Мәтін туралы түсінік

МӘТІН ТУРАЛЫ ТҮСІНІК

Мәтін бірліктері:

Айтылу

Үзінді

Мәтін мағынасындағы айтылудың

ауызша және ауызша емес құралдары

Басқа мәтіндер элементтерінің біркелкілік ұйымдасқан мағыналық кеңістік ретінде мәтінге сіңісу, «мәтіндегі мәтіндер» (Ю.М. Лотман

Мәтін семантикалық-құрылымдық бірлік сияқты

Мәтіндегі «мылқау» тілдердің вербализациялануы (қимыл және ым тілдері)

Мәтін тақырыбын ақпаратты білдіретін қатынас шарттарын, міндеттерін және мазмұндаманың таңдамалы стилін құрылымға сәйкестендіру

Мәтіннің қарапайым бірлігі ретінде айтылуы

хабарлама

суреттеу

баяндау

Ақпараттық айтылуы

Верификативтік айтылу

түсіндіру сипаттағы айтылу – ой-пікір тудыру

иландыру

тыңдату

Айтылудың компоненттері – тема және рема (қазіргі және жаңа). Рема жаңа ақпараты бар айтылудың өзегі сияқты. Тема-рематикалық жүйелілік және олардың өзге түрлері: алмаспайтын тақырыпты тема-рематикалық жүйелілік; гипертамамен тема-рематикалық жүйелілік. Жүйеліліктегі секірулер және олардың жаңа ақпаратты берудегі рөлі

Диктум және модус ұғымдары

Байланыстың солжақтық және оңжақтық семантикалық-синтаксистік құралдары. Мәтін байланысының бұзылуы әдеби-эстетикалық тәсіл сияқты.

Мәтіннің байланыстылық құрылым ұғымы

Кілттік сөздер. Қайта атаудың түрлері. Әр түрлі мәтіндердегі қайта атаудың негізгі қызметтері: мәтін құрушылық, ақпараттық-суреттеу, жағдайлы, мәнерлі бағалау, стилистік ыңғайластыру, қысқарту. Қайта атаудың мәтін құрушылық құралы. Лексикалық, стилистикалық, морфологиялық, синтаксистік деңгейдегі қайта атау.

Мәтіннің тұтастық ұғымы

Ұғымдар

Фразааралық біртұтастық

Классикалық абзацтың түрлері: синтетикалық-аналитикалық, аналитикалық-синтетикалық, негіздемелік, абзац-байланыс. Түрлі мәтіндердегі абзацтың функциялары – логикалық-мағыналық, экспрессиялық-эмоционалдық, бөліп-назар аударушы, бөліктеуші

Классикалық абзацтың түсінігі

Фактуалды ақпарат;

Концептуалды ақпарат;

Әдістемелік ақпарат;

Ақпарат түрлері және сөздің функционалдық-мағыналық типтер;

Эмотивті ақпарат.

Сөздің (мазмұндаудың) типтері:

суреттеу;

әңгімелеу;

талқылау;

Сөздің (мазмұндаудың) типтері:

Суреттеудің мақсаты, оны құру. Суреттеу элементтері. Суреттеудің синтаксикалық құрылымы. Статистикалық және динамикалық суреттеулер. Суреттеудің рематикалық элементтерінің заттық және сапалық сипаты. Етістік формаларының өздігі. Түрлі мәтіндердегі суреттеу: параграф, оқулық, библиографиялық суреттеу және тағы басқалар

Суреттеу

Әңгімелеу

Талқылаудың мақсаты, оны құру. Талқылаудың түрлері. Талқылау компоненттеріндегі себепті-салдарлы және шартты-уақытша тәуелділіктер. Түрлі мәтіндердегі талқылау. Анықтамалар және түсіндірмелер

Талқылау

Нұсқамалау сөз түрі ретінде. Оның құрылымы және етістік формаларының сипаты. Нұсқамалау түріндегі мәтіндер

Авторлық модальдықтың түсінігі. Авторлық модальдықты білдірудің формалары

Мәтіннің сөздік құрылымында айқындалған бейне затына тұлғалық қатынасты білдіру ретінде автордың бейнесі. Автор бейнесі түсінігінің екі бағыттылығы. Автор бейнесі шығарма авторы мен оқырманның бірлескен шығармашылығының өнімі ретінде. «Автор бейнесі» және «Стиль бейнесі» түсініктері

Триада: сөзді өндіруші – әңгімелеу субъектісі – автордың бейнесі. Мәтіннің түрлі семантико-коммуникативті типтерінде әңгімелеу субьектісін ұсыну формалары: тұлғалық, тұлғалық-тұлғасыздық, тұлғасыздық

• Көркем және көркем емес мәтін.
• Монологтық және диалогтық мәтін.
• Авторлық және түзу сөздің айырмашылығы.
• Біреудің сөзін ұсыну формалары: түзу сөз, шын емес-түзу сөз, жанама сөз.
• Диалог пен полилогтың қақпа сөздері.
• Диалогтық қақпа сөздердегі біреудің сөзі.
• Прозаикалық және өлеңдік мәтін.
• Прозаикалық мәтіннің сөзін ұйымдастыру (үздік-создық сөз). Өлеңдік мәтіннің сөзін ұйымдастыру (периодикалық, ритмикалық ұйымдастырылған сөз).
• Көркем және көркем емес мәтінде авторлықты ұсыну формалары.
• Креолизданған мәтіннің түсінігі.
• Ресми, арнайы, ғылыми-популярлық, публицистикалық, көркем, анықтамалық

Негізгі әдебиеттер:

1. Сыздықова Р. Абай өлеңдерінің синтаксистік құрылысы. А, 1970.

2. Сыздықова Р., Шалабаев Б., Әділова А. Көркем тексті лингвистикалық талдау. А, 1989, 2003.

3. Шалабаев Б. Көркем проза тілі. А, 1994.

4. Смағұлова Г. Мәтін лингвистикасы. А, 2002.

5. Шалабай Б. Қазақ көркем прозасының тілін зерттеудің ғылыми-теориялық негіздері. А, 1997.

6. Шанский Н.М. Лингвистический анализ художественного текста. Л, 1990.

7. Р.Сыздықова. Абайдың сөз өрнегі. А, 1998.

8. Р.Сыздық. Сөз құдыреті. А, 2000.

Қосымша әдебиеттер:

1. Ахметов З. Өлең – сөздің теориясы. - Алматы , 1973.

2. Бүркіт О. Қайталамалардың лингва стилистикалық жүйесі. -Алматы, 2001.

3. Кәрімов Х. Көркем әдебиет тілін зерттеудің мәселелері. -Алматы, 1986.