Методическое пособие Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

 
36 
5  Инклюзивті  білім  беру  жағдайында  ерекше  білім  беруде  қажеттіліктері 
бар  балалардың  оқу  жетістіктерін  бағалаудың  критерийі  және 
өлшемшарттары  
 
Білім беру мазмұнын жаңартуға көшуге байланысты білім алушылардың 
жетістіктерін бағалау жүйесі де өзгереді, оқыту нәтижесін қадағалаудың жаңа 
формалары енгізіледі.  
Білім  алушылардың  білімін  бағалау  өлшемшарттары  Қазақстан 
Республикасы  Білім  және  ғылым  министрінің  «Білім  алушылардың  білімін 
бағалау  өлшемшарттарын  бекіту  туралы»  2016  жылғы  21  қаңтардағы  №  52 
бұйрығымен бекітілді [29].  
Тілдік  емес  пәндер  бойынша  білім  алушылардың  оқу  жетістіктерін 
бағалаудың  бекітілген    өлшемшарттары  оқу  материалын  меңгерудің  түрлі 
деңгейлерін бағалауға негізделген. 
Тілдік  пәндер  бойынша  білім  алушылардың  оқу  жетістіктерін  бағалау  
өлшемшарттары Блум таксономиясына негізделген.  
Білім  алушылардың  оқу  жетістіктерін  бағалау    өлшемшарттары  білім 
берудің барлық деңгейлері бойынша әзірленді.  
Сонымен  қатар,  бағалаудың  өлшемшарттары  мен  параметрлерін 
анықтайтын  критериалды  бағалау  жүйесінің  ғылыми  негізі,  білім  беру 
процесіне  тұжырымдамалық  тәсілдері  «2016-2017  оқу  жылында  Қазақстан 
Республикасының  жалпы  орта  білім  беретін  ұйымдарында  оқу  процесін 
ұйымдастырудың ерекшеліктері туралы» әдістемелік нұсқау хатта көрсетілген 
[30].  
2016-
2017оқу  жылында  бүкіл  ел  бойынша  1-сыныптарда  критериалды 
бағалау жүйесі енгізілетін болады.  
Білім алушылардың шынайы қол жеткізген нәтижелерінің жоспарланған 
оқыту  мақсатына  сәйкестігі  дәрежесін  орнатумен,  алдын  ала  белгілі  болған 
өлшемшарттарға сәйкес білім алушылардың оқу жетістіктерін бағалау ерекше 
қажеттілігі бар балалар үшін де жалғасады.  
Сонымен білім алушылардың тұлғасы емес, тек жұмысы ғана бағаланады; 
оқушының  жұмысы  басқа  оқушы  жұмысымен  емес,  эталонмен  (өте  жақсы 
орындалған  жұмыс  түрімен)  салыстырылады;  эталон  оқушыларға  алдын-ала 
белгілі  болады.  Неге  оқытты  соны  ғана  бағалауға  болады,  сондықтан  бағалау 
өлшемдері – оқу мақсаттарының нақты көрінісі.  
Ерекше қажеттілігі бар балалар үшін критериалды бағалау жүйесі бағалау 
рәсімінің  сол  тәртібі  мен  құрылымын,  сонымен  қатар,  бекітілген  бағалау 
өлшемшарттарын болжайды.  
Критериалды бағалау жүйесі қалыптастырушы бағалау мен ішкі жиынтық 
бағалауды құрайды.  
Қалыптастырушы бағалау түрлі формада (ауызша сұрақ, жазбаша жұмыс, 
тәжірибелік  жұмыс  және  т.б.)  жүзеге  асады  және  жиынтық  бағалауды 
өткізгенше  мұғалім  мен  оқушыларға  оқыту  процесін  түзетуге  және  мүмкін 
болатын  олқылықтар  мен  кемшіліктерді  жоюға  мүмкіндік  береді.  Оқу 
тоқсандары ішінде жүргізіледі. 

 
37 
Жиынтық бағалау тоқсанды аяқтауы бойынша білім алушылардың білімді 
меңгеруініңкіріктірілген  деңгейімен  дағдыларының  қалыптасуын  айқындауға 
арналған. Оқу тоқсаныныңаяғында жүргізіледі. 
Бағалауды жүргізу тәртібі бастауыш білім берудің оқу бағдарламаларын 
іске  асыратын  білім  беру  ұйымдарында  білім  алушылардың  оқу 
жетістіктерінкритериалды бағалау Ережесінде көрсетілген [31]. 
Осы құжат қалыптастырушы және жиынтық бағалауды жүргізу тәртібін, 
тоқсандық  жиынтық  бағалау  модерациясын  жүргізу  тәртібін,  сонымен  қатар, 
білім алушыларға тоқсандық және жылдық баға қою тәртібін енгізеді.  
Сонымен  қатар,  білім  алушылардың  оқу  жетістігін  бағалау 
өлшемшарттары  қарапайым  балаларға  да  арналған.  Сонымен,  ерекше 
қажеттілігі бар балалар үшін де тілдік емес пәндер және тілдік пәндер бойынша 
екі түрге бөлінеді.  
Ерекше оқыту қажеттілігі бар білім алушылардың оқу жетістігін бағалау 
өлшемшарттары келесі ережелерге негізделген: 
- 
Біледі  –  нақты  фактілерді,  ақпаратты  және  сипаттамаларды  қайта 
жаңғырту немесе есте сақтау қабілетінің бағасы.  
- 
Түсінеді  –  ақпаратты  дұрыс  қайта  жаңғырту,  болжау  немесе  түсіндіру 
арқылы меңгерілген материалды түсіну және түсіндіруқабілетініңбағасы. 
- 
Қолданады – проблемаларды шешу мақсатында меңгерілген материалды 
нақты  жағдайларда  және  жаңа  жағдаяттарда  қолдану  қабілетінің  бағасы. 
Практикалық  жұмыс,  эксперименттер,  проблемаларды  шешу  мен  жаңа 
және/немесе түрлі өнімдер жасау білімді қолдануды көрсетудің тәсілдері болып 
табылады. 
- 
Талдайды  –  түрткілер  мен  себептерді,  ой  қорытындыларын  анықтау, 
ортақ  ережелерді  негіздеу  үшін  дәлелдер  табу  арқылы  ақпараттық 
материалдарды 
құрамдас 
бөліктерге 
бөлу, 
ақпаратты 
зерделеу 
қабілетініңбағасы.  
- 
Жинақтайды  –  бөліктерді  (идеялар,  элементтер)  жаңа  мәнмәтінге 
біріктіру,  қиыстыру  қабілеті,  мысалы  қолдағы  бар  мәліметтерді  реттейтін 
хабарлама  (баяндама,  сөз),  іс-әрекет  жоспары,  сызбалар.  Оқытудың  тиісті 
күтілетін  нәтижелеріне  қол  жеткізу  шығармашылық  сипаттағы  қызметті 
болжамдайды.  
- 
Бағалайды  –  қандай  да  бір  материалдың  (пікірлер,  көркемдік 
шығармалар, зерттеу деректері) маңызын бағалау қабілетінің бағасы. 
Ерекше  қажеттілігі  бар  білім  алушылардың  оқу  жетістігін  бағалау 
өлшемшарттары тілдік пәндер бойынша қызметтің 4 түріне негізделген: 
- 
Тыңдалым – түрлі тақырыпта ауызша айтылғандардың негізгі мазмұнын 
түсіну;  олардан  негізгі  ақпаратты  айырып  көрсету;  айтушының  пікірін  тани 
білу;  мәнмәтін  бойынша  сөздің  мағынасын  айқындау;  түрлі  стратегияларды 
қолдана  отырып,  білім  алушылардың  деңгейлеріне  сәйкес  мәтіндердің  әр 
түрінің мазмұнын қабылдау және түсіну қабілетінің бағасы.  
- 
Айтылым  –  түрлі  тақырыптардағы  әңгімеде  сөйлесудің  ресми  және 
сөйлеу  стильдерінің  сөздерін  қолдану;  қажет  ақпарат  алу  үшін  анағұрлым 
күрделі  сауалдар  қою;  өз  ойын  білдіру;  күтпеген  түсініктерге  пікір  білдіру; 

 
38 
құрдастарымен тапсырманы орындау барысында қарым-қатынас жасау; арнайы 
лексиканы  сауатты  қолдану;  тарихты  және  оқиғаларды  қайта  айтып  беру 
қабілетінің бағасы.  
- 
Оқылым – түрлі тақырыптардағы көркемдік және ғылыми мәтіндердің 
негізгі  мазмұндарын  түсіну,  олардың  ішінен  ақпаратты  іздестірудің  түрлі 
стратегияларын қолдана отырып түйінді ақпаратты айырып көрсету; мәнмәтін 
бойынша  сөздердің  мағыналарын  анықтау;  автордың  қатынасын  және  пікірін 
тани  білу;  сөздердің  мағынасын  тексеру  және  оқылғанды  түсінуін  тереңдету 
үшін қағаздағы және сандық дереккөздерді пайдалану қабілетінің бағасы. 
- 
Жазылым – түрлі тақырыптарға жазбаша жұмыстарды жоспарлау, жазу, 
редакциялау  және  түзету;  қазір  болған  және  ойдан  шығарылған  оқиғалар 
туралы,  оқылғанға  сыни  пікірлер  жазу;  орфографиялық  және  грамматикалық 
қателер жібермей, барынша сауатты жазу; белгілі стильді ұстану; түрлі тізбек-
сөздерді  қолдана  отырып,  сөйлемдерді  параграфтарға  байланыстыру 
қабілетінің бағасы. 
Бағалауды  жүргізу  тәртібі  бойынша  бастауыш  білім  берудің  оқу 
бағдарламаларын  іске  асыратын  білім  беру  ұйымдарында  білім  алушылардың 
оқу  жетістіктерін  критериалды  бағалау  Ережесінде  егер  білім  алушы 
бөлімдер/өтпелі тақырыптар немесе тоқсандық жиынтық бағалау өткізу кезінде 
дәлелді  себептермен,  оның  ішінде  ауырып  қатыспаған  жағдайда,  білімалушы 
бөлімдер/өтпелі  тақырыптар немесе  тоқсандық  жиынтық бағалаудан  мектепке 
келгеннен  кейін  екі  апта  көлемінде  өтуі  қажет  деп  қарастырылған,  сонымен 
қатар,  жиынтық  бағалау  тапсырмаларының  қосымша  нұсқалары  қолданылады 
[31]. 
Ерекше  қажеттілігі  бар  білім  алушылар  үшін  жаңа  бағалау  жүйесін 
қолданудың  ерекшелігі,  ерекше  қажеттілігі  бар  балаларда  тоқсанда  және  оқу 
жылы ішінде  сол  және  басқа  да  өлшемшарттарға  қол  жеткізу  үшін  жеткілікті 
уақыттың болуы болып табылады.  
Сонымен,  критериалды  бағалау  жүйесі  ерекше  қажеттілігі  бар  білім 
алушылардың жетістіктерін өлшеу  құралы  және  осындай категориядағы білім 
алушылар үшін білім беру қызметі сапасын анықтауға мүмкіндік беретін білім 
беру процесінің диагностикасы және ерекше оқыту қажеттілігі бар балаларды 
оқыту  стратегиясы,  мазмұны  мен  әдістемесі  бойынша  түбегейлі  шешім 
қабылдау болып табылады. 
Инклюзивті оқытуда бақылау, тексеру және оқыту нәтижелерін бағалау – 
оқыту-тәрбиелеу  үдерісінің  ажырамас  құраушысы  болып  табылады,  оларсыз 
мұғалім  мен  оқушы  арасында  толыққанды  өзара  әрекет  ету  мүмкін  емес. 
Бағалау  –  бұл  қолданыстағы  бағдарламалардың  талаптарымен  салыстырғанда 
пән мазмұнын меңгерудегі оқушының білім деңгейін анықтау үдерісі. 
Бағалау келесі көрсеткіштермен сипатталуы керек: 
- 
адекваттылықпен, яғни орындалып жатқан әрекет (дидактикалық және 
оқу мәселелерін шешу) бойынша (оқушы, мұғалім) пайымдауларының өзін-өзі 
бағалау сәйкестігімен (сәйкессіздігі) анықталынады; 
- 
сенімділікпен,  яғни  бағалау  тәсілі  ретінде  қолданылатын 
көрсеткіштермен байланысты. 

 
39 
Оқу  жоспарының  инвариантты  бөлімінің  пәндері  бойынша  бастауыш 
мектептің 1-сынып оқушыларының оқу жетістіктерін бағалау – вербалды түрде, 
ал 2- сыныптан бастап бағалау баллдармен жүргізіледі. 
Бағалау үдерісінде өз әрекетін бағалай алу маңызды болып табылады. 
Жұмысты бағалау үдерісі келесі кезеңдерден тұрады: 
- 
жұмысты орындау; 
- 
бағалау критерийлерін жасау; 
- 
белгіленген критерийлер бойынша оқушының өз жұмысын бағалауы; 
- 
сол критерийлер бойынша мұғалімнің оқушы жұмысын бағалауы және 
тексеруі; 
- 
мұғалім бағасы мен оқушы бағасын салыстыру; 
- 
бағадағы келіспеушіліктерді анықтау. 
Өзін-өзі  бағалау  тиімді  болуы  үшін  оқушының  мұғаліммен  бағалануы 
қажет,  жұмыс  бөлігін  өзі  таңдай  алуы  керек.  Ол  бағалау  критерийлерін  өзі 
анықтай  алады.  Мұндай  тәсіл  бағалау  әрекетінде  оқушының  жауапкершілігін 
қалыптастырады. 
Ең алдымен, басқа балалардан ерекше, оқушының жеке бас жетістіктері 
бағаланады. 
Оқушы  бақылауға  алынған  тапсырманың  күрделілігін,  үй  жұмысының 
көлемі  мен  күрделілігін  өзі  таңдай  алу  құқығына  ие.  Мұндай  тәсіл  кезінде 
талаптану  деңгейі  мен  жетістікке  жету  деңгейінің  ара  қатынасы  мұғалім 
жұмысының арнайы пәніне айналады. Сөйлеу тілінің бұзылыстары (моторлық 
алалия,  дизартрия),  психикалық  дамуының  тежелуі  бар  бастауыш  мектеп 
оқушыларының талаптану деңгейі, соның ішіндегі жетістікке жетпеу реакциясы 
қалыптыға  сәйкес  болмайды.  Жаттығуларды  сәтті  орындағаннан  кейін 
оқушылар  күрделі  емес,  қарапайым  тапсырмаларды  орындауға  кіріседі. 
Балаларда  қорғаныс  реакциясы  –  төмендетілген  деңгейде  болса  да  жетістікті 
қолдауға  ұмтылуы  іске  қосылады,  яғни  оларға  талаптанудың  төмендетілген 
деңгейі тән. 
Оқушының  өзін-өзі  бағалауы  біртіндеп  дифференциалдануы  керек. 
Басқаша айтқанда, оқудың алғашқы күндерінен-ақ бала әр қайсының өз бағалау 
критерийлері  бар  көптеген  дағдалардың  жиынтығы  ретінде  өз  жұмысын  көре 
алуға үйрену керек.  
Мысалы,  математика  пәнінің  тапсырмасы  қателер  саны,  тазалығы, 
ынталылығы, күрделілігі бойынша бағаланады.  
Жазбаша жұмысты (мысалы, үй жұмысы) бағалау кезінде  орындалудың 
тек кемшіліктері мен қателіктерін ғана белгілемей, сондай-ақ сәтті орындалған 
барлық жерлерін белгілеп, ынталандыру жазбаларын жасау керек. 
Оқушы  мен  мұғалім  оқыту  әрекетінің  өнімдерін  портфолиоға 
орналастырады.  
Жоғарыда  айтылып  кеткендей,  мектепте  баллдармен  берілген  баға 
көрсеткішімен  де  бағаланатын  білім  деңгейіне,  икемділігіне  және  дағдыларға 
деген  талаптар  арасында  нақты  ара  қатынасты  орнататын  және  баға 
нормаларында  іске  асатын  оқушыларды  бағалау  критерийлері  жұмыс  істейді. 
Бағалау  объектілері  –  бұл  оқушының  оқу  әрекетінің  құрамдас  бөліктері: 

 
40 
мазмұнды,  операциялық,  мотивациялық.  Алайда,  оқушылардың  оқу  әрекетін 
бағалау  тек  білім  деңгейін,  икемділігін  және  дағдыларын  бағалаумен 
шектелмеу керек. Оқушылардың танымдық үдерістеріне, эмоционалды-еріктік 
саласына,  сөйлеу  әрекетіне  мақсатты  түрде  бағытталған  коррекциондық  әсері 
нәтижесінде  қалыптасатын  тұлғалық  өзгерістерді  қадағалау  және  бағалау 
маңызды.  
Бұл салада тұлғалық дамуды кешенді түрде анықтайтын сипаттамаларды, 
яғни  жалпы  оқыту  және  негізгі  ұғымдардың  қалыптасу  деңгейі,  практикалық 
және  шығармашылық  әрекеттердің  тәжірибесі,  эмоционалды-құндылықтық 
қатынастары,  кәсіби  бағытталуы  және  т.б.  сипаттамларды  бағалау  маңызды 
болып табылады.  
Алайда,  белгіленген  көрсеткіштердің  сандық  бағалары  мәселесін  тек 
практикалық  қана  емес,  сондай-ақ,  теориялық  жағынан  шешу  өте  күрделі. 
Өйткені  тіпті  білімді,  оған  қоса  тұлғаның  дамуын  сипаттайтын  құзыреттілік, 
сонымен  қатар  потенциалды  мүмкіндіктер  және  т.б.  бағалау  үшін  сенімді 
технологиялар жоқ. 
Портфолио  –  бұл  оқытудың  белгіленген  кезеңінде  тұрақты, 
жинақталынған  оқушының  басты  жұмыстары  және  жеке  бас  жетістіктерінің 
бағалары. Портфолио бағалау үдерісіне ғана емес, сондай-ақ, өзін-өзі бағалауға, 
жеке  тұлғаға  бағытталған  бағаға,  шынайы  бағалауға  жуықталған.  Дәстүрлі 
бағалау  әдістерінен  портфолионың  айырмашылығы  бұл  оқушының  өзіндік 
жұмыс  режиміндегі  әрекеттерінің  үдерісі  мен  нәтижелері  туралы  негізделген 
ақпаратпен  мұғалімді  қамтамасыз  етуі,  оның  өз  әрекетінің  нәтижелері  туралы 
өзіндік бағалық пайымдарын іске асырудың шығармашылық мүмкіндіктері мен 
дағдыларын жетілдіру.  
Портфолионың  ең  басты  артықшылығы  оның  оқыту  сапасын  әр  түрлі 
позициялар  бойынша  жан-жақты  және  сан  қырлы  сипаттайтындығында: 
оқушының  ойлау  әрекетін,  оның  салааралық  дағдыларын,  мәселені  анықтай 
алуын,  ерекше  міндеттерді  шеше  білуін,  оқу  пәндерін  білуі  және  дағдыларды 
меңгеруін, нәтижеге қол жеткізуге деген табандылығын және т.б. бағалау. 
Оқыту портфолиясының педагогикалық идеясы бағалау формасы ретінде 
келесі жағдайларды қарастырады: 
- 
екпінді  оқушының  білмейтіні  мен  істей  алмайтынынан,  бұл  тақырып, 
бөлім, пән бойынша оның білетіні мен істей алатынына ауыстыруды; 
- 
сандық және сапалық бағалардың интеграциясын; 
- 
сыртқы бағалауға қатысты өзін-өзі бағалаудың басымдылығын. 
Инклюзивті сыныпта портфолио оқушылардың оқу жетістіктерін бағалау 
критерийлерін  жете  толықтыратын  бақылау  мен  бағалаудың  маңызды  құралы 
болып табылады.  
Мұғалім әзірлейтін портфолио процессуалды, яғни оқу әрекетінің белгілі 
бір  мерзімін  қамтуы  және  визуалды  (оқушының  әрекет  өнімдерінің 
материалдарын  мұғалім  папкаға,  қағазға  арналған  қорапқа  және  т.с.с.  салады) 
болуы тиіс.  

 
41 
Портфолиоға  оқушының  оқу  әрекетіндегі  қиындықтары  мен  оны  түзету 
процесін  көрсететін  ғана  емес,  сонымен  қоса  баланың  мықты  жақтарын 
айқындайтын материалдар да салыну керек.  
Жалпы  алғанда,  мұғалім  портфолиосы  псифизикалық  дамуында 
ерекшеліктері  бар  оқушының  белгілі  бір  оқыту  мерзімі  барысында  жеке 
жетістіктерін  тіркеу,  жинақтау  және  бағалау  әдісі  ретінде  қарастырылады. 
Порфолио әзірлеу мұғалімге:  
- 
баланың жеке мүмкіндіктерін ашуға;  
- 
белгілі  бір  уақыт  кезеңінде  оқушының  оқу  жетістіктері  динамикасын 
қадағалауға;  
- 
жеке оқу жоспарының бала мүмкіндіктеріне сәйкестігі мен нәтижелігін 
анықтау, соған сай түзетулер енгізуге; 
- 
оқушы  тұлғасының  қалыптасуы  мен  әлеуметтенуінің  дамуын 
қадағалауға; 
- 
бала,  ата-ана,  мұғалім  арасындағы  кері  байланысты  жүзеге  асыруға 
көмектеседі.  
Инклюзивті сыныпта оқушы өз бетімен жасайтындай портфолио енгізген 
жөн.  Бұл  мұғалімге  бірқатар  түзету  міндеттерін  шешуге  мүмкіндік  береді. 
Осылайша  портфолио  бойынша  жұмыс  әрбір  баланың  жеке  мүмкіндіктерін 
барынша ашуға көмектеседі.  
Оқушы портфолиосының мақсаты келесіде:  
- 
оқушыда оқуға деген жауапкершілікті және дербестікті қалыптастыру;  
- 
өзінің  оқуы  мен  әрекетінің  нәтижелеріне  сапалы  баға  бере  алуын 
дамыту;  
- 
өзіндік  қызығушылықтары,  бейімдері,  қажеттіліктерін  талдау  және 
оларды өз мүмкіндіктерімен сәйкестендіре алуын дамыту. Ерекше білім беруге 
қажеттіліктері  бар  балада  өзінің  дене  жағдайын,  зерде  мүмкіндіктерін 
адекватты  бағалау  қабілетінің  нашарлығын,  қалыптылармен  салыстырғанда 
біршама  жоғары  немесе  төмен  өзін-өзі  бағалауын  ескерсек,  бұл  фактор 
тұлғаның жағымды қасиеттерін дамытуға көмектеседі;  
- 
танымдық  қызығушылықтар  мен  өздігінен  біліп  тануға  дайындығын 
қалыптастыру;  
- 
портфолионың  материалдарын  өздігінен  іріктеу  табыс  жағдайын 
туындатып, өзін-өзі бағалауды және өз мүмкіндіктеріне сенімділікті арттыруға 
әкеледі. 
Оқушылардың  портфолиосын  іріктеуді  бастауыш  сыныптарда  бастауға 
және бұл жұмысқа сыныптың барлық оқушыларын тартуға болады. 
Ерекше білім беруге қажеттіліктері бар немесе қалыпты дамыған баланың 
портфолиосы  бойынша  жұмыс  ата-аналар  тарапынан  белсенді  көмекті  талап 
етеді. Мұғалім ата-анаға оның пайдалылығын көрсетуі қажет. 
Портфолио  материалдарын  бағалау  сандық  және  сапалық  бағаларды 
қатыстырумен олар бағытталған міндеттерге сәйкес іске асырылады.  
Бағалау құралдары. 
Соңғы нәтижелердің негізіндегі бағалау. Инклюзия жағдайында тестілеу  

 
42 
Инклюзивті оқытуда бағалау өткізу барысында сәйкес құралдарды таңдау 
мәселесі  туындайды.  Мақсаттарға  байланысты  әртүрлі  әдістер  таңдалып 
алынады. Инклюзивті оқыту тәжірибесінде оқу бағдарламасын талдау, жұмыс 
үлгілерін талдау, сыныпта бақылау және сұхбат жүргізу, тестілеуді қолданады.  
Оқу бағдарламасын талдау оқушы игеруге тиіс білім көлемін анықтаудан 
тұрады. Талдаудың нәтижелері оқушының жеке оқу жоспарына енгізілетін оқу, 
түзете-дамыту және тәрбиелік мақсаттарды анықтауда есепке алынады. Мұндай 
талдау біздің жағдайларда жалпы білім беретін орта мектептер мен жалпы білім 
беретін  арнайы  мектептердің  оқу  бағдарламаларына  жүргізіледі.  Дегенмен, 
зерде дамуының бұзылыстары, сөйлеу тілінің күрделі бұзылыстары, сенсорлы 
бұзылыстары (есту қабілеті бұзылған), күрделі ауытқулары бар (мысалы, БЦП 
және  психикалық  дамуының  тежелісі  бар)  балаларға  арналған  оқу 
бағдарламаларында  пәнді  (саланы)  оқытуда  білім  сабақтастығын  қамтамасыз 
ететін материалдың минималды көлемі белгіленеді.  
Сондай-ақ,  алып  тасталған  материал  бөлігі  оқытуға  міндетті  емес  және 
пәннің  логикасын  бұзбайды.  Білім,  білік,  дағдыларды  меңгеру  сабақтастығы 
курс  барысында  жүргізіледі.  Алғашқы  немесе  екінші  генезді  зерде  төмендеуі 
бар  оқушылардың  ойлау  әрекетінің  ерекшеліктеріне  бағдарланған  және 
жеңілдетілген  оқу  жетістіктері  (бағдарламалық  материалды  оқу  процесінде 
оқушылар  меңгеруге  тиісті  білім,  білік  пен  дағдылар  деңгейі)  сатылап 
күрделену  сипатына  және  айқын  тәжірибелік  бағытқа  ие.  Сонымен  қатар, 
арнайы  мектептің  оқу  бағдарламаларына  түзете-дамыту  міндеттері  енгізілген 
және  ол  оқытылатын  материал  негізінде  іске  асырылатын  және  танымдық 
әрекет  процестері  (қабылдау,  есте  сақтау,  ойлау),  тілдік  әрекет,  тұлғаның 
эмоционалды-еріктік  салаларын  қамтитын  түзете-дамыту  жұмысының 
бағыттарымен нақтыланады. Сондай-ақ, түзете-дамытудың мазмұндық бағыты 
оқу  материалының  мазмұндық-әдістемелік  бағытымен  органикалық  үйлесуі 
орын алады. 
Осылайша,  мұғалім  екі  түрдегі  оқу  бағдарламаларын  талдау  жолымен 
жеке оқу жоспарын әзірлеуге негіз болатын бағдарламаны таңдайды.  
Жұмыс үлгілерінің сараптамасы оқу әрекеттерінің нәтижесін саралаудан 
тұрады: жазу, есептеу, оқу және тағы басқалары. Жұмыс үлгілері жеке пәннен, 
жалпы  пәндерден  білімінің,  танымдық  әрекеттерінің  қаншалықты 
қалыптасқандығы туралы мәлімет көзі бола алады.  
Жұмыс  үлгілерін  сараптауда  психикалық  даму  ерекшеліктерімен 
байланысты,  грамматиканы  меңгеріп  қолданудағы  қиындықтарға  байланысты, 
математикалық білімі мен дағдыларының қалыптасуы, басқа да факторлардың 
әсерін,  мысалы,  ақыл-ой  дамуының  жалпы  төмендеуі,  оқуға  құлшынысының 
болмауы,  төмен  нәтиже  көрсетуі  және  тағы  басқа  спецификалық  қателерді 
жіктеу өте маңызды. Баланы оқытуда тиімсіз әдістер қолданылып келген болуы 
да  мүмкін,  мысалы,  жеткілікті  дәрежеде  бейімделмеген  оқу  құралдарын 
пайдалану. Сондықтан жұмыс үлгілерінің сараптамалары бұдан кейінгі зерттеу 
жұмыстарының бастамасы және баланың оқу әрекетінің бағасы болып табылуы 
қажет.  

 
43 
Бақылау  мен  сұхбат  баланың  сабақ  үстіндегі  әр  түрлі  бағыттағы 
тапсырмаларды  орындау  кезіндегі  оқу  іс-әрекеттерінің  ерекшеліктерін 
зерттеуге бағытталған. Бақылау арқылы оқушының тапсырмаларды орындауға 
қанша  уақыт  жұмсайтынын  және  оған  себеп  болып  отырған  факторларды 
анықтауға,  сабақ  барысындағы  оқушының  белсенділігін  анықтауға  болады. 
Білім алуға ерекше қажеттілігі бар баланың білімін тексеру барысын бақылауда 
алынған деректер маңызды.  
Мұғалімнің  міндеті  алдымен  баланың  оң  қабылдауын  қалыптастыру, 
содан  кейін  пәннің  оқытылуын  дидактикалық  қамтамасыз  етіп,  ұйымдастыру 
болып табылады.  
Сұхбат.  Бағалаудың  алғашқы  этапында  сұхбат  жүргізіледі.  Сұхбат 
көмегімен  баланың  оқуға  қызығушылығын  және  кейін  жеке  оқу  жоспарында 
ұзақ  мерзімді  мақсатқа  айналатын  сабақтан  тыс  уақыттағы  қалауы  туралы 
білуге  болады.  Сұхбат  құру  алдында  мақсатты  анықтап  алу  қажет,  содан  соң 
сұхбат желісін жасап шығу керек. Айтылған ойлар әңгімеге тартып, бағыттап, 
ойды аяқтауға жетелеп отыруы керек.  
Тестілеу.  Оқушының  басым  және  әлсіз  тұстарын  анықтау  үшін, 
маңыздырақ  мәліметтер  жинау  мақсатында  ресми  және  бейресми  әдістерді 
қолдану  арқылы  бағалау  түрлері  қолданылады  (тестілеу).  Ресми  тестілеу 
баланы  қалыпты  нормадағы  топпен  салыстыруға  негізделген  (белгілі  жас 
ерекшелігіндегі барлығымен салыстырғанда  репрезентативті болып табылатын 
балалардың көпшілігі). Бейресми бағалау техникасы оқушының нақты бір пән 
бойынша  білім-білік  дағдыларын,  білімін  зерттеуге  бағытталған;  жас 
ерекшелігіне қарамастан жекелеген  оқушылардың басым және әлсіз тұстарын 
анықтауға құрылған. 
Белгілі  нормаларға  бағытталған  тесттерден  бөлек,  критерийлерге 
негізделіп  жасалған  тесттер  бар.  Мұндай  тесттердің  мәні,  оқушының  тестілеу 
кезінде  көрсеткен  нәтижесін  бағдарламада  берілген  нақты  оқу  мақсаттарына 
сәйкес алдын ала белгілі жетістік деңгейлерімен салыстыруға негізделген.  
Тест  қорытындылары  (мұғалімнің,  мектептің  немесе  тест  авторының 
пікірі  бойынша)  білімді  меңгеру  дәрежесі  болып  табылатын  жетістік 
деңгейлерімен (критерийлер) салыстырыла отырып, баллмен есептеледі.  
Оқу  бағдарламасының  негізінде  бағалау  оқушылар  қазір  игеріп  жатқан 
нақты  білім  мен  дағдыларды  өлшейді.  Табыстылық  «тесттері»  оқу 
бағдарламасының  негізінде  әзірленеді.  Әдетте,  тестілеудің  әрбір  бөлігінің 
ұзақтығы  уақытпен  шектелген  (бірнеше  минут).  Бағалау  рәсімін жиі  қайталап 
және  өзгертуге  болады.  Деректер  оқушының  үлгеріміне  мониторинг  жасауға 
мүмкіндік беретін график түрінде беріледі.  
Жылдам бағалау және белгілі бір оқушы туралы ақпарат алу мүмкіндігі 
оның  артықшылықтары  болып  табылады.  Бағалау  оқу  бағдарламасының 
мазмұнымен  байланысты  болғандықтан  мұғалім  оқушының  ағымдағы  білім 
деңгейін ескере отырып, оқыту тәсілдерін, оқу материалының көлемін түзетіп, 
бейімдеуді немесе түрлендіруді қажет ететін оқу бағдарламасының бөлімдерін 
(ерекше  білім  беруге  қажеттілігі  бар  оқушыларға  қатысты)  ерекшелей  алады. 
Сондай-ақ,  тапсырманы  орындау  дағдыларының  қалыптасу  дәлдігі  мен 

 
44 
нәтижелілігі  (жылдамдығы)  туралы  ақпарат  береді.  бағдарламалық  білімді 
меңгеру  барысында  түзету  стратегиясын  жасауда  маңызды  ақпарат  болып 
табылатын бұл факторға көңіл бөлінбейді.  
Куррикулум негізіндегі бағалау – оқытуды бағалаудың ең нәтижелі және 
релевантты  әдісі.  Куррикулум  негізіндегі  бағалауда  оқушының  білімі  мен 
дағдыларын өлшеу үшін тірек ретінде куррикулум тапсырмалары қызмет етеді. 
Куррикулум негізіндегі бағалау технологиясы сегіз кезеңнен тұрады: 
1.  Шешім  қабылдау  үшін  себептерді  анықтау.  Бағалау  барысында 
мұғалімге  қандай  да  бір  әдістемелік  және  ұйымдастырушылық  шешімдер 
қабылдау  қажет  болады.  Әр  кезде  олар  ақталған,  яғни  педагогикалық 
тәжірибенің  қағидаларына  сай  және  олар  бағытталған  оқу  контекстінің 
ерекшеліктері ескерілген болуы керек.  
2. Куррикулумды талдау. Талдау оқушының меңгеруге тиісті білім, білік 
және  дағдыларының  кешенін  нақты  анықтауға  мүмкіндік  беретін  білім  беру 
стандарттары мен бағдарламаларын әдістемелік өңдеуді қарастырады.  
3.  Өлшенетін  (спецификалық)  міндеттерді  тұжырымдау.  Олар  бағалауға 
арналған  параметрлерді  белгілейді.  Жақсы  қойылған  міндетте  оқушының 
белгілі  бір  білім,  білік  немесе  дағды  элементтерін  меңгергендігін  байқауға 
болатындай  ол  нені,  қайда,  қашан,  қаншалықты  жиі  және  қандай  жағдайда 
көрсету керектігі нақты берілген.  
4.  Бағалаудың  дұрыс  рәсімін  әзірлеу.  Әдетте,  куррикулум  негізіндегі 
бағалау рәсімі сабақтың табиғи жағдайында нәтижелі болады.  
5.  Деректер  жинау.  Куррикулум  негізіндегі  мұқият  бағалауда  әртүрлі 
күндері  және  әртүрлі  өлшеу  құралдарын  (процессуалды  немесе  басқа) 
қолданып жүргізілген бағалау нәтижелерін есепке алу қарастырылады. Мұндай 
тәсіл  оқушы  үлгерімінің  шынайы  көрінісін  құрастыруға  мүмкіндік  береді. 
Бағалау  нәтижелерінің  сенімділігі  қосымша  куәгерліктермен  расталып,  содан 
соң  салыстырмалы  сенімді  қорытынды  қалыптастыру  үшін  әдістер  мен 
стратегиялардың  кешеніне  сүйену  қажет.  Бақылау  деректерін  жинау 
бағдарламаны әзірлеу, оны ендіру мен бағалау процесінің міндетті құраушысы 
болып  табылады.  Ол  оқушының  оқу  қажеттіліктеріне  сәйкес  келетін  нақты 
мақсаттарды жоспарлауға мүмкіндік береді.  
6.  Деректерді  жалпылау.  Жалпылау  кезеңінде  сіз орнатқан  академиялық 
критерийлеріне  қатысты  үлгерімнің  жалпы  деңгейін  көрсететін  барлық 
жүргізілген  бақылау  мен  байқау  нәтижелерінің  қысқаша  түйіндемесін  құру 
қажет. 
7.  Деректерді  беру.  Егер  сіз  сандық  есептеуге  көнетін  және  сан  немесе 
пайыз  түрінде  көрсетіле  алатын  (мысалы,  тест,  шығармашылық  тапсырмалар 
немесе  қрылымдық  бақылау  нәтижелері  бойынша  бағалар)  деректер  жинап, 
жалпыласаңыз және егер сіз бұл деректерді белгілі мерзім барысында тіркеген 
болсаңыз, жеткен прогресті графикте көрсетуге болады.  
8. Деректерді өңдеу және шешімдерді қабылдау. 
Жетістік  индикаторлары.  Күтілетін  нәтижені  көрсету  үшін  міндеттерді 
жүзеге  асыруда  прогресті  бағалау  үшін  критерий  болатын  жетістік 
индикаторлары бар.  

 
45 
Мәнмәтінге байланысты әрбір міндетке бір жетістік индикаторы (немесе 
одан  көп)  беріледі.  Олар  кеңестік-педагогикалық  топты  жеке  оқу  жоспарын 
енгізуді  бастамай  тұрып  дайындық  кезеңінде  бала  прогресін  өлшеу  үшін 
стратегияны ойластыруға итермелейтінімен пайдалы. Қарқынды оқыту процесі 
басталған  соң,  олар  мұғалімге  өздерінің  негізгі  міндеттерін  назардан  тыс 
қалдырмауға көмектеседі.  
Инклюзивті  материалдар.  Егер  ұсынылған  этаптардан  сатылап  өткен 
болсаңыз,  қазіргі  кезеңге,  болжам  бойынша,  бір  оқушыға  арналған  ұзақ 
мерзімді  мақсаттар  мен  міндеттер  кешенін  дайындап  қойған  болуыңыз  керек. 
Әрі қарай, инклюзивті білім беру қағидаларына сәйкес, әр мақсаттың орындалу 
жолын іздестіру қажет.  
Басқаша  айтқанда,    оқушыны  ұжымнан  бөлмеу,  оған  оқу  әрекетінің 
барысында басқалармен бірдей өзінің ұзақ мерзімді мақсаттарының ауқымында 
қатарластарымен  бірге    жұмыс  істеуге  мүмкіндік  беру.  Жеке  дамыту 
бағдарламасының  бұл  бөлімінде  оқу  процесінде  жетістікке  жетудің  нақты 
әдістері  анықталған.  Атап  айтқанда,  онда  оқыту  шарттары    жайлы  айтылған, 
топтастыру  тәсілдері  туралы,  оқыту  стилі  және    жалпы  оқу  процесімен 
байланысы көрсетіледі. 
Консультациялық-педагогикалық  топтың  отырысына  дейін,  оның 
мүшелері  әр  бағалау  бойынша  есепті  түсініп,  тиянақты  өңдеуге  жеткілікті 
уақыт  берулері  тиіс.  Бұдан  бөлек,  отырыстан  бұрын,  мұғалім  оның  негізгі 
қатысушыларымен  кездесу  өткізуі  қажет  (оның  ішінде  ата-аналармен)  және 
сабақтағы қалыптастырушы және қорытынды бағалау деректері туралы ақпарат 
береді.  
Бағалау тиімді болу үшін:  
- 
барлық күтілетін нәтиже туралы анық түсінік болуы; 
- 
әртүрлі әдіс-тәсілдерді қолдану; 
- 
әдістердің құндылығын ескеру; 
- 
жеткілікті деректер жинау, оқушы үлгерімін әр қырынан тану; 
- 
таңдалған әдістердің әр оқушы үшін әділ болуы; 
- 
жетістіктердің нақты критерийлерін белгілеу; 
- 
оқушыға кері байланыс мүмкіндігін беру; 
- 
жұмыстарының басым бағыттарын атап көрсету және түзетілуі; 
- 
кемшіліктеріне назар аударту; 
- 
бағалаудың кешенді жүйесімен және есеп берумен қатар жүруі тиіс.  
Мұғалімдер  бағалау  нәтижелерін  әртүрлі  мақсатта  қолдану  үшін 
жинайды. Мысалы, оқытуды бағалау немесе қорытынды бағалау оқушылардың 
жетістіктерін  салыстырмалы  түрде  немесе  оқу  бағдарламасының  талаптарына 
сәйкес бағалауға мүмкіндік береді.  
Көп жағдайда қорытынды тестілеу деректері де ата-аналарға есеп беруге 
негіз болады. Оқыту үшін бағалау мұғалімге оқушының оқу әрекетінің сипатын 
түсінуге,  ағымдағы  білімі  мен  біліктілігінің  деңгейін  және  өзінің  білім  беру 
тәсілдерінің тиімділігін анықтауға көмектеседі. 
Оқыту  үшін  бағалау  оқушыны  оқу  процесінің  орталығына  қояды.  Бұл 
мұғалім мен оқушының серіктестік қарым-қатынаста болулары қажеттігін алға 

 
46 
тартатын  идея  және  оқушының  білімге  қажеттілігін  өз  бетінше  бағыттауға 
мүмкіндік  береді.  Сабақта  оқыту  үшін  бағалау  тәжірибесін  қолдану 
оқушыларды  белсенді  оқу  әрекетіне  тартуға  және  материалды  толық 
меңгеруіне көмектеседі. 
Оқыту  үшін  бағалау  базалық  қағидаларына  сәйкес,  үлгерімді  жақсарту 
жоғарғы дәрежеде болады, егер оқушылар келесі жайттарды түсінетін болса: 
1) нақты оқу мақсаттары, атап айтқанда: нені оқу және не үшін оқу;  
2) белгіленген оқу мақсаттарының шегінде ол «қай жерде»;  
3) бұл мақсаттарға жету үшін оқу үлгерімін қалай жақсарта алады. 
Оқыту үшін бағалаудың негізгі әдістері. 
Оқу  мақсаттары  мен  жетістіктердің  нақты  критерийлерін  беру.  Оқу 
әрекетін орындаудың нәтижесінде оқушының нені біліп, түсініп және қолдана 
алатынын  оқу  мақсаты  тура  сипаттайды.  Сонымен  қатар,  оқушылар  оқу 
тапсырмалары  (не  істеу  керектігі)  мен  оқу  мақсаттарының  (нені  үйренетіні) 
арасындағы айырмашылықты ұғынулары тиіс. 
Оқу  мақсаттары  мен  жетістік  критерийлері  оқушыға  түсінікті  тілде 
тұжырымдалуы керек. Сапалы кері байланыс арқылы оқушылар өзінің үлгерім 
деңгейін қалай көтеруге болатынын түсінеді.  
Өзін-өзі бағалау және өзара бағалау. Оқу әрекетіне оқушыларды белсенді 
тарту олардың академиялық үлгерімдерін арттыруға оң ықпал ететіні ғылыми 
дәлелденген. Басқаша айтқанда, егер олар нені оқу керектігін білсе, материалды 
түсініп, жұмыс жасау үшін керекті аспектілерін ажырата алса, оқу мақсаттарын 
білмей пассив қабылдаушы болып және мағынасын ұғынбастан тапсырмаларды 
механикалық орындаумен салыстырғанда меңгерулері толығырақ болады. 
Өзара  бағалау  жолдасының  орындаған  жұмысын  зерделеу  барысында 
балаға мақсат пен жетістік критерийлерін тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.  
Оқушының  оқу  әрекетінің  тағы  бір  іргелі  құраушысы  өзін-өзі  бағалау 
болып  табылады.  Өзінің  жұмысын  бағалау  технологиясын  түсініп,  оқушылар 
соның  көмегімен  тиімді  оқып  және  алға  жылжи  алады.  Мұғалімдер  оқу 
мақсаттарын  оқушылармен  бірге  анықтаулары  керек.  Әрі  қарай  оқушы  өзінің 
оқу әрекеттерін дербес реттейді, ал мұғалім қажетті қолдау көрсетеді.  
Білім  сапасын  көтеруге  қорытынды  тестілеуді  қолдану.  Қорытынды 
тестілеу, көбіне жалпы мемлекеттік, оқыту үшін бағалау қолдану тәжірибесіне 
сәйкес келмейді деп есептеледі.  
Дегенмен, оның қорытындысын қалыптастырушы бағалау құралы ретінде 
қолдануға болады. Ол үшін тест қорытындыларына терең талдау жасай отырып, 
әріптестермен  бірге  талқылау  керек.  Тест  қорытындыларына  терең  талдау 
жасау, жалпы балл қоюмен шектелмейді, білім сапасын жақсартуға бағыт беріп, 
жол ашады.  
Сондықтан  инклюзивті  сыныптағы  оқу  жетістіктерін  бағалау,  білімді 
меңгеруді  қанағаттандыратын,  оқу  пәндері  бойынша  игерген  біліктіліктерін 
және  мектепте  оқуға  психологиялық  тұрғыдан  дайындығын  айқындайтын 
құрамдас  бөлігімен  бірге  алғанда  түзете  дамыту  нәтижесін  көрсететін    оқу 
процесінің  құрамдас  бөлігі  болуы  тиіс,  сонымен  қатар  оқу  әрекетін  табысты 
дамытуға жағдай туғызады.  

жүктеу/скачать 5,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: