Мәтін талдау мен мәтінтану: айырмашылықтары мен ұқсастықтары. Қазақ тіл біліміндегі мәтінтану мәселесі
жүктеу/скачать 55,43 Kb.
|
ÐÓÑÑÑ (8)
- Бұл бет үшін навигация:
- Алла (Алда
- “ы”, “і”
- Аруанадан
| 2.2 Мәтіндегі тілдік ауытқулар (Махамбет өлеңдері нұсқалары бойынша салыстырмалы талдау). Махамбет мәтіндері нұсқаларындағы лексикалық ауытқулар. Жоғарыда көрсетілген айырым-өзгешеліктерден басқа бұл топқа жататын мынадай ауытқуларды санамалап кетуімізге болады: Кәпір (1, 2,4-нұсқалары)//қатын (1939); Сұу бүркіт (1925)//су бүркіт (1948)//со бүркіт (1989); Доп салмай (1,2,4-нұсқалар)//оң салмай (3-нұсқа); Орыс добын (1,3,4-нұсқалар)//қанның тобы (2-нұсқа); Орыс-ноғай (1925)//қан әскері (2-нұсқа)//хан әскері (3,4-нұсқалар); Садағы болат (1925, 1974) //сағағы болат (1989); Мүкемелім (1925)//mukabalьm (1939) // мүкәмбәлім (1948)// мүкаммәлім (1962)//мүкәммалым (1974) // мүкаммалым (1989); Арайна (1-нұсқа)//Әрәйнә (2,3-нұсқалар)//Әрайна (4-нұсқа) т.с.с. Осы түрлі нұсқалардағы айырым-өзгешеліктерді айқындай отырып мәтінге түрлі “тазартулар” жасауға болады: Біріншіден, идеологиялық тазарту жасау шарт. Оған Алла (Алда –жергілікті ерекшелік), Тәңір, Жаратқан, кәуір (кәпір сөзінің ауызекі варианты), орыс секілді сөздер бір кезде саяси әсіре мән беріліп, орынсыз бұрмаланған сөздер жатады. Оларды қалпына келтіру керек. Екіншіден, көзге айқын көрініп тұрған баспаханалық, корректорлық қателерден тазарту. Мәселен, арғымақ (арғымат емес), бұла (бала емес), сағағы болат (сабағы болат емес), күлік (көлік емес), көн садақ (көл садақ емес), т.б. Бірақ, бұл тұста да ойласар мәселе бар. Мәселен, таптан озған // топтан озған. Әрине, қазіргі тіл нормасымен алғанда, екінші топтан озған деген тіркесімнің алуына еш дау жоқ секілді. Әйтседе, 1925, 1939 жылдардағы мәтінде тап лексемасының “класс”, “үстем тап” деген мағынада топ сөзінен кейінірек бөлініп шыққанын (ғылым//ілім, өкімет//үкімет деген сияқты) ұмытпауымыз керек. Мәселен, “Қазақ” газеті, “Айқап” журналдарында топ деген сөз жоқ, тек тап қолданылады. Ол тұлға, біздіңше, тіліміздегі сөз табы деген тіркесімде көрініс беріп тұр. Үшіншіден, аныт (екі буын), жаурыннан сияқты қазіргі орфография тұрғысынан қате жазылған сөздер өлең жолындағы дауысты буын санын реттеп тұр. Төртіншіден, мәтінтанушы мағынасы күңгірттенген, тіптен мүлде ұмытылған бүлген, күдеріден, керіскедей, Кетбұғы, Әрәйна, арайма, т.б. архаизм сөздер мен көне тұлғаларға талдау жасауға, оны адресатқа түсіндіруге міндетті. Бұл – мәтінтанудағы ең қиын да күрделі мәселе. Бесіншіден, мәтінтанушы мәтін нұсқаларындағы әрбір ауытқудың уәжді-уәжсіздігін таразылау керек. Мәселен, Махамбет өлеңдері санатында 1925 жылы жарық көріп, кейінгі нұсқаларда уәжсіз алынып тасталған Еріккенде ер едік, Ерінгенде би едік – секілді жолдарды қайта қалпына келтіру керек.
Нұсқалардағы фонетикалық, орфографиялық және емлелік ауытқулар.1925 жылы ақын өлеңдері араб графикасымен жарияланғаны белгілі. Ал араб қаріпті жазудың өзіне тән ерекшеліктер қатары бар. “Емле – жазу үшін шығарылған нәрсе, жазу – тіл үшін шығарылған нәрсе. Олай болса, тілді бұзып емлеге ыңғайлау емес, емлені тілге ыңғайлау керек”, – деген А.Байтұрсынұлы (13, 395 б.) араб графикасын қазақ сөзіне барынша ыңғайлағаны белгілі. Соған қарамастан, төте немесе жадитше (жаңаша оқу) жазу негізінде хатқа түскен алғашқы басылымда да көңілге қонбайтын кемшін тұстардың барлығы салыстыру барысында байқалды, оның себебін сол тұстағы емлелік нормаланбаудың деңгейінде түсіндіруге болады. «Жазуды сыңар езу ультрафонетик жолымен жазатын болған соң, естілуі әр жолы әр түрлі, кейде болып, кейде түсіп қалып отыратын көмескі дауыстылардың емлесі мүлде шатасып, былығып кетті. Мәселен, бір кісі бір жерде “асра”, “жамра”, “Ахмет”, “көбрек”, “ру”, “рет”, “Абралы” деп, бұ сықылды сөздердің дауысты “ы”, “і”-лерін жоғалтып айтатын болса, екінші бір сол кісіні” өзі-ақ сол сөздерді “асыра”, “жамыра”, “Абыралы”, “Ахымет”, “көбірек”, “ұру”, “ірет” деп айтады. Соған қарап, емле о сықылды сөздерді қалай жазсаң да еркің дейді, ондай сөздердің жазуында тұрақты жол көрсетпейді, соған қарап, қазақ тілінің еш емлесі жоқ деп түсінуге болады», – деген еді Қ. Жұбанов (14, 335-341 бб.). Махамбет өлеңдерінің емлелік ерекшеліктерінің пайда болуының бірнеше тарихи-саяси алғышарттары болды. Махамбет мәтіндеріне байланысты сөз қылғанда, жазу, яғни емлелік ережелерге байланысты әр жылдардағы өзгерістердің пайда болу себептерін әдеби тіл нормасының қалыптасуымен байланысты қарастыру керек. Орыс графикасы негізіндегі қазақтың жаңа алфавиті мен орфографиясының жобасы СССР Ғылым академиясының Қазақстандағы филиалының қазақ тілі секторы С.А.Аманжоловтың басшылығымен жасалып, ғалым авторлығымен 1940 жылы латын графикасымен емле ережелері жарық көреді. Солардың ішінде ы, ый-дың жазылуына байланысты тұстар ерекше назар аударттады. Сонымен бірге ы - дыбысының тұрақсыздығынан сөз ортасындағы, сөз соңындағы ы қолданылатын жерлерде ол түсіріліп отырады. Ы, і фонемалары қазақ тілінде мағына ажырататын болғандықтан, екі фонема болып саналады, екеуі екі әріппен таңбаланады, осы екі әріптің қосымша функциясына байланысты Қ.Күдеринова былай деп көрсетеді: «...ы,і қысаңдарының фонемалық қасиетінен бөтен, қазақ тілінің буын сатысынан қалған дауыссыз дыбыстың жуан-жіңішкелігін білдіретін немесе екі дауыссыз дыбыс ортасында міндетті түрде бір дауысты дыбыс жазылу керек деген идеяны ұстану үшін таңбаланатын қосымша функциясы бар» [15, 162 б.]. Бұл жөнінде А.Байтұрсынұлы да жазған болатын: «Оқуға кемшілік болмаса, сөздің мағынасына кемшілік болмаса, жазуға жеңілдігі болса ы дыбысының харіфін жазбағанда не залал көреміз деген ойым еді», - дейді. [13, 386 б]. Қ.Жұбанов жазу барысында бір буынды сөздерді ы-мен жазып, екі буындағы сөздерде ы-ны жазбауды ұсынады [14, 138 б.]. Осымен байланысты Махамбет мәтіндерінде ауытқулар қалыптасқан. Мәселен, “ы”, “і” – дыбыстарының бірде түсіріліп, бірде қосылып жазылуына байланысты пайда болған ауытқулар: Жез қарғыдан айрылып (1989)//Жез қарғыдан ай[ы]рылып (1925); Аруанадан туған мая бар(1989)//Ар[ы]уанадан туған мая бар (1925); Бауырынан//баурынан сөзіне қатысты әр түрлі жазылу тек 1974 жылғы басылымда орын алған. 1974 жылғы басылымды шығарушылар тәуелдік жалғауының ІІІ жағын қабылдағанда сөз түбіріндегі ы дауысты дыбысының түсіріліп жазылатындығын басшылыққа алса керек. 1989 жылғы басылымның осы орфографиялық ережеге сүйенгендігі көрініп тұр: жүктеу/скачать 55,43 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|