Метеорологиялық-климатологиялық энциклопедия

бӛлінеді. Мысалы, энергетик. топқа температура, бәсекелестік, 
жыртқыштық, паразитизм, т.б. жатады. Бұл топ организмдерге 
тікелей әсер етіп, олардың энергетик. күйін ӛзгертеді. 
қара: Абиотикалық факторлар, Биотикалық фактор, Антропогендік 
фактор, Фактор. 
ЭКОЛОГИЯ ( лат. оіkos – үй, 
баспана; 
logos 
– ілім) 
– 
жеке организмнің қоршаған ортамен қарым-қатынасын, ортаға 
бейімделу 
заңдылықтарын, 
сондай-ақ организм деңгейінен 
жоғарырақ тұрған биологиялық жүйелердің –популяциялардың,
организмдер қауымдастықтарының, экожүйелердің, биосфераның ұ
йымдастырылу 
және 
қызмет 
атқару 
заңдылықтарын 
зерттейтін ғылым. Экология терминін ғылымға енгізген Э.Геккель 
(1866). Экологияғылымы жедел дамып, кӛптеген жаңа салалары 
пайда болды. 19 ғасырдың аяғы, 20 ғасырдың басында ғалымдар 
негізінен 
жекелеген
факторлардың, 
әсіресе 
климаттық 
факторлардың, организмдердің  таралуы мен сандинамикасына 
әсерін зерттеді. Бірімен-бірі тығыз байланысқан, біртұтас 
құрылымдық бірлік түзетін организмдер қауымдастықтары 
(қ. Биоценоз) туралы ұғым да осы кезде қалыптаса бастады 
(К.Мәбиус, 
1877; 
С.Форбс, 
1887). 
20 
ғасырдың 
басында Экология жеке ғылым бағыт ретінде таныла бастады, ал 
―экологияның алтын ғасыры‖ аталған 20 – 40-жылдары 
популяциялар мен қа-уымдастықтарды зерттеудің басты бағыттары 
айқындалып, Экологияның негізгі ережелері мен заңдары 
тұжырымдалды: Ф.Клементс (1916) биоценоздардың ӛзгеріп, 
дамитынын 
және 
бұл 
бейімделушілік 
сипатындағы құбылыс екендігін кӛрсетті; А.Тинеманн (1925) ӛнім 
ұғымын енгізді, ал Ч.Элтонның Э. бойынша алғашқы оқулығында 
(1927) биоценоздарда жүріп жатқан процестердің заңдылықтары 
кӛрсетіліп, 
трофикалық 
қуыс 
ұғымына 
анықтама 
берілді, Экологиялық пирамидалар ұғымы тұжырымдалды; 1926 
жылы В.И. Вернадскийдің ―Биосфера‖ атты кітабы жарыққа 
шығып, онда алғаш рет Жердегі бүкіл тірі организмдер 
жиынтығының – ―жердің тірі затының‖ ғаламдық рӛлі 
айқын кӛрініс тапты. А.Тенсли (1935) және В.Н. Сукачев (1940) 
еңбектері 
бірімен 
бірі 
ӛзара 
тығыз 
байланысқан, 
қоршаған физикалық ортамен зат және энергия алмасып отыратын 
организмдер 
кешені 
туралы 
кӛзқарастардың 
дамуына,
экожүйе және биогеоценоз ұғымдарының қалыптасуына әкелді.

Популяция санының ауытқуларын, популяциялар арасындағы 
әсерлесулерді сипаттайтын матем. модельдер құру (А.Лотка, 
В.Вольтерра, 1925, 1926), сол модельдерді эксперимент барысында 
тексеру (Г.Ф. Гаузе, 1934) сияқты, қазіргі теория Экологияның 
негізін құрайтын зерттеулер де сол жылдары қалыптаса бастады. 
20 
ғасырдың 
60 
– 
70-жылдары, 
бұған 
дейін 
негізінен биолог мамандардың арасында ғана қолданылып келген 
―экология‖ термині кенеттен кӛпшілік арасында ең танымал 
терминдердің біріне айналды. Осы жылдары, табиғат пен адамзат 
арасындағы қайшылықтардың үдей түсуіне байланысты, қоршаған 
ортаның ластануы, қоршаған ортаның ахуалы, халық санының 
ӛсуі, азық-түлік пен энергия қорларын пайдалану сияқты мәселелер 
ғылымның әр түрлі салаларында зерттеліп, бұқаралық ақпарат 
құралдары бетінде кеңінен талқылана бастады және бұл процесс әлі 
де 
жалғасын 
табуда. 
Соның 
нәтижесінде 
Экологиялық 
дүниетаным жаратылыстану ғылымдары ғана емес, кӛптеген 
қоғамдық ғылымдарға да енді, Экологияда кӛптеген жаңа бағыттар 
пайда болды. Бұл бағыттар мен салалардың бірқатары Э.Геккель 
негізін қалаған биология Экологиядан әлдеқайда алшақ жатыр. 
Кейбір ―экологиялық‖ деп аталып жүрген ғылым салаларының 
қазіргі күнге шейін нақты шекаралары белгіленіп, еншісі 
ажыратылған жоқ және солардың барлығын қанағаттандырарлық 
ортақ анықтама беру оңай емес. Экологиялық ғылымдардың 
соншалық сан алуан болуына қарамастан осы күнгі Экологияның 
барлық салалары мен бағыттарының негізінде организмдердің 
қоршаған табиғи ортамен қарым-қатынасына арналған іргелі 
биология идеялар жатыр. Мысалы, бірінен бірі соншалық алшақ 
кӛрінуі мүмкін, ӛсімдіктер мен жануарлардың түрлерін жерсіндіру, 
егістікке 
берілетін минералдық 
тыңайтқыштардың мӛлшерін 
белгілеу, дәрі-дәрмектердің емдік мӛлшерін анықтау, атмосфераға 
шығарылатын немесе су қоймаларына тӛгілетін ластаушы 
заттардың шектік концентрацияларын есептеу сияқты шаралардың 
негізінде Экологиядағы шектеуші факторлар ережесі мен 
толеранттық заңы жатыр. 

жүктеу/скачать 4,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: