МҰхтар әуезов абай роман-эпопея (бірінші кітап)

 
МҰХТАР ӘУЕЗОВ  
 
АБАЙ 
Роман-эпопея 
(БІРІНШІ КІТАП) 
 
 
 
МАЗМҰНЫ 
 
 
ҚАЙТҚАНДА 
3 
 
ҚАТ-ҚАБАТТА 
46 
 
ЖОЛДА 
71 
 
ШЫТЫРМАНДА 
108 
 
БЕЛ-БЕЛЕСТЕ 
145 
 
ӨРДЕ 
186 
 
ҚИЯДА 
225 
 
 

 
2 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ҚАЙТҚАНДА 
 
1 
 
Үш  күндік  жолдың  бүгінгі,  соңғы  күніне  шәкірт  бала  барын  салды. 
Қорықтан күн шыға атқа мінейік деп асық-қанды. Бұны қаладан алып қайтқалы 
барған ағайыны Байтасты да таң атар-атпастан өзі оятып тұрғызып еді. 
Күнұзын аттан да түcпей, өзге жүргіншілерден оқ бойы алда отырған. Кей-
кейде  өзіне  таныс  Көкүйрім  мен  Буратиген,  Тақырбұлақ  сияқты  қоныс-
құдықтардың  тұс-тұсына  келгенде  бала  оқшау  шығып,  астындағы  жарау  құла 
бестісін ағызып-ағызып та алады. 
Арттағылар - Байтас пен жорға Жұмабай: 
- Мына баланың ауылға асығуын-ай! 
- Сорлы бала қыстай  іш-құста болып қалған-ау, - деседі. Шәкірт бала ұзап 
кеткенде бұлар да еріксіз желе шоқырақтап шауып отырып қуып жетеді. Жорға 
Жұмабайдың  тақымында  қара  шоқпары  бар.  Байтастың  да  аяғының  басына 
ілген  ұзын  қайың  сойылы  бар-ды.  Тақырбұлақ  түсына  келгенде  Байтастар 
баланы жеке шабудан тежеп: 
-  Енді  бізден  ұзап  кетпе!  Анау  Есембайдың  жырасын  білесің  ғой!..  Ұры 
жатады...- деді. 
- Сені  мен  бізді  манадан  көріп  отыр!  «Қоқырақтап  жалғыз  шабатын  неме 
екен,  түсіріп  атын  әпкел  өзінің!»  -  дейді  де,  сені  төбеден  бір-ақ  нұқып,  мына 
бәйге бестіңді алады да кете барады, - деді Жұмабай да. 
- Е, сендер ше? Сендер беріп жібересіңдер ме? 
- Ойбай, бізде не қауқар бар? Біз екеу-ақ... 
- Олар  самсаған  сары  қол.  Бұл  Есембайда  ұдайы  жау  жатады.  Тек  бізді 
өзіміздің елдің адамы деп аман қалдырмаса, жер жаман, - деп Жұмабай шошыта 
сөйлегісі келеді. 
Баланың қытығына тиетіні осы жері. 
-  Әйтеуір  сендерден  дәрмен  жоқ  екен,  ендеше  бірге  жүрдім  не,  жеке 
жүрдім  не?  Ал  кеттім!  -  деп,  соқтырта  жөнелді.  Бұл  -  Тақырбұлақтан  өте 
бергенде бастағаны еді. 
Содан жаңағы қауіпті деген Есембайға жеткенше, артына бірде-бір қараған 
жоқ. Көз ұшына кетіп ұзап алып, ылғи жапа-жалғыз шауып отырған. 

 
3 
Жолдың  бұл  тұстары  ылғи  белес-белес  болатын.  Осы  қазіргідей  боп  жұрт 
Шыңғысқа,  жайлауға  қарай  көшкен-де  елсіз  боп  қалатын  жер.  Алыстан  жолды 
бағып  отыратын  тұрғылары  бар.  Тақ  иек  артпадан,  өкпе  тұстан  жүргіншіге 
жауды  қоян-қолтық,  құшақтастыра  түсіретін  ұры  сай,  жасырын  жыралары  да 
бар. 
Бұдан  бұрынғы  екі  күндік  жолда  үлкендер  жылдам  жүрмей,  баланың 
шыдамын  әбден  тауысқан-ды.  Ол  сондықтан,  бүгін  ауылға  жететін  күні 
үлкендерді  еріксіз  қатты  жүргізудің  айласын  тапқанына  дән  ырза.  Күні  бойы 
осылай етуге байлаған. 
- Бала  деген  қорқар  болар  еді.  Ес  бар  ма  өзіңде,  пәруәрдігер,  -  деп  Байтас 
бабын таба алмай басын шайқайды. 
Жұмабай әбден болмаған соң: 
- Қап, мынаның баласы!.. «Мен бөрінің бөлтірігімін» деп келеді-ау! Қой, не 
де  болса  қалмайық  енді.  Байтас,  жүр!  -  деп  шаба  жөнелді.  Екеуі  де  жарыса 
бастады. 
Байтастың  мінгені  Құнанбайдың  қара  жал  бурыл  аты,  дәмелі  бәйге  аттың 
бірі еді. Жұмабайдың астындағы да сол Құнанбайдікі - Найманкөк деген үлкен 
ақкөк  ат  болатын.  Екеуі  жарыса  жөнелгенде,  амалсыз  егеске  түсіп,  «мен  озам, 
мен  озаммен»  тепкілесіп,  созыла  берді.  Бір  белден  асып  екінші  белдің  өріне 
қарай  тоқтамай  жарысып  келе  жатты.  Осы  өрде  бурыл  ат  есік  пен  төрдей  алға 
түсе беріп еді. Белге шығып алып шауып келе жатып қарағанда, бала көрінбеді. 
Бұлар  тағы  да  сілтесе  бермек  болды.  Сөйтіп,  осы  белдің  ойына  қарай  құлай 
бергенде,  жорға  Жұмабай  арт  жағынан,  сол  иығы  тұсынан  тасырлатып  кеп 
қосылған  бір  дүсірді  есітті.  Дәл  Есембай  биігінің  тұсы.  Және  дәл  Есембай 
жырасының өзі екен. 
- Әй, кәпір, содан қосылған жау болды-ау. Баланы алып, бізді баққан екен-
ау!  -  деп  ақкөк  атты  тепкілей  берді.  Артына  қорқақтай  қарап,  шала  бұрылып, 
көз қиығын тастап көрді. 
- Мас  көзіңді,  мас!  -  деп,  әзірейілдей  төніп  келе  жатқан  бірдеме.  Атын  да, 
кісісін де болжай алмады. Әдейі танытпайын деп, бет-аузын таңып алыпты. Бұл 
өңірдегі  күндіз  шабатын  ұрының  әдеті.  Байтаста  үн  жоқ,  өз  бетімен  зымғап 
барады. Қолды болса болатын жорға Жұмабай. 
Енді не де болса жанды қармайын деп, тақымындағы шоқпарына жабысты. 
Соны суыра беріп: 
«Әй, анау да көк желкеден ұрады-ау!» - деп жасқаншақтап келе жатыр еді. 
Қуғыншы ойлағандай-ақ шоқпарды жөндеп суыртпады. Тақымынан толық 
шығарып  алғанша  бастырмалатып  кеп,  Жұмабайдың  қалың  қара  тымағын 
көзіне  қарай  баса  кигізіп  жіберіп,  сол  сәтте  шоқпарға  жармасты.  Жұмабайдың 
басын  көтеріп,  тымағын  түзеуге  мұршасы  келмеді.  Тартысуға  да  қорғаншақ, 
шабуға да мүгедек болып қалды. Сүйткенше, жырынды жау мұның жаңағыдай 
сасқалаңымен пайдаланып, шоқпарды да тартып алды. 
Енді,  ақ  боз  ат  та  бірдемеге  тіреліп  тоқтағандай.  Жұмабай  зорға  дегенде 
бойын түзеп ап, жаңа ғана тымағын кейін қайырып қап еді. 
Қараса,  бұның  шоқпарын  тартып  ап,  ақ  боз  аттың  алдынан  көлденең 
шығып,  қазір  шексілесі  қатып,  үнсіз  күліп  тұрған  бағанағы  шәкірт  бала.  Өзі 
айтқан «Құнанбайдың бөлтірігі» - Абай екен. 

 
4 
Баладан қорыққанына Жұмабай ұялды да, ыза болды. 
- Өй,  балам-ау,  мына  жер  -  жау  жатағы.  Бұл  ұрының  ойнағына  кеп  алып, 
жаман ырым бастағаның не қылғаның? - деді. 
Байтас та күлген бойында қайта оралып келеді екен. 
Абай  өзінен  үлкен  кісінің  қорыққанына  қатты  ырза  еді.  Жұмабайдың  неге 
ашуланғанын  ұғып  тұр.  Қоңыр  жүзі  қызарып,  төмен  қарап  қысыла  күле  беріп, 
бөркін  айналдыра  бастады.  Қәдімгі  «жолбасар»  ұрыларша  шапан-бөркін 
айналдырып киіп, мұрны мен аузын қызыл орамалмен таңып алып, Жұмабайды 
қуғанда тағы сол ұрыларша, «даусымды танытпаймын» деп, мыңқылдап сөйлеп 
бұйрық  берген.  Байтас  қорықса,  қорықпаса  да  сыр  алдырған  жок.  Сондықтан, 
Жұмабайдың ашуын алыстан танып, мәз болып күліп келе жатып: 
- Құла бестінің төбелін де жоқ қыпты, қарай гөр өзін! - деді. 
Жұмабай  да  жаңа  байқады.  Бала  бестінің  төбелін  саз  балшықпен 
баттастырып  тұрып  сылап  қойыпты.  Жұмабай  кісілікті  кісі.  О  да  күлкі  бола 
бергісі келмейді. Енді бұ да уақиғаны ойынға айналдырғысы кеп, мысқылдап: 
-  Өй,  ұқсамасаң  тумағыр!  «Ұры  Тобықты,  ұры  Тобықты!»  деп  Керей,  Уақ 
зар  қағады.  Қаршадай  баласына  шейін  ұры  болудың  жөнін  жете  біліп  тұр.  Зар 
қақпай қайтсін Керей, Уақ!.. - деп өзі де күлді. 
Жұмабайдың қалаға бұ жолы не жұмыспен барғанын Абай дәлді білмейді. 
Бірақ,  оның  Байтасқа  айтқан  бір  сөзінде  Құнанбай  тапсырған  бір  жұмыспен 
барып  келе  жатқаны  мәлім  боп  еді.  Абайдың  бұрыннан  байқауынша,  бұл 
Құнанбайға  қадірі  бар  кісі.  Абайға  ашуланып,  ренжіп  барса,  алдымен  әкесіне 
шағады. 
Осыны еске алып кеп, Абай енді күлкіден тыйылып, жаңа қатарласқанда: 
- Жол  ұзақ.  Ұйқы  ашар  болсын  деп  ойнап  ем,  ғайыпқа  бұйырмаңыз, 
Жұмеке! - деді. Енді тіпті сыпайы. Сызылып тұр. 
Жұмабай  жас  баланың  пішініне  ырза  болып  қарады  да,  үндемеді.  Байтас 
Абайды құрбысындай қағытып: 
- Жарайсың,  «ғайыпқа  бұйырмаңыз».  Сенің  мынауың,  менің:  «Көшкенде 
жүк  артамын  сары  атанға,  айтамын  не  бетімді  Ойке  апама?!»  деген  өлеңім 
сияқты болды-ау! - деді. 
Абай жете түсіне алмады. 
- Қалай дейсің, Байтас аға? Ойке апа деп кімді айтасың? 
- Е, Ойке апаны білмеушімең? О несі екен?! 
- Бәсе... 
- Бәсе,  Ойке  апа  деген  біздің  қатын.  Былтыр  ала  жаздай  серілік  құрып,  ел 
қыдырып,  қыз-келіншекпен  сауық-сайран  салмадым  ба?  Содан,  аяғы  қызық 
бітіп,  үйге  қайтатын  да  мезгіл  жетті.  Енді  қатынға  қалай  қарарға  да,  не  деп 
барарға  да  бет  жоқ.  Сонда  әдейі  бетінің  зәрі  қайта  берсін  деп,  «Не  бетімді 
айтамын Ойке апама...» деген өлеңімді өзім ауылға бармастан бір-екі күн бұрын 
айтқызып, жолдастарымды жіберіп жатып ем. Сол осы күні мәтел боп кетіпті, - 
деді. 
 Абай  да,  Жұмабай  да  қызығып  тыңдасты.  Өзі  сері,  әнші,  сұлу  Байтасқа 
екеуі  де  -  бірі  кәрі,  бірі  жас  бала  -  қызғана  да,  тамашалай  да  қараған  еді. 
Абайдың көз алдына Ойке деген жеңгесі де, Байтастың былтыр жаздағы әншіл, 
сауықшыл  жолдастары  да  толық  елестеді.  Естіген  әнгімесінің  бәрін  еңсесімен 

 
5 
ынтыға  тыңдайтын  бала  бұрын  Байтаспен  сырлас,  әңгімелес  болмаса  да, 
жаңағының  аяғы  немен  тынғанын  білгісі  кеп,  қызығып  келе  жатты.  Байтастың 
құрбыдай қалжыңдағанын пайдаланып: 
- Ал,  Ойке  апаңа  не  бетіңді  айттың  сонымен,  Байтас  аға?..  -  деп  жабыса 
түсті. 
Байтас бұған күліп, енді іріленіп қарап: 
- Не бетімді айтушы ем? Сорлы қатын алыстан әнмен арыз айтып жатқанға 
шыдасын  ба?  Келсем,  алдымнан  өзі  шығып,  атымды  байлап  жатыр,  -  деп, 
Жұмабай жаққа қарап, иек қағып қойды. 
Абай үндеген жоқ. Ішінен «алдаған екен ғой» деп байлады. 
Сол әңгіме жүргіншілердің таңертеңнен бергі қатты жүрісін Найманкөктің 
ақырын бүлкегіне әкеп салған еді. 
Шәкірт  бала  ауылға  асыққан,  лепірген  күйіне  қайта  келіп,  тағы  да  тебіне 
жөнелді. 
- Уә, қой деймін, бала! Ат зорықтырасың! 
-  Жапа-жалғыз  ұзап  кетіп,  жауға  жем  боласың!  -  деп,  екі  жолдасы  тағы 
тежей бергісі келді. 
Бірақ  қаладан,  жабырқау  медреседен  жаңа  құтылып,  енді  үйіне,  ауылға 
жетуге асыққан шәкірт бала ол сәздерді тыңдайын деп ойысқан жоқ. 
Үлкендер  қорыққан  Есембай  да,  тіпті  ұрылар  да  Абайға  сондайлық  жат, 
суық боп көріне алмады. Ұры десе, осы елдің өздеріндей қазақтары. Көп болса: 
киімдері,  ер-тұрманы  ғана  жаман;  қолдарында  сойылдары  ғана  бар.  Ондай 
ұрылар  жайында  Абайдың  естіген  әңгімелері  соншалық  көп.  Кейде,  тіпті, 
сарытоқым ұры болған - ел ішіндегі үлкендердің өз аузынан естіген әңгімелері 
де  ұмытылмайтын.  Қайта,  бір  кездесіп,  дәл  жауға  шапқан  пішіндерін  көрсем 
деген, іште жүрген ынтықтығы да болатын. 
Ал,  «Қарауыл  биігі  анау,  жасырын  жырасы  мынау»  деген  Есембай  - 
Найзатастар  болса,  ол  Абайдың  өз  аулының  аса  мәлім  қоныстары.  Көктем  мен 
күз  уақыттарында,  жылында  екі  рет  осы  жерлерге  Құнанбай  ауылдары  келіп 
қонып,  ұзақ  уақыт  отырып,  жайлап  та  кететін.  Анау  көрініп  тұрған  төскейдің 
сай-саласы,  бие  бауы,  ауыл  қонысы,  қой  өрісі  -  барлығы  да  соншалық  таныс, 
жақын.  Тіпті,  былтыр  боқырауда,  күзем  үстінде  қалаға  оқуға  кеткенде  дәл  осы 
қоныстан,  Есембайдан  кеткен  болатын.  Сонда  тайға  шапқан,  асық  ойнаған 
құрбы балаларымен жаяу жарыс жасап, асыр салған ең соңғы бір ыстық қоныс 
осы  болатын.  Қыс  бойы  ауылды,  елді  сағынғанда  есінен  кетпейтін  соңғы 
күндері дәл осы Есембайда өткен. 
Енді кеп: «бұл жерде ұры бар, сұмдық жер, бәле жатқан жер» деген сөздің 
қандайы  болса  да  көңілге  дарымайды.  Жазықсыз  сары  биік,  көкшіл  қоныс,  ақ 
көделі әдемі өлке мұнарланады. Барлық айналадағы кең дүниеге, әсіресе мынау 
өзі  туған  сахара,  өлке  белдеріне  соншалық  бір  туысқандық  ыстық  сезіммен, 
кешіріммен  де  қарайды.  Жабыса,  сағына  сүйеді.  Үзілмей,  қатаймай,  бір 
қалыппен  желпіп  соққан  әдемі  салқын  қоңыр  жел  қандай  рақат.  Осы  желмен 
құлпыра,  толқып,  су  бетіндей  жыбыр  қағып  шалқып  жатқан  алкүрең  көде  мен 
селеу  далалары...  дала  емес  -  теңіздері  қандай!  Сол  даладан  көз  алмай,  тоя 
алмай,  үнсіз  телміріп,  ұзақ-ұзақ  қарайды.  Шамасы  келсе,  бұл  жерлерді 
құбыжық көру емес, үрке қарау емес, құшағын керіп аймалар еді. Сылап-сипап: 

 
6 
«Мен  сені  сағындым,  өзгелер  жаман  жер  десе,  мен  олай  демеймін.  Тіпті, 
қойныңа  тыққан  ұры-мұрыңмен  де  жатсың,  бөтенсің  демеймін»  деп  қараған 
сияқты. 
Тағы да шапқылап, қара үзіп, алыстай берді. Болмайтын болды. 
-  Артында  қалып,  майырға  ерген  лаушыдай  қашанғы  текіректейміз.  Бұл 
қорлықты көргенше кел, Жұмеке, біз де аттың басын қоя берейік, - деп, Байтас 
бурыл атты ағыза жөнелді. Жұмабай да еріксіз шапты. 
Аздан  соң  Абай  бұларды  тосып  алып,  енді  үшеуі  бірдей  ұзақ-үзақ 
жарысуға айналды. 
Қорықтан  шыққалы  таңертеңнен  бері  бөгелместен  тартқан  үш  салт  атты, 
аттарын  қан  сорпа  қылған  қалпында,  кешкі  екінді  кезінде  Көлқайнардағы 
Құнанбай аулына, Абайдың өз шешесі Ұлжанның отырған аулына кеп жетіп еді. 
Көлқайнар  суы  мөлдір  мол  бұлақ  болғанмен,  кең  коныс  емес.  Жайлауға 
қарай, Шыңғыс асқалы беттеп келе жатқан елдің үш-төрт ауылы қоныпты. 
 Бұның  бәрі  «Құнанбай  ауылы»  деп  аталады.  Өзінің  ауылы  мен  жақын 
туысқандарының ауылдары. 
Көлемі  азбұлақтың  айналасына  жиі  қонған  ауылдардың  үйлері  де, 
шұбыртқан  малы  да,  адамдары  да  кешкі  мезгілде  ыю-қию  арласып  жатқан 
сияқты.  Жер  ошақтардан  шыққан  түтіндері  де  біріне  бірі  қосылып  ұласып, 
тұтасқан  көкшіл  мұнардай  тарайды,  Үрген  иттер,  мал  қайырған  айғайлар, 
маңыраған  қой,  қозы  шулары  араласып  жатыр.  Кешкі  суға  келе  жатқан  қалың 
жылқының  кісіней  шапқан  дүбірі,  шаң-тозаңы  болсын,  немесе  оқта-текте 
азынай  кісінеп,  үйірін  іздеп  шапқан,  мінуден  босаған  жас айғырлар  дауыстары 
болсын  -  барлығы  да  осы  отырған  ауылдардың  осы  кештегі  тіршілік  тынысын 
білдірген  сияқты.  Баланың  барынша  сағынған  көрінісі.  Қазір  жүрегін  аттай 
тулатып,  соншалық  қуантып,  еркін  алған  көрінісі.  Жүргіншілер  бұлақтың  дәл 
қасына ең жақын қонған ауылға келе жатыр. Ортасында бес үлкен ақ үйлер бар, 
көп үйлі ауыл - Абайдың екі шешесі Ұлжан мен Айғыздың ауылы. 
Осы  ауылдың  шеткі  үйлерін  сырттап,  кешкі  жайылымға,  батыс  жаққа 
қарай  жаңа  өріп  бара  жатқан  бойдақ  қойдың  ішін  аралап,  ортадағы  үлкен 
үйлерге  қарай  беттеп  келе  жатқан  үш  аттыны  бұл  ауыл  тез  таныды.  Әсіресе 
қораның  ортасында  қосақталған  қойды  сауып  отырған  қатындар  бұрын  көрген 
екен.  Етектерін  белдеріне  қайырып  түріп  алған,  алжапқыш  тартқан 
қалыптарымен, қолдарына шелектерін ұстасып, жүргіншілерге қарап: 
- Қалашылар, қалашылар келеді! 
- Анау  Абай,  Абай  ғой,  айналайын-ай!  Апасына  айтайыншы,  -  деді  бір 
қартаң қатын. 
- Бәсе,  Телғара  ғой...  жаным-ау,  мынау...  Телғара!  Әпкеме  айтайьшшы,  - 
деп, тағы бір жас қатын, жеңге де үлкен үйге қарай ұмтылысқан. 
Сағынған баласының келер мөлшерін Байтас кеткеннен бері шешесі Ұлжан 
да  есептеп,  осы  бүгінге  ұйғарып  жүр  еді.  Қырыктың  ішіне  жаңа  кіріп,  семіз 
тартып  қалған  сар-қызыл  бәйбіше  жаңағы  дауыстарды  түгел  естіді.  Өз  үйінен 
шығарда,  төрде  отырған  енесі  Зерені  де  хабарландырып,  сүйемелдеп  ерте 
шықты. 
Құлағы  көптен  мүкіс  тартқан  кәрі  әжесінің  ең  бір  жақсы  көретін  немересі 
Абай-ды. Оны есінен шығармай, дұғасына кіргізіп, тілеуін тілеп отыратын. 

 
7 
Аттылар  үйдің  сыртына  келе  бергенде  алдарында,  сол  үлкен  үй  мен 
күншығыс  жағына  тігілген  қонақ  үйдің  екі  арасында  бұларды  күткен  бір  топ 
жан тұр екен. Жаңағы шешелерден басқа: жеңгелер, көрші үйлердің қатындары, 
бірен-саран тыста жүрген шал-кемпір, онан соң осы ауылдың барлық үйлерінен 
шығып,  жүгірісіп  келіп  жатқан  балалар  бар.  Бұл  топқа  қарай  ауылдың 
үлкендері де жан-жақтан дабырлап сөйлеп, ағылып келіп жатыр. 
Осы  жиынға  қараған  бетімен,  екі  жолдасынан  озып  кеп  бұрын  түскен 
Абайдың  атын  біреу  алып  кете  берді.  Бала  көп  ішінен,  ең  алдымен  өзінің 
шешесін көріп, соған қарай жүре беріп еді, шешесі анадай жерде тұрып: 
- Әй, шырағым балам, әуелі аржағыңда әкең тұр... Сәлем бер! - деді. 
Абай жалт қарап барып жаңа көрді. Анадай жерде, қонақ үйдің сыртында, 
қасында  екі-үш  үлкен  кісі  бар  -  әкесі  Құнанбай  тұр  екен.  Ыңғайсыздықпен 
қысылып қалған бала, шешесінің сондайлық салқын сабырының мәнін ұқты да, 
әкесіне қарай тез бұрылды. Байтас пен жорға Жұмабай да анадайдан аттарынан 
түсіп  жаяулап  жетектеп,  Құнанбайға  қарай  келеді  екен.  Бірақ  өңі  сұп-сұр,  зор 
денелі, бурылсақалды Құнанбайдың жалғыз көзі бұларда емес. Батыс жақтан 4-
5  атты  жолаушы  келеді  екен.  Арты  Қыдырдан  шыққан  жолаушылар  тәрізді. 
Өздері  өңшең  толық  денелі,  үлкендер  сияқты.  Құнанбайдың  бүгін  әдейі  тосып 
отырған адамдары болу керек. Ол соларға қарап тұр. 
Байтас пен Жұмабай тақай бергенде Абай да қасына кеп қалып еді. Үшеуі 
бірдей жамырай сәлем берді. Құнанбай тез бұрылып сәлемдерін алды да, қысқа 
ғана  амандық  сұрады.  Тұрған  орнынан  қозғалған  жоқ.  Баласын  қасына  да 
шақырмады. Азғантай уақыт Абайға қарап алып: 
-  Балам,  бойың  өсіп  ержетіп  қалыпсың-ау!  Молда  болдың  ба?  Бойыңдай 
боп  білімің  де  өсті  ме?  -  деді.  Кекету  ме,  жоқ  күдік  пе?  Немесе  шынымен  жай 
білгісі келгені ме? 
Бала  ес  білгеннен  бері  қарай  әкесінің  қабағын  жұтаң  қыста  күн  райын 
баққан  кәрі  бақташыдай  бағып,  танып  өскен.  Әкесі  де  бұл  баласының  сондай 
сезгіштігін  өзге  баларынан  артық  санаушы  еді.  Ұялғанды,  жауап  айтпағанды 
кешірмейтін әке мінезі Абайға мәлім. Ол сабырлы, момын пішінмен: 
- Шүкірлік, әке, - деп біраз тұрды да: - ат барған соң, дәріс тамам болмаса 
да, хазреттің рұқсатын, фатиқасын алып қайттым, - деді. 
Тіпті ересек адамша сөйлеп қапты. Баланың бұл ерте әзірлеген жауабы еді. 
Әкесінің  касында  тұрған  Майбасар  мен  соның  атшабары  екен.  Майбасар 
Құнанбайдың 
тоқал 
шешесінен 
туған 
інісі. 
«Төрт 
тоқал» 
атанған 
туысқандарының  бір  тоқалынан  осы  Майбасар.  Бұны  биыл  Құнанбай  өзі  аға 
сұлтан болғаннан кейін, осы Тобықтыға болыстық старшын еткен-ді. 
Майбасар Абайдың жауабын ұнатып тұрып: 
- Өзі,  тіпті,  көшелі  кісі  боп  қапты!  -  дей  беріп  еді,  Құнанбай  оның  сөзін 
аяқтатпастан Абайға: 
- Бар, ана шешелерің жаққа бар, амандас, балам! – деді. 
Абайдың  күткені  де  сол  еді.  Әлі  тосып,  бар  қозғалысын  алыстан  қарап, 
әңгіме  етіп  тұрған  шешелерге  қарай  бұрылғанда  Абай  қайтадан  өзінің  жасына 
лайық  қуанышты  бала  қалпына  келе  қалды.  Арт  жағында  жорға  Жұмабай 
Абайдың  бүгін  оны  қорқытқанын  әңгіме  қып  жатты.  Бала  енді  асығып,  өз 

 
8 
шешесіне  қарай  жақындай  беріп  еді,  Жұманның  қатыны,  Қалиқа  деген  бір 
жеңгесі: 
- Телғара!  Айналайын  Телғара!  Соқталдай  азамат  боп  кетіпсің-ау!  -  деп, 
мойнынан  құшақтай  алып,  бетінен  сүйді.  Тағы  бір  жеңгесі  -  Ызғұттың  қатыны 
Тобжан да сүйді. Содан кейін үлкен қатындар және осы топтағы үлкен еркектің, 
ағалардың да бір-екеуі сүйіп жатыр. Абайды шын балаға айналдырып жіберген 
осы  сүйістер  еді.  Ол  қысылып  қызарғанмен  қашып  та  құтыла  алатын  емес. 
Наразы  боларын  да,  құптарын  да  білмеді.  Бірнеше  үлкен  қатындардың  көзінен 
жас та көрінді. 
Барлық үлкеннің құшағына амалсыз кезек-кезек кіріп болып, енді сытылып, 
шешесіне қарай баса берді. Абайдың өз шешесі Ұлжан мен екінші шешесі, сұлу 
жүзді - Айғыз қатар тұр екен. 
Бала топтан шыға бергенде, Айғыз күліп: 
- Пай,  жаман  қатындар  сілекейлеп,  баламыздың  бетінен  сүйер  жер  де 
қалдырмады-ау, - деп паңдана күлді де, Абайды көзінен сүйді. 
Кезек  өз  шешесіне  келгенде,  ол  сүйген  жоқ.  Қатты  бір  қысып,  бауырына 
басып тұрды да, мандайынан иіскеді. Абайдың әкесіндегі тартымды салқындық 
шешесіне де көптен бері мінез болған. Бала осыдан арғыны күтпеуші еді. Бірақ, 
баурына  басқанның  өзінде  де  Абайдың жүрегін  қатты-қатты  соқтырған  аса  бір 
өзгеше жақындық білінді. Ана құшағы!.. Ұлжан көп ұстаған жоқ. 
- Әжеңе  бар,  әнеки!  -  деп  үлкен  үйдің  алдына  қарай  бұрып  жіберді.  Кәрі 
әжесі Зере бәйбіше, таяғына сүйеніп, ұрсып тұр екен. 
- Жаман  неме,  маған  бұрын  келмей,  әкеңе  кеттің-ау!  Жаман  неме!  -  дей 
беріп, қасына, құшағына немересі барғанда, «жаман неменің» артынан ілезде: - 
Қарашығым,  қоңыр  қозым...  Абайжаным...  -  деп  кемсеңдеп,  жылауға  айналып 
кетті. 
Әжесі  құшақтаған  бойында  үлкен  үйге  кірген  Абай,  ымырт  жабылғанша 
осында  болды.  Шешелері  бұған  біресе  қымыз,  біресе  тоңазыған  ет,  біресе  шай 
ұсынып тықпалай берсе де, баланың бойына ас батпады. Жөндеп ішкен де жоқ. 
Күні бойғы аштығы да ұмытылған сияқты. 
Ас бере отырып, бойлары үйреніскен сайын, шеше, жеңгелері баладан: 
- Елді сағындың ба, кімді сағындың? 
- Молда болдың ба? 
- Оқып  болдың  ба?  -  деген  сияқтыларды  қайта-қайта  сұрады.  Абай  өзге 
сұрақтарға жөнді жауап берген жоқ. Жалғыз-ақ кімді сағындың дегенде: 
- Оспан  қайда?  Ол  қайда  жүр?  -  деп  өзінің  кіші  інісі,  тентек  Оспанды 
бірнеше рет сұрап еді. 
Ұлжан басында ол сұрауын елеусіз қалдырып, артынан тағы бір айналғанда: 
- Е,  жүр-дағы  жынды  неме.  Бүгін  осында  маза  бермеген  соң  әжең  екеуміз 
қуып шыққамыз, - деп әжесіне нұсқады. 
Әжесі өзіне байланысты бір нәрсеге ишара қып отырғанды көріп: 
- Не  дейді?  Не  деп  жатырсыңдар,  естімедім,  -  деп  еді,  Абай  Оспан  жайын 
айтып кеп, қатты сөйлеп: 
- Әже-ау, былтыр мұндай емес ең... Құлағыңа не болған, неге естімейсің? - 
деді. Көптің ортасында отырса да, еріксіз жапа-жалғыз боп оқшауланып қалған 
әжесіне жаны ашып, құшақтап алдына жантайды. 

 
9 
Әжесі түсінді де, аз ғана босаңсып: 
-  Балам-ай,  әжеңде  қуыс  кеуде  болмаса,  не  сымбат  қалды?  -  деп,  өзінің 
дағдылы мұң-шыңына қарай беттеп еді. Баласы қимады. 
- Жазыла ма өзі? Емдесе қайтеді? - деді.  
Үй іші де, әжесі де құр күліп қана қойды. 
Кәрі шеше күле отырып, баласының талабы қайтпасын дегендей қып: 
- Үшкірсе, кейде ашылып қалады. Үшкірген жағады, - деді. 
- Үшкірсе,  мына  балаң  молда  боп  келді  ғой.  Үшкірт  балаңа,  -  деп,  Айғыз 
күлді. 
- Үшкірсін, баласы үшкіріп берсін. 
- Сорлы  кәрінің  көңліне  о  да  болса  демеу  ғой!..  -  деп  үйдегі  үлкендер, 
әсіресе, жеңгелер Абайдан шын бірдемені дәметкендей. 
Абай  бұған  ішінен  ыза  болды.  «Үшкіру,  ішірткі  жазу,  қасида  оқу» 
молдалықтың  ел  үйренген  дағдысы  екені  рас.  Бала  көңліне  қатты  жиренішті 
көрінетін  балгер,  құшынаш  сияқты,  бақсымен  тең  молда,  қожа  аз  емес.  Абай 
соны еске алып, өз жайын мысқылдағандай болып, аз күлімсіреп отырды да, бір 
кезде  оқыстан,  әжесінің  басын  құшақтай  ап,  сыбырлай  күбірлеп,  бір  нәрсені 
шұбырта  жөнелді.  Жұрт  аңыра  қарап  отырып,  басында  дұғалық  оқып  жатыр 
екен  деп  еді.  Кәдімгі  молдадай  шарт  жүгініп  алып,  түсін  томсартып  жіберіп, 
шешесіне төніп отырып: 
 
Юзі раушан, көзі гауһар, 
Лағылдек бет ұшы ахмар. 
Тамағы қардан әм биһтар 
Қашың, құдрәт, қоли шиға. - 
 
деп,  көпшілік  ұға  қоймайтын  өлеңді  шұбырта  беріп,  даусын  «тәбәрәк» 
оқыған молдаларша ұзайта созды. 
 
Мұбада болса ол бір кәз 
Тамаша қылса юзма-юз... 
Кетіп қуат, юмылып көз, 
Бойың сал-сал бола нига? - 
  
деп  кеп  көзін  жұмып,  ернін  жыбырлатып,  әжесінің  құлағын  ашып  «су-ф!» 
деп  қойды.  Бұл  өзінің,  биыл  осы  көктемде  Науаи,  Фзулиді  оқып  жүріп  жазған 
өлеңі  болатын.  Отырғандар  әлі  де  дел-салда.  Күдік  етушіден  де  шын  дұғалық 
екен  деушілер  көп.  Бала  солардың  шама-шарқын  танып,  мысқыл  еткендей  боп 
алдаңқырап  келді  де,  енді  шынын  танытпақ  боп,  даусын  ашық  етіп  қатайтып 
алды. Тағы да көзін жұмып, түсін томсартып, құран аударған молдадай, ілгері-
кейін теңселе беріп: 
 
Ұшады бозша торғай көдені ықтап, 
Басасың аяғыңды нықтап-нықтап, 
Кәрі әжем естімейді, нана берсін, 
Берейін өлеңіммен шын ұшықтап... - 

 
10 
 
деп  кеп,  тағы  да  «су-ф-ф!»  деп  қойды.  Үйдің  іші  енді  сезіп,  ду  күлісті. 
Соңғы өлеңнің тұсында әжесі де түсінген. Ол, үні өшіп, сүйсініп күліп, баласын 
арқаға қағып, маңдайынан иіскеді. 
Абай күлместен, мысқылдай қарайды. Әжесіне жабысып отырып: 
- Қалай, құлағың ашылды ма? - деді. 
- Е, жақсы боп қалды. Өркенің өссін, балам! -деп әжесі алғыс айтты. 
Үлкендер  бала  мінезіне  бір  күліп,  бір  таңданып  сүйсініп  қалды.  Қара  сұр 
бала  көптің  көзі  бір  өзіне  қадалғанда  енді  қысылыңқырап,  қызарып  еді.  Бірақ, 
көзінде жайнай жанған от білінеді. Өзге балаларының ажарынан бөлек, қызулы, 
саналы оты бар сияқты. 
Ұлжан  тартымды  болумен  қатар,  сыншы  да  ана.  Баласының  жаңағы 
мінезіне  біраз  ойлана  қарап  отырды.  Биыл  денесі  өскелеңдеп  қалған  баласы, 
мінез  жағынан  да  ересек  тартқан  сияқты.  Ұлжан  көппен  бірге  күлген  жоқ  еді. 
Енді байқай отырып, ақырын мырс етті де: 
- Балам-ау, 
қаладан 
молдалық 
әкеледі 
десем, 
нағашыңа 
тартып 
қайтқанбысың, немене? - деді. 
Үлкендердің бәріне бұл өте түсінікті еді. Жаңағы бала мінезінің дәл шешуі 
сияқты болып, қайта күлдірді. 
- Бәсе, Шаншар? 
- Битан, Шитан! 
- Тонтекеңнің  жиенімін  деп  тұр  ғой!  -  десіп,  Абайдың  нағашыларын  есіне 
алысты. Өлерінде: «Жазыла-жазыла қожа-молдадан да ұят болды, енді өлмеске 
болмас!» деп кеткен Тонтай сөздері де көптің есіне түсті. 
-  Апа-ай,  енді  бақсы-құшынаш  боп,  елтірі-сеңсең  жинағанша,  Тонтекеңе 
тартқаным көш ілгері емес пе? - деп, Абай іле жауап берді. 
- Жарайды, ендеше, ержетіп қапсың, балам, - деді шешесі. 
Дәл  осы  кезде  Майбасардың  атшабары  кеп  кірді.  Бұл  бағана,  кеште 
Құнанбайдың қасында тұрған қаба сақал, қара Қамысбай еді. Келді де: 
- Абай шырағым, сені әкең шақырып жатыр, - деді. 
Үй  іші  де,  Абай  да  үн  қатқан  жоқ.  Бағанадан  бергі  еркін,  ойнақы,  бала 
мінездің бәрінен тартынып, бойын жиып шәкірт бала үндемей үйден шықты да, 
әкесі отырған үйге келді. 
Қонақ үйі шешелер үйіндей емес, сыртынан да салқын, үнсіз. Абай есіктен 
кіре,  үйде  отырған  үлкендерге  ашық  дауыспен,  айқын  етіп  сәлем  берді. 
Үлкендер  де  мұның  сәлемін  дауыстап  алды.  Кісі  көп  емес,  Құнанбай  мен 
Майбасар,  Жұмабайдан  басқа  осы  өңірдегі  Тобықтының  белгілі  үлкендері: 
Байсал,  Бөжей,  Қаратай,  Сүйіндік  екен.  Және  осылардың  жанына  ерткен  жас 
жолдасы  тәрізді,  Байсалдың  немере  інісі  -  бала  жігіт  Жиренше  бар.  Абайдан 
жасы үлкендеу болса да, ол құрбыша ашна еді. 
Әкесінің  бағанағы  кешке  күткен  кісілері  осы  үлкендер  болды.  Абайдың 
бала  күнінен  сезетін  бір  жайы:  мұндай  кісілермен,  әсіресе,  дәл  осы  төрт-бес 
кісімен  бас  қосу  ел  ішінде  басталатын  бір  үлкен  істің,  оқшау  істің  белгісі 
болатын. Оларды әкесі ежелгі дағдысы бойынша әдейі шақыртып алған сияқты. 

 
11 
Бұрын  ондай  сөздеріне  Абай  араласып  та,  тыңдап  та  көрмеген.  Бүгін 
бірінші  рет  әдейі  алғызып  отыр.  Бір  ойдан  Абай  өзіме  бірдеме  айтпақ  па  екен 
деп ойлады. Бірақ еш нәрсенің қисынын таба алмады. 
Абай  келіп  отырысымен  анау  үлкендер  бұдан:  қала  жайын,  оқу  жайын, 
саушылығын  сұрастырды.  Өзге  үлкендер  ішінде  Абайға,  әсіресе,  көңіл  бөлген 
сөзуар, жарқын жүзді Қаратай. Ол Абайды көре отырып, Құнанбайдың өзге жас 
балаларын да еске алды. 
- Осы, ана ЬІсқақ бір жошын! Біртүрлі пысық та, сергек неме! – деді. 
- Ол әлгі Күнкенің қолыңдағы ма? - деп сұрап алып, Бөжей: 
- Рас, құлдырап тұр! - деді. 
- Иә,  рас-ау,  соның  оты  бар!  -  деп,  Байсал  да  қостады. Мұның  бәрі  қиялап 
айтқан Құнанбайдың қошеметі. 
Үндемей  түйіліп,  сұп-сұр  боп  отырған  Құнанбай  ол  сөздерге  көп 
шіміркенген жоқ. Қайта, теріс көргендей мойын бұрып, Абайға қарап: 
- Одан да, не күтсеңдер де осы жаман қарадан күтсеңдерші! - деді. 
Құнанбайдың  мына  баласын  осында  шақыртып  алып  отырған  және 
жаңағыдай етіп бұларға танытқалы отырғанын өзгеден Қаратай бұрын аңғарған. 
Ол,  дағдылы,  майысқақ  ептілікке  салып,  енді  Құнанбайдың  жаңағы  бетімен 
Абайды сөз қыла бастады. Бөжей мен Байсалға қарап: 
 
- 
Сендер  мұның  сүндетке  отыртқанда  не  дегенін  естіп  пе  едіңдер?  - 
деп,  аз  күліп  алды.  Абай  өзінің  балалық,  шалалық  мінезінің  бірін,  мынадай 
суық  пішінді  үлкендердің  ортасына  салғалы  келе  жатқан  Қаратайға  тіпті  ырза 
емес  еді.  Қысылып,  ұяла  бастады.  Бірақ  тоқтатар  шарасы  жоқ.  Сондықтан,  бар 
тапқаны - ол бала өзі еместей, үндемей сазарып қалды. 
Қаратай күле отырып: 
- Сүндетке  отырғызғанда,  ауырсынып  жылап  жатып:  «Құдай-ай,  бұл 
қорлықты  көргенше,  қыз  қып  неге  жаратпадың!..»  депті.  Сонда  шешесі: 
«Ақылсыз-ау, қыз болсаң бала таппас па едің, содан қиын боп па?» десе, мынау: 
«Ойбай,  онысы  тағы  бар  ма  еді?»,  деп  жылауын  тыя  қойып,  шыдай  беріпті,  - 
деді. Үлкендер акырын мырс-мырс күліп қойды. 
Құнанбай  естімеген  сияқты,  ешбір  белгі  бермеді.  Бұл  сияқты  сөз  оны  мен 
Байсалдардың  қабағына  қарағанда  ұзаққа  бармайтын  тәрізденді.  Абайға 
жайлысы  сол  болып  еді.  Әйтпесе  үлкен  адамша  орталарына  шақырып  ап, 
ақымақ бала қып қойып күлгендеріне ырза болайын деген ойы жоқ. 
Сөйткенше,  сырттан  Оспан  кіріп  келді.  Қішкене  інісі.  Ауылға  келгелі  көп 
сұраса да, көре алмаған тентек, содыр інісі. 
Ол  сәлем  беруді  ұмытқан  жоқ.  Бірақ,  әкесі  мен  өзге  ешкімге  қарамастан, 
келе  Абайды  құшақтай  алды.  Өзінің  де  ең  жақсы  көретін  туысқаны  Абай  еді. 
Екеуінің  арасы  5-6  жас.  Сондықтан  Абай  қазір  де  оған  аға  есепті.  Оспан  келе 
бергенде  бұ  да  құшағын  жайып  бетінен  сүйді.  Үлкендер  бұлардың  жаңа 
көріскенін сезіп, мына мінездерін кешіргендей. Бірак, келесі минутта-ақ Оспан 
өзінің тентектігін танытып, абыройдан айрыла бастады. Ол, «кайда жүрдің» деп 
ақырын  сұраған  Абайға  жүресінен  отырып,  ағасының  мойнынан  күшақтап, 
өзіне карай  тартты да, құлағына бірнәрсе сыбыр етті. Бұнысы бір қатты  нашар 
боқтық  сөз  еді.  Шеткі  үйде  өзінің  ағасы  Тәкежаннан  үйреніп  кепті.  Сағынған 
ағасымен ең алғаш тіл қатқанының өзі осы. Абай сескеніп, кұлағын тартып қап: 

 
12 
- Өй,  не  дейсің?  -  дей  беріп  еді,  Оспан  атып  тұрып,  мұны  бассалып 
құшақтап: 
- Айтпа,  айтпа  деймін  анаған!  Айтушы  болма  анаған!..  -  деп,  әкесі  жақты 
нұсқап, Абайдың аузын аштырмай, шалқалатып жыға берді. 
Абай  бір  жағынан  еріксіз  күліп,  екіншіден  қысылып,  бойын  жиып  алайын 
деп  еді.  Денесі  кесек,  қолы  қайратты  Оспан  түрегеліп  алып,  шалқалата  жығып 
салды.  Және  соның  үстіне,  ұртына  тығып  жүрген  бір  сілекейлі  қатты  нәрсені 
әп-сәтте  Абайдың  көйлегінің  омырауын  ашып,  жалаңаш  етіне  тигізе  тастап 
жіберді. Абай сескеніп, тітіркеніп ырши берген. Үлкен кісі сияқты боп отырған 
шәкіртті,  мына  бала  бір  сәтте  кішкене  балаша  алыстырып,  арпалыстырып 
жіберді. 
Оспан оның тітіркенгеніне мәз болып, әкесін ұмытып сақылдап күліп: 
- Бақа!  Бақа  салып  жібердім  көйлегіңе,  -  деп,  Абайды  бұрынғыдан  да 
жаман тітіркендірді. 
Құнанбай  өзінің  арт  жағында  отырған  балаларының  не  қып  жатқанын 
байқамаған. Енді тентек Оспанның дағдылы мінезі қутырып, үдей бастаған соң 
ашуланып,  шұғыл  бұрылып,  жалт  қарады.  Жаңа  байқады.  Алпамсадай  болған, 
асау қара баласы, Абайдың кеудесіне мініп ап тұрғызбай жатыр екен. 
Құнанбай өз алдындағы мына бейбастыққа қатты ашуланып, Оспанды сол 
қолымен  өзіне  қарай  жұлкып  сүйреп  алды  да,  жақтан  тартып-тартып  қалды. 
Оспан  екі  беті  нарттай  жанып,  үлкен  көздерімен  әкесіне  шоктай  қадалып, 
сазарып тұрып алды. Ұрғанына титтей міз бақкан да, қалт еткен де жоқ. Бұның 
бәрін көріп отырған Сүйіндік Байсалға күбір етіп: 
- Жаным-ау, каскыр бала мынау ғой! - деді. 
- Құж, десеңші. Мынадан ба, мынадан шығар-ау! - деп Байсал да күңк етті. 
Кұнанбай атшабарға қатты әмір етіп: 
- Бар,  алып  кет  қарғыс  тигенді!  -  деп  Оспанның  бетін  бұрды  да,  итеріп 
қалды.  Бала  сүрініп  құлай  берген-де,  атшабар  да  қармап  көтере  берді.  Оспан 
дәл  сол  әкеден  құтыла  беруді  күткендей  атшабар  енді  көтеріп  алғанда, 
үйдегінің  бәріне  естірте,  арт  жағынан  жел  шығарып,  «тырқ»  еткізді  де  кете 
барды. Майбасар Қаратайға көз тастап, бір езуін тартып, басын шайқады. 
- Қап,  мына  абыройсыз,  бар  абыройдан  бір-ақ  айрылды-ау!  -  деді. 
Қонақтардың кейбірі ақырын күліп қалды. 
Қаратай,  Байсалдар  Оспанның  кетісін  өз  іштерінде:  «қорқып  кеткен  жоқ, 
егесіп кетті» - деп бағалаған. 
Құнанбайдың бұрыннан да түйіліп, айтар сөзін бастамай ызаланып отырған 
қалпы  бар  еді.  Мынау  тұста  тағы  да  суынып,  түнере  түскендей  болды.  Үй  іші 
бірталай жым-жырт отырып қалды. 
Сонымен,  біраз  томсарып  отырып  барып  қайта  қыбырласқанда  Құнанбай 
ойдағы сөзін бастады.