§ 3. Ұлыбритания (1918-1929 жж.)

65 
 
Экономикалық  даму  қарқыны  Ұлыбританияны  басып  озды. 
Өндiрiсте  жаңа  технологиялық  төңкерiс  енгiзiлдi.  Өнеркәсiп 
орындары  жаңа  тауарларды  көптеп  шығарып,  Ұлыбритания 
тауарларын  ығыстыра  бастады.  ХХ  ғасырдың 20-жылдарында 
Ұлыбритания өнеркәсiбiндегi технология ескiрдi. Германия мен 
АҚШ-тың дамуына қарқынды тойтарыс беру үшiн, монополияға 
өте  көп  күрделi  қаржы  қажет  еді.  Ондай  қаржы  ағылшындарда 
болмады.  Шет  елге  салған  капиталы  өсiмдi  аз  бере  бастады. 
Ұлыбритания өз капиталын таза пайда табу үшiн отар елдердегi 
өндiрiске салды да, ал iшкi ұлттық өндiрiс құрылымы өзгермей 
қалды, технология да жаңартылған жоқ. Ұлыбритания экономи-
калық дамуы Германия мен АҚШ-тан артта қала бастады.  
2.  Бiрiншi  дүниежүзiлiк  соғыс  Ұлыбританияның  экономи-
касына  айтарлықтай  әсер  еткені  сондай,  ол  АҚШ  мемлекетiнiң 
алдында  қарыздар  болып  шықты.  Германия  соғыста  әлсiре-
генiмен, АҚШ соғыстан байып шықты. Мысалы: Ұлыбритания-
ның  мемлекеттiк  қарызы 1914 жылы 645 млн  ф.ст.  болса, 1918 
жылы 7,8 млрд  ф.с.  өсті.  Ал,  АҚШ-қа  қарызы 1919 жылы 850 
млн  ф.ст.  жеттi.  Ұлыбританияның  өнеркәсiп  салалары  тозып, 
әлсiредi.  Байырғы  өнеркәсiп  салалары:  көмiр,  тоқыма,  кеме 
жасау артта қалды. 
ХХ  ғасырдың 20-жылдарында  Ұлыбританияның  көмiр 
өнеркәсiбi 20%-ға  жаңа  технологиямен  жабдықталса,  АҚШ-та 
көмiр  өнеркәсiбiнiң 70%-ы  жаңа  техникамен  жабдықталды. 
Көмiр шахталарында бұдан 50-60 жыл бұрынғы техника пайда-
ланылды. 
Бiрiншi  дүниежүзiлiк  соғыс  жаңа  экономикалық  дағдарысқа 
әкелдi. 1921 жылы  өнеркәсiп  өнiмдерiн  шығару 1913 жылғы 
шығарылған өнiмнiң 61%-ын бердi. Өнеркәсiптегi тұрақсыздық 
жұмыссыздықты  көбейтiп, 1 млн  адамға  жеттi.  Дүниежүзiлiк 
өнеркәсiп  өнiмдерiн  өндiрудегi  үлес  салмағы  төмендедi. 1913 
жылы 15% болса, 1921 жылы 10%-ға жеттi. Жоғарыдағы айтыл-
ған  мысалдар  Ұлыбританияның  беделiнiң  түсуiне, «ауруға» 
ұшырауына әкеліп соқты. 
3.  Бiрiншi  дүниежүзiлiк  соғыс  Ұлыбританияның  дүние-
жүзiлiк қаржы саласында да құлдырай түскенін байқатты. 
Елдегi  экономикалық  дағдарыс  еңбекшi  халықтың  тұрмыс 
жағдайының  нашарлауына  әкелдi.  Жұмысшы  табы  саяси  және 

66 
 
экономикалық  күреске  шықты.  Тап  күресiнiң  күшеюi  Ллойд 
Джордж үкiметiн жеңiлдiктер жасауға мәжбүр етті. 1918 жылы 
сайлау  реформасын  жүргiзiп, 21 жасқа  толған  еркектер, 30 
жасқа  толған  әйелдерге  сайлау  құқықтары  енгiзiлдi. 14 жасқа 
дейiнгi  мектеп  оқушыларына  мiндеттi  бiлiм  алу  енгiзiлдi. 
Экономикалық  дағдарыс  ағылшын  буржуазиясының  бiрiгiп 
либералдық  үкiметке  қарсы  топ  құруына  жағдай  жасады. 
Консерваторлар  саяси  билiк  үшiн  күреске  шықты.  Лейбористiк 
жұмысшы  партиясының  қатары  өсiп,  елдегi  саяси  партияға 
айнала  бастады.  Либерализм  көзқарасы  дағдарысқа  ұшырады. 
Осындай  саяси  дағдарыс  жағдайында 1918 жылы  желтоқсанда 
парламент  сайлауы  өттi.  Сайлауда  консерваторлардың  қолда-
уымен  либералдар  жеңiске  жеткенiмен,  парламентте  жұмысшы 
партиясы  iрi  оппозицияда  болды.  Лейбористер  сайлауда  өз 
бағдарламасымен  қатысып, 62 депутаттық  орынға  ие  болды. 
Лейбористердi 2,5 млн  сайлаушылар  қолдап  дауыс  бердi. 
Сайлаудан  кейiн  консерваторлар  мен  либералдар  бiрiккен 
үкiмет құрды. Ұлыбританияның премьер-министрi болып Ллойд 
Джордж  тағайындалды.  Бұл  үкiмет 1922 жылға  дейiн  елдi 
басқарды. 1922 жылы  Ұлыбританияда  үкiметтiк  дағдарыс  бо-
лып,  жаңадан  консерваторлар  үкiметi  құрылды.  Премьер-
министрi  Бонар-Лоу  болды.  Соғыстан  кейiнгi  екi  үкiмет  те 
реакциялық,  халыққа  қарсы  саясат  жүргiздi.  Елде  саяси 
дағдарыс  жалғаса  бердi.  Екi  үкiмет  те  Ресейдегi  большевиктер 
үкiметiне  қарсы  саясат  жүргiздi.  Бұл  саясат  алдағы  парламент 
сайлауында лейбористердiң жеңiп шығуына негiзгi себеп болды. 
Себебi,  Ресейдегi  қазан  төңкерiсi  Ұлыбританиядағы  саяси 
дағдарысты  тереңдеттi,  жұмысшы  табының  Ресейдегi  Кеңес 
үкiметiнiң саясатын қолдап, «Тарт қолыңды Кеңестiк Ресейден» 
деген  ұрандағы  қозғалыстың  кең  етек  алуына  жол  ашты,  бұл 
қозғалыстың басында лейбористер тұрды. 
Капитализмнiң  уақытша  тұрақтану  кезiндегi    Ұлы-
британия (1924–1929 жж.).  Жаңа  парламент  сайлауы  қарса-
ңында  саяси  күштердiң  ара  салмағы  реформалық  жолды 
қолдаған  Лейбористiк  партия  жағына  ауысты.  Бұдан  бұрынғы 
реакциялық бағыт ұстаған партиялардың халық арасында беделi 
түстi.  Лейбористер  сайлау  қарсаңында  өз  бағдарламаларын 
жариялады.  Онда  бiрiншiден,  елде  әлеуметтiк-экономикалық 

67 
 
реформа  жүргiзу,  яғни  жалпы  ұлттық  бiрыңғай  жалақы,  салық 
реформасы,  жұмыссыздықты  азайту,  жол  құрылысын  жүргiзу, 
тұрғын  үй  мәселесiн  шешу, әлеуметтiк  қорғау, жалпыға  бiрдей 
сайлау  заңын  жетiлдiру  сияқты  мәселелер  көтерілді.  Сыртқы 
саясатта  КСРО-ны  елшiлiк  деңгейде  мойындау  да  маңызды 
мәселе  ретінде  қарастырылды.  Лейборист  партиясының  жетек-
шiсi  Рамзей  Макдональд  «Таймс»  газетiне  берген  сұхбатында: 
«Заңдылықты  сақтай  отырып,  реформа  арқылы,  еңбекшi  ха-
лықтың  қолдауына  сүйенген  мұндай  партия  бұрын-соңды  елде 
болған емес» - деді. 
1923  жылы  желтоқсан  айының 6-ы  күнi  кезектен  тыс 
парламент  сайлауы  болды.  Сайлауда  лейбористер  партиясы  iрi 
жеңiске  жеттi.  Оларды 4,5 млн  сайлаушылар  қолдап,  парла-
ментке 191 депутат өткiздi. Сайлаудан кейiн 1924 жылы қаңтар 
айының 22-і  күнi  Ұлыбританияда  тұңғыш  рет  лейбористiк 
партия  үкiмет  құрды.  Бiрiншi  лейборист  үкiметiнiң  премьер-
министрi Рамзей Макдональд болды. 
Жаңадан құрылған үкiметтiң көбi оңшыл лейбористер болды. 
Сондықтан олар монополиялық буржуазияның мүддесiне сәйкес 
саясат  жүргiзе  бастады.  Солшыл  лейбористер  үкiметтiң 
құрамына  кiре  алмай  қалды.  Олар  үкiметті  сайлау  алдындағы 
әлеуметтiк-экономикалық  реформаны  iске  асыруға  шақырды. 
Елде  еңбекшi  халықтың  қозғалысы  етек  алып,  сол-шыл 
лейбористердiң талабын қолдады. Р.Макдональд үкiметi сайлау 
алдындағы  көптеген  уәделерiн  орындаудан  бас  тартты. 1924 
жылы ақпан айында КСРО-ны мойындап, екi ел арасында сауда 
жасау  туралы  келiсiмге  қол  қойылды.  Зейнеткерлер  мен  мүге-
дектерге  зейнетақы  мөлшерiн  өсiрдi,  жұмысшыларға  арнап 
тұрғын үй салуды қолға алды. 
Бiрiншi  лейбористік  үкiмет  халық  алдында  әшкереленiп, 
еңбекшi  халық  үкiметтiң  iшкi  саясатына  қарсы  күреске  шыға 
бастады.  Үкiмет,  сонымен  қатар  Ұлыбритания  Коммунистiк 
партиясының  басшысы  Кэмпбеллдi  қудалап,  сотқа  тартты.  Ол 
«Workers» газетiне жазған мақалалары үшiн айыпталды. «Кэмп-
белл iсiне» жұмысшы табы қарсы шықты. Үкiмет амалсыздан өз 
шешiмiнен  бас  тартты.  Бiрақ  парламенттегi  либерал  мен 
консерваторлар Макдональд үкiметiнiң шешiмiне қарсы шығып, 
лейборист  үкiметiне  сенiмсiздiк  жариялауға  ұсыныс  жасады. 

68 
 
«Кэмпбелл  iсiн»  сылтау  жасап  Р.Макдональд  үкiметтi  таратты. 
1924  жылдың 8-і  қазан  күнi  үкiмет  таратылып, 1924 жылы 29 
қазанда  парламент  сайлауы  өткiзiлiп,  консерватор  партиясы 
жеңiске жеттi. 
1924  жылы  қазан  айында  консерватор  үкiметi  құрылып, 
премьер-министрi болып Стэнли Болдуин отырды. 
1926  жылғы  жалпы  халықтық  ереуiл.  1924  жылы  Ұлы-
британия экономикасы бiркелкi тұрақтану жолына түсе бастады. 
Финанс саласы тұрақтанып ф.ст. алтын баламасы өсiп, ағылшын 
тауарлары  шетелге  көптеп  шығарыла  бастады.  Алайда, 
өнеркәсiп  өнiмдерiн  шығару  соғысқа  дейiнгi  деңгейде  қалды. 
АҚШ  экономикасының  жедел  қарқынмен  дамуы,  ағылшын 
рыногын  бiртiндеп  жаулап  алып,  дүниежүзiнде  өз  үстемдiгiн 
арттыра түстi. Сонымен қатар АҚШ Еуропадағы Ұлыбритания-
ның  негiзгi  бақталасы  Германияны  қаржы  жағынан  қолдап, 
экономикасының  жедел  дамуына  көмектесті.  Консерваторлар 
үкiметi iшкi экономикалық тоқырауды тоқтата алмады. Еңбекшi 
халық  өздерiнiң  тұрмыс  жағдайларының  нашарлауын  консер-
ваторлар  үкiметiнен  көрдi.  Елде  саяси  дағдарыс  күшейе  түстi. 
Әсiресе,  бұл  кезде  ағылшын  көмiршiлерiнiң  жағдайы  төмендей 
бастады.  Консерваторлар  үкiметi  көмiр  өнеркәсiбiне  мемле-
кеттiк  көмектер  беруден  бас  тартты.  Көмiр  өнеркәсiбi  жұмыс-
шыларының  үкiмет  алдындағы  талабын  лейбористер  мен  ағыл-
шын  кәсiподақ  ұйымы  Тредюнионның  Бас  Кеңесi  қолдады. 
Үкiмет пен жұмысшылар арасында жекпе-жек басталды. 
1925  жылы  маусым  айында  шахта  иелерi  үкiметтен  жұмыс-
шылардың  жалақысын  қысқарту  туралы  шешім  қабылдауды 
сұрайды. 
Үкiмет  көмiр  шахта  иелерiнiң  бұл  талабын  орындаудан  бас 
тартады.  Көмiр  шахтасының  жұмысшылары  бұл  талапқа  қарсы 
шығып, 1925 жылы 1 тамыз айында жалпыұлттық ереуiл жария-
лайды.  Көмiр  шахтасы  жұмысшыларының  талабын  елдегi 
темiржол,  машина  жасау,  өнеркәсiп,  кәсiподақ  ұйымдары  қол-
дады. 1925 жылы шiлде айының 31-і күнi көмiр шахта иелерiнiң 
талабына  қарсы  жұмысшылар  ереуiлге  шығып,  елдегi  көмiр 
басқа  елдерге  жiберiлмей  қалады.  Үкiмет  көмiр  жұмысшыла-
рының  талабын  орындауға  мәжбүр  болды.  Жұмысшылардың  
жалақысын  тоғыз  ай  бойында  сақтап  тұру  үшiн 24 млн  фунт 

69 
 
қаржы бөлдi. Сөйтiп, ағылшын жұмысшылары iрi жеңiске жеттi, 
1925  жылдың 31 шiлдесі  «қызыл  жұма»  күнi  болып  тарихта 
қалды.  Көмiр  шахталары  жұмысшыларының  жеңiсi  уақытша 
болды.  Үкiметтің  өз  уәдесiн  толық  орындамауы  салдарынан 
1926  жылы  көмiр  жұмысшылары  жалпыхалықтық  ереуiлге 
дайындала бастайды. Жұмысшылардың бұл ойын күн бұрыннан 
бiлген  үкiмет  те  оларға  қарсы  дайындық  шараларын  жасайды. 
Тоғыз  ай  бойы  көмiр  қорын  дайындап,  ереуiлге  шыққан 
жұмысшыларды ауыстыру үшiн штрейкбрехердi әзiрлейдi. Егер 
ереуiл  жүзеге  асқан  күнде,  елде  төтенше  жағдай  жариялауға 
дейiн  баратынын  ескертедi.  Үкiмет  жалпы  халықтық  ереуiлге 
тойтарыс  беру  үшiн  дайындалып  жатқанда,  лейбористік 
партияның тредюнион кәсiподақ ұйымы олармен келiсiм жасап, 
халықты үкiметпен келiсiмге келуге шақырады. 
1926  жылы  сәуiр  айының 29-ы  күнi  тредюнион  ұйымының 
Бас  кеңесiнiң  конференциясы  өттi.  Конференция  жұмысшылар 
талабын  ескерiп,  мамырдың 1-і  күнi  жалпыхалықтық  ереуiлдi 
бастауға шешiм қабылдады. 
1926  жылы  мамыр  айының 4-і  күнi  жалпыхалықтық  ереуiл 
басталып,  ереуiлге 5 млн  жұмысшы  қатысты.  Жалпыхалықтық 
ереуiл бүкiл елдi түгелдей қамтыды. Көмiр шахталары  жұмыс-
шыларын  басқа  өнерк¸сiп  салаларының  жұмысшылары  мен 
қызметкерлерi қолдады. Британ кәсiподақ ұйымының Бас кеңесi 
басшылары  мұндайды  күтпеген  едi.  Үкiмет  саяси  дағдарысқа 
тап  болып,  келiсiмге  келудің  жолын  iздестiре  бастайды. 1926 
жылы  мамырдың 12-і  күнi  Бас  кеңес  жұмысшыларды  жалпы 
ереуiлдi  тоқтатуға  шақырады.  Жұмысшылардың  көбi  Бас 
кеңестiң шақыруына сене бастайды. Ереуiлшiлдер  арасында жiк 
туды. Үкiмет пен кәсiподақтың Бас кеңес басшылары жасырын 
келiссөздер  жүргiзiп,  ереуiлдi  тоқтатуға  күш  салады.  Лейбо-
ристiк  партия  басшылары  да  үкiмет  жағына  шығады.  Сөйтiп, 
жалпы ереуiлдi қолдаған кәсiподақ және лейбористік партияның 
сатқындығынан 12-і мамыр күнi жалпыхалықтық ереуiл жеңiлiс 
тапты. 
1926  жылғы  жалпыхалықтық  көтерiлiс  жеңiлiс  тапқаннан 
соң,  ағылшын  буржуазиясы,  еңбекшi  халыққа  қарсы  консерва-
тивтiк бағыт ұстады. Болдуин үкiметi 1927 жылы ақпан айында 
парламент  арқылы  «өндiрiстiк  келiспеушiлiк  және  тредюнион-

70 
 
дар  туралы»  реакциялық  заң  қабылдады.  Бұл  заң  бойынша 
жалпы  ереуiлге  шығу  қылмыспен  теңестiрiлдi.  Жұмысшы  та-
бының  ынтымақтастығына,  көшеге  шеруге  шығуға  тыйым  са-
лынды.  Заңда  ереуiлге  шығатындықтарын 2 ай  бұрын  үкiметке 
хабарлауы қажет делiнген еді. 
Ағылшын  корпоративтiк  буржуазиясы  жұмысшы  табының 
сағын  сындырғаннан  кейiн,  кәсiподақ  ұйымымен  және  лейбо-
ристік  партиямен  ынтымақ  орната  бастады. 1927 жылы  тред-
юнион конгресiнiң Бас кеңесi өнеркәсiп иелерiн бiрiгуге шақы-
рып  «өндiрiстi  жақсарту  және  ағылшын  өндiрiс  тауарларының 
рынокке шығарудағы бақталастықты күшейту» туралы келiсiмге 
қол қойды. Өндiрiс иелері атынан Империялық химия трестiнiң 
басшысы  Альфред  Монд  осындай  келiсiмге  келуге  шақырды. 
Бұл келiсiмдiк саясат «Мондизм» деп аталды. 1928 жылы тред-
юнион  конгресiнiң  жиналысында  баяндама  жасаған  кәсiподақ 
басшылары  «тап  күресiнен  бас  тарту»  керек  екендiгiн  айтты. 
«Мондизм»  жұмысшы  табына  жақсылық  әкелген  жоқ. 1929-
1933  жылдарда  Ұлыбритания  экономикасында  дағдарыс  кү-
шейдi еңбекшi халықтың тұрмыс жағдайы нашарлады. 
1929-1933 жылдардағы дүниежүзiлiк экономикалық дағдарыс 
капиталистiк  елдер  арасындағы  қайшылықты  күшейте  түстi 
Консерваторлар  үкiметiнің  Еуропада  беделi  түсiп,  АҚШ-тың 
қолдауымен  Германия  экономикасы  жедел  қарқынмен  дами 
бастады. Франция үкiметiнiң сыртқы саясаты Еуропа елдерiнде 
бiршама  әлсiреп,  оқшаулана  түстi.  Болдуин  үкiметi  АҚШ-тың 
Германияны қолдау саясатын жақтады. 
Сөйтiп,  АҚШ  және  Ұлыбритания  бiрiгiп,  Германияны  осы 
кезден бастап КСРО-ға қарсы соғысқа дайындай түстi. Консер-
ваторлар  үкiметiнiң  антисоветтiк  саясаты  елде  кең  етек  ала 
бастады.  У.Черчиль  бұл  кезде  консерватор  үкiметiнiң  құра-
мында  финанс  миниистрi  болатын.  Ол  КСРО-ға  қарсы  батыл 
шаралар жүргiзуге шақырды. 1926 жылы маусым айында КСРО 
елiн  айыптаушы  «Ақ  кiтап»  деген  жарық  көрдi.  Британ  ком-
партиясының кеңсесiн тексергенде «Мәскеудiң қолынан жасал-
ған  ағылшындарға  қарсы  құжаттар  табылды»  деп  жала  жа-
былады.  Бұл  кiтаптан  кейiн  парламентте  КСРО-ға  қарсы  айып 
тағылып,  КСРО  елiмен  арақатынасты  үзiп,  елшiлiктi  қайтару 
туралы талап қойылды. 

71 
 
1927 жылы Варшава темiржол вокзалында кеңес елшiсi Вой-
ков  қастандықпен  өлтiрiледi.  Совет  үкiметi  бұл  қастандықты 
ұйымдастырушы  Болдуин  үкiметi  деп  таниды.  Сол  жылы  Лон-
донда кеңес-ағылшын сауда үйiнде арандатушылық ұйымдасты-
рылады. 1927 жылы  мамыр  айында  консерваторлар  үкiметi 
КСРО-ға нота жiберiп, елшiлiк қатынасты тоқтатады. 
Екiншi  лейбористтiк  үкiмет.  Елдегi  экономикалық  дағда-
рыспен  қатар  консерваторлар  үкiметiнiң  реакциялық  iшкi  және 
сыртқы  саясаты 1929 жылғы  парламенттiк  сайлауда  жеңiлiске 
ұшырады. Парламенттiк сайлау қарсаңында лейбористік партия 
«Еңбек  және  ұлт»  деген  бағдарламасын  алып  шықты.  Бұл 
бағдарламасында:  жұмыссыздықты  жою,  капиталға  салық 
енгiзу, 1927 жылғы жұмысшы табына қарсы шығарылған заңды 
жою, көмiр шахталарында 7 сағаттық жұмыс күнiн енгiзу, көмiр, 
транспорт  (көлiк  саласын),  энергия  және  жердi  национа-
лизациялауды  қарастырды.  КСРО-мен  елшiлiк  қатынасты  қал-
пына келтiру талаптарын қойды. Консерваторлар сайлау алдын-
да  сайлаушылар  реформасын  жүргiзiп,  әйелдерге 30 жастан 
емес, 21 жастан сайлауға қатысып дауыс беру құқығын енгiздi. 
Бұл  сайлаушылардың  санын 8 млн  көбейтiп,  сайлауда  дауыс 
берушiлердiң  саны 29 млн  жеттi.  Сайлау  қарсаңында  консер-
ваторлардың  сайлаушылар  алдында  беделi  түсiп,  лейбористер-
дiң сайлауда жеңiске жететiнiне ешқандай күмән келтiрмедi. 
1929  жылы  мамыр  айында  парламенттiк  сайлау  өттi. 
Лейбористер 287 депутаттық  орынды  жеңiп  алды.  Консерва-
торлар – 260, либералдар – 59 депутат өткiзе алды. Лейбористер 
жаңа  үкiмет  құрды.  Премьер-министрi  Макдональд  болды. 
Үкiметтiң құрамына Гендерсон, Сноуден, Мориссон т.б. кiрдi. 
Парламенттiк сайлаудан кейiнгi құрылған лейбористік үкiмет 
өздерiнiң  сайлау  алдындағы  сайлаушыларға  берген  уәдесiн 
орындауға кiрiсiп, бiршама қызмет атқарды. Алғашқы шаралары 
елдегi жұмыссыздықты жою үшiн, қоғамдық жұмыс орындарын 
ашты,  жұмыссыздарды  Канадаға  жiбердi,  бiрақ  оларға  онда  да 
жұмыс таба алмады. Жұмыссыздарға кiшiгiрiм жер бөлiп бердi. 
Жұмыссыздарға  мемлекеттiк  көмек  көрсету  шараларын 
жүргiздi. 
1930  жылы  жұмыссыздарға  берiлетiн  мемлекеттiк  жәрдем 
ақының  мөлшерiн  өсiрдi.  Бұл  шаралар  аяғына  дейiн  жүргiзiл-

72 
 
медi. Жұмысшы табының негiзгi талаптары орындалмады. 1927 
жылғы  заңды  жоя  алмады.  Көмiр  шахталарында 7 сағаттың 
орнына, 7,5 сағат жұмыс уақыты белгiлендi. Лейбористік үкiмет 
құрылған кезде басталған дүниежүзiлiк экономикалық дағдарыс 
елге  ауыр  зардаптар  әкелдi.  Бiрақ  та  үкiмет  iрi  монополияға 
көптеген жеңiлдiктер жасады. Капиталға салынатын салық мөл-
шерi  азайтылды,  өнеркәсiптiң  көбi  жеке  меншiктiң  қолында 
сақталды.  Сайлау  алдындағы  тағы  бiр  уәделерi  орындалмады. 
Артта  қалған  көмiр  өнеркәсiбi  национализацияланбады. Iрi 
компаниялардың таза табысы өстi. Мысалы: 1929 жылы компа-
ниялардың  жылдық  табысы 49,4 млн  фунт  болса, 1930 жылы 
54,5 млн фунтқа артты. 
Лейбористік  үкiмет  халық  алдында  әшкереленiп,  өздерiнiң 
уәделерiнен  шыға  алмады.  Еңбекшi  халық  өздерiнiң  тұрмыс 
жағдайларын  жақсарту  үшiн  күреске  шығып,  саяси-әлеуметтік 
талаптар қойып отырды. Олар КСРО елiмен елшiлiк қатынасты 
қалпына келтiрудi талап еттi. 1929 жылы шiлде айының 2-і күнi 
лейбористік  үкiмет  бұл  мәселенi  қарастырып  жатқанын  түсiн-
дiрдi.  Екi  ел  арасында  келiссөздер  басталды. 1929 жылы  қазан 
айының 3-і  күнi  ағылшын-кеңес  келiсiмдердiң  нәтижесiнде 
елшiлiктi  қалпына  келтiруге  қол  қойылды. 1929 жылы  қараша 
айының 5-і  күнi  елшiлiк  қатынас  қалпына  келтiрiлдi.  Сол  күнi 
кеңес-ағылшын сауда келiсiмiне қол қойылды. 
 «Ұлттық»  үкiметтiң  құрылуы.  Екiншi  лейбористік  үкiмет 
құрылғаннан  кейiн  елдегi  экономикалық  дағдарыс  тереңдей 
түстi.  Жұмысшы  партиясының  еңбекшi  халықтың  алдында 
беделi  толық  әшкерелендi.  Сайлаушылар  алдындағы  берген 
уәдесi сөз жүзiнде қалды. Экономикалық дағдарыс лейбористер 
партиясында  жiк  туғызды.  Жұмысшы  табына  қарсы  күрес 
күшейiп, еңбекшi халық есебiнен мемлекеттiк бюджеттi 120 млн 
ф.с.  қысқарту  туралы  мәселе  күн  тәртiбiнде  тұрды.  Үкiмет 
жалақыны 20%-ға  қысқартуға  шешiм  қабылдады.  Экономика 
шығынын  үнемдеу  туралы  Мэя  жоспарын  қабылдау  керек 
екенiн  айта  бастады.  Бұл  жоспарға  Ұлыбритания  коммунистiк 
партиясы  және  Британ  кәсiподақ  Конгресi  қарсы  шықты.  Елдi 
тағы  да  ереуiлдiк  қозғалысқа  шығуға  шақырды. 1931 жылы 
ақша-қаржы дағдарысы күшейдi. АҚШ заем беруден бас тартты. 
1931  жылы  тамыз  айының 23-і  күнi  Үкiмет  отырысы  болып, 

73 
 
елдегi ақша-қаржы дағдарысынан шығу туралы мәселе қаралды. 
Үкiметтiң 21 мүшесiнiң 11 мүшесi  жұмыссыздыққа  бөлiнетiн 
төлемдi  қысқартуға  қарсы  дауыс  бердi.  Үкiметтiк  дағдарыстан 
кейiн  премьер-министр  Макдональд  отставкаға  кетуге  шешiм 
қабылдады. 
Макдональд  кеткеннен  кейiн  «Ұлттық»  бiрлiк  үкiметi 
құрылды.  Жаңа  үкiметтiң  құрамы 10 адамнан  тұрды.  Макдона-
льд бастаған топ «ұлттық лейбористер» үкiметі құрамына кiрдi. 
Либерал  партиясынан  екi  адам  кiрдi.  Макдональд  үкiметтi 
басқара бердi. 
«Ұлттық»  бiрлiк  үкiметтi  дағдарыстан  шығудың  жолдарын 
қарастырып, бiршама батыл шараларды қолға алды. «Үнемдеу» 
жоспарына  сәйкес 85 млн  ф.с.  қаржы  алынды.  Салықтың  жаңа 
түрлерi  енгiзiлдi.  Макдональд  премьердiң  жалақысын 20%-ға 
қысқартты.  Еңбекшi  халықты  елдегi  дағдарысқа  байланысты 
түсiнiсуге  шақырды. «Үнемдеу»  саясаты  елде  халық  қозғалы-
сына  әкелдi.  Лондон  қаласында  бiрнеше  мың  адам  қатысқан 
шерулер  өттi.  Шеруге  қатысқандар  «халықтан  қолыңды  тарт», 
«ұлттық үкiмет жойылсын» деген ұрандар алып шықты. Инвер-
гордан  қаласындағы  теңiз  моряктары  мен  порт  жұмысшылары 
ереуiлге  шықты.  Олар  жалақыны  қысқартуға  қарсы  болған  едi. 
Ағылшын  үкiметiнiң  тiрегi  болып  келген  теңiз  моряктарының 
шығуы буржуазияны қатты қорқытты. Экономикалық дағдарыс 
аяқталғаннан  кейiн 1934-1935 жылдары  елде  саяси  тұрақтану 
басталып, «ұлттық»  үкiметтiң  беделi  өстi.  Өндiрiс  қайтадан 
жұмыс  iстей  бастады.  Жұмыссыздардың  саны 2086 мың  адам-
нан, 1937 жылы 1665 мың  адамға  азайды.  Өнеркәсiп  өнiмдерiн 
шығару 20%-ға өстi. Өнеркәсiптiң жаңа  салалары қайтадан  жұ-
мыс  iстей  бастады. 1935 жылы  қараша  айында  парламент  сай-
лауында  консерваторлар  жеңiске  жеттi. 1935-1937 жылдары 
Болдуин премьер-министр болады. 1937 жылдың мамыр айынан 
1940 жылдың май айына дейiн Н.Чемберлен үкiметтi басқарды. 
«Ұлттық бiрлiк» үкiметiнiң iшкi және сыртқы саясаты реакция-
лық бағытта болды. 
 

жүктеу/скачать 1,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: