Microsoft Word на 5 формат doc

Эмбрионалдық 
ұрпақ 
жасушалары, 
ЕS–жасушалары 
(ағ.embryonic stemcells) - бластоциста  сатысындағы  эмбриондардың 
жасушалары, олар жасушалардың кез келген типіне жетілуге қабілетті, 
оның  ішінде  бластоциста  сатысында  басқа  эмбрионға  кіргізгенде 
ұрықтық линиялар жасушаларына айнала алады. 
Электропорация  -  жасуша  мембранасында  қосымша  саңылауды 
өзін инкубациялау немесе алғашқы каллусты алу үшін пайдалану. 
Ядролық клондау (ор.ядерное клонирование, ағ. nuclear cloning) – 
бекітілген  диплоидтық  сомалық  ядролы  ядросыз  жұмыртқадан  тірі 
организмді алу 
 
 
 
 
 

 
117
Қосымша 
 
1-кесте  
Өсімдік жасушаларын іn vіtro жағдайында өсіру үшін кеңінен 
пайдаланылатын қоректік орталардың құрамы 
 
 
Ортадағы концентрациясы, мг/л 
 
 
Ортаның 
компоненттері 
М
урасиге
-Ску
г 
ортасы
 
Уайт
 ортасы
 
Шенк
-
Хильдербранд
 
ор
тас
ы
 
 
В
5 
ортасы
 
Хеллер
 ор
тасы
 
Линсмайер
-Ску
г 
ортасы
 
Макроэлементтер 
 
 
 
 
 
 
Са(NO
3
)
2
 
- 142 
- - - - 
КNO
3
 
1900  81 2500 
3000 - 1900 
NaNO
3
 
-  - - - 
600 
- 
NH
4
NO
3
 
1650 - - - - 
1650 
NH
4
H
2
PO
4
 
-  - 
300 
- - - 
(NH
4
)
2 
SO
4
 
-  - - 
134 
- - 
MgSO
4 
х 7Н
2
О 
370  74  400 500 250 370 
СаСl
2 
х 2Н
2
О 440 
- 
200 
150 
75 
440 
КСl - 
65 
- 
- 
750 
- 
КН
2
РО
4
 
170 12 - - - 
170 
NaH
2
РО
4 
х Н
2
О - 
- 
- 
150 
125 
- 
Микроэлементтер 
 
 
 
 
 
 
MnSO
4 
х Н
2
О 
-  - 10 10 -  - 
MnSO
4 
x 4H
2
O 
  22,3 - - - 0,1 
22,3 
KJ 
0,83 
- 
1  0,75 0,01 0,83 
Н
3
ВО
3
 
6,2  - 5 3 1 6,2 
ZnSO
4 
х 7H
2
O 
 
8,6  - 1 2 1 8,6 
CuSO
4
 - 
- 
0,2 
0,25 
- 
- 
CuSO
4 
х 5Н
2
О  0,025 - - - 
0,03 
0,025 
Na
2
MoO
4 
x 2H
2
O  
0,25 
- 
0,1 
0,25 
- 
0,25 
СoСl
2
 x 6H
2
O 
0,025 - 0,1 
0,025 - 0,025 
AlCl
3
 
-  - - - 
0,03 
- 
NіCl
2
 x 6H
2
O 
-  - - - 
0,03 
- 
Темір иондары 
 
 
 
 
 
 
FeCl
3
 x 6H
2
O 
-  - - - 1 - 
FeSO
4
 x 7H
2
O 
27,8  - 15 -  - 
27,86 
Fe
2
(SO
4
)
3
 
- 2,46 
- - - - 
Сиквестрен-330 
Fe  -  -  - 28 -  - 
Na
2 
ЭДТА 
 
37,3  - 20 -  - 
37,26 
 

 
118
Органикалық заттар
 
 
 
 
 
 
Мезо-инозит 100 
- 
1000 
100 
- 
100 
Тиамин-НCl 0,1 
- 
5 
10 
- 
0,4 
Никотин қышқылы 0,5  -  0,5  1  -  - 
Пиридоксин-НСl 0,5 - 0,5 
1 - - 
Ашытқы экстракты - 100 
- - - - 
Сахароза 
30000  20000 30000 20000 20000 30000 
РН 
5,6-5,8 - 5,9 5,5 - 5,8 
 
 
2 кесте 
Микроорганизмдерді өсіру үшін қоректік ортаның құрамы 
 
 
Компоненттер, 
мг\л 
Эрл 
ерітіндісінде 
Иглдің негізгі 
ортасы (ВМЕ) 
Хенкс 
ерітіндісінде 
Иглдің негізгі 
ортасы 
Эрл немесе Хенкс 
ерітіндісінде Игл 
ортасы (МЕМ), 
минималданған 
Аминқышқылдары: 
L-аргинин  HCl 
21,06 
21,06 
126,40 
L-цистин 14,21 
14,21 - 
L-цистин х2 Н
2
О - 
- 
31,30 
L-глутамин 292,3 292,3 292,3 
L-гистидин HClх 
Н
2
О  
10,50 10,50  41,90 
L-изолейцин 26,23 26,23  52,50 
L-лейцин 26,23 
26,23 
52,50 
L-лизин СНІ 36,53 36,53  73,06 
L-метионин 7,46 7,46 14,90 
L-фенилаланин 16,51 
16,51 
33,02 
L-треонин 23,82 
23,82 
47,64 
L-триптофан 4,08  4,08  10,20 
L-тирозин 22,51 
22,51 
36,22 
L-валин 23,43 
23,43 
46,90 
Витаминдер: 
Биотин 1,00 
1,00 
- 
Са-пантотенат 1,00  1,00 
1,00 
Холин хлорид 1,00  1,00 
1,00 
Фолий қышқылы 1,00 
1,00 
1,00 
І-инозитол 2,00 
2,00 2,00 
никотинамид 1,00  1,00  1,00 
Пиридоксаль HCl 
1,00 
1,00 
1,00 
Рибофлавин 0,10 0,10  0,10 
Тиамин HCl 
1,00 
1,00 
1,00 
 

 
119
Бейорганикалық тұздар: 
Эрл ерітіндісі  
  265,0 
СаCl
2
 х 2 HCl 
264,9 
- 
400,0 
КCl 400,0 
- 
200,0 
MgSO
4
 x 7 Н
2
О  
200 
- 
6800.0 
NaCl 6800 
- 
1860.0 
NaHCO 850.0 
- 
158.3 
 
 
Биогазды алу 
 
 
 
Ауыл жəне малшаруашылық биоқалдықтарды анаэробты жағдайда 
метантүзуші бактериялар ыдырап метанотенкте метан  газы пайда болады. 
Биогаз жылу мен энергияның көзі саналады. Сонымен қатар қалған қатты 
органикалық қалдықтарды престен өткізіп, қептіріп компост ретінде 
ауылшаруашылығында қолданылады. 
 
1-сурет.  Метанотенкт  арқылы биогазды алу сызба-нұсқасы 
(Кузнецова, 2006) 
 
 

 
120
Бағаналы жасушалардың плюропотенттік қасиеті 
 
       
 
           А                                                                 Ə 
 
А - нейрондардың мысалында бағаналы жасушалардың «пісіп жетілген 
маманданған» жасушаларына айналдыру: бағаналы жасуша→жартылай 
бағаналы жасуша→ «маманданған» нейрондар. 
Ə - бағаналы жасышаларды бөліп алу→in vitro жасанды жағдайында 
өсіру→маманданған ұлпаны алу→имплантацияны іске асыру 
 
2-сурет. Бағаналы жасушалардың «мамандану» жолдары жəне жасанды 
жағдайында өсірілген бағаналы жасушаларды  имплантологияда пайдалану 
 

 
121
СӨЖ тапсырмалары 
 
1. Биосинтездік өнеркəсібі 
2. Иммобилденген  ферментерді  жəне  жасушаларды  қолдану 
(инженерлік энзимологияда, медициналық биотехнологияда) 
3.  Микроорганизмдерді дəрі-дəрмек алу үшін пайдалану 
4. Биоконверсия 
5. Клондық  технология  (жануарларды  клондау,  генді  клондау 
технологиясы) 
6. Биосенсорларды қолдану 
7. Гендік инженерияда қолданылатын вектор жүйесі 
8. Адам геномы 
9. Фиторемедиация 
10.  Рекомбинанттық  микроорганизмдерді  алу  жəне  оларды  белок 
синтезін жүргізу үшін пайдалану 
11.  Витаминдерді өнеркəсіптік жолымен алу 
12.  Трансгенді жануарларды алу жəне оларды пайдалану 
13.  Трансгенді өсімдіктерді алу жəне оларды пайдалану 
14.  Биогазды алу тəсілдері 
15.  In vitro  өсірілетін  жасушаларды  гормондарды  алу  үшін 
пайдалану 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
122
ƏДЕБИЕТТЕР 
 
Негізгі əдебиеттер: 
1.  Əлмагамбетов  Қ.Х.  Биотехнология  негіздері. - Астана,  2007. -
208 б. 
2.  Жұбанова  А.А.,  Абдиева  Ж.,  Шөпшібаева  Қ.К.  Биотехнология 
негіздері. - Алматы: Қазақ университеті, 2006. 
3.  Уəлиханова  Г.Ж.  Өсімдік  биотехнологиясы:  Оқулық.  Алматы: 
Қазақ университеті, 2001. -350 б. 
4. Глик Б., Пастернак Дж. Молекулярная биотехнология. Принципы и 
применение. М.: изд. Мир. 2002. 
5. Егорова Т.А., Клунова С.М., Живухина Е.А. Основы биотехно-
логии (3-е изд.)  - М.: Издательский центр «Академия», 2006. -208 с. 
6.  Антипова  Л.В.,  Жаринов  А.И.  Прикладная  биотехнология. - 
Воронеж. ВГТА. 2001, -332 с. 
 
Қосымша əдебиеттер: 
1. Биотехнология. /под ред.- Егорова Н.С., Самуилова В.Д., в 8 книгах. - 
М.: Высш. шк., 1987. 
2.  Шевелуха  В.С.,  Калашникова  Е.А.,  Дегтярев  С.В.  и  др.  
Сельскохозяйственная биотехнология. - М.: Высш. шк., 1998. 
3. Рыбальский Н.Г., Скуратовская О.Д. Белковая инженерия. – М., 
1990. 
4. Бейли Дж.Э., Оллис Д.Ф. Основы биохимической инженерии. – 
М., 1989 – ч.1, ч.2. 
5. Муромцев Г.С., Бутенко Р.Г., Тихоненко Т.Н., Прокофьев М.И. 
Основы сельскохозяйственной  биотехнологии. - М.: ВО Агропромиздат, 
1990. 
6.  Рахимбаев  И.Р.,  Колумбаева  С.Ж.,  Джокебаева  С.А.  Культура 
клеток и клеточная инженерия растений. - Алматы, 1993. 
7. Кершанская О.В. Генетическая инженерия растений. Практический 
подход. Алматы, 2007. -152 с. 
8.  Антипова  Л.В.,  Жаринов  А.И.  Прикладная  биотехнология. – 
«Қазақ университеті», Воронеж. ВГТА. 2001. - 332 с. 
9.  Уəлиханова  Г.Ж.,  Есмағұлов  Қ.Е.  Өсімдіктер  биотехнология-
сында пайдаланатын терминдердің орысша-қазақша түсіндірме сөздігі. 
– Алматы: «Қазақ университеті», 1997. – 37-б. 
 
 
 
 

 
123
МАЗМҰНЫ 
 
КІРІСПЕ.................................................................................................3 
 
БІРІНШІ ТАРАУ.  
 БИОТЕХНОЛОГИЯНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 
 
1.1. Биотехнологияның даму тарихы ..................................................5 
1.2.Биотехнологияның  негізгі салалары мен міндеттері..................6 
1.3. Биотехнологиялық əдістер............................................................9 
 
ЕКІНШІ ТАРАУ. 
ƏРТҮРЛІ ОРГАНИЗМДЕРДІҢ ЖАСУШАЛАРЫН 
IN VITRO ЖАҒДАЙЫНДА ӨСІРУ ƏДІСТЕРІ  ЖƏНЕ 
ПРИНЦИПТЕРІ 
 
2.1. Бионысаналар жəне оларды жасанды жағдайында өсіру  
əдістері...................................................................................................18 
2.2. Жасушалардың  өсуіне  əсер ететің факторлар...........................26 
 
ҮШІНШІ ТАРАУ. 
КЛЕТКАЛЫҚ БИОТЕХНОЛОГИЯНЫҢ 
НЕГІЗГІ САЛАЛАРЫ 
 
3.1. Микроорганизмдер биотехнологиясы .........................................29 
3.1.1. Биосинтездік өнеркəсібі ..................................................29 
3.1.1.1. Антибиотиктерді алу технологиялары........................32 
3.1.1.2. Вакциналарды алу өндірісі...........................................38 
3.1.2.Ауыл шаруашылығында қолданылатын микробтық 
биопестицидтер, биотыңайтқыштар, эубиотиктер,  
микробтық жем-қоспалар .............................................................40 
3.1.3. Микроорганизмдерді экологияда жəне биоэнергетикада  
қолдану. Биодеградация жəне биоконверсия..............................48 
3.2. Өсімдіктер биотехнологиясы........................................................56 
3.2.1. Биологиялық белсендi заттар жəне өсiмдiк тектес  
өнiмдерді алу    биотехнологиясы................................................56 
3.2.2. Клеткалық инженерия .........................................................59 
3.2.3. Гендік инженерия ................................................................62 
3.2.4. Клеткалық селекция ............................................................65 
3.2.5. Гаплоидты технология ........................................................68 
3.2.6. Өсімдіктер   сауықтыру технологиясы ..............................70 

 
124
3.2.7. Өсімдік биотехнологияны экологияда жəне  
биоэнергетикада қолдану..............................................................72 
3.3. Жануарлар биотехнологиясы .......................................................75 
3.3.1. Гибридомалар жəне моноклонды антиденелерді .............75 
алу технологиясы...........................................................................75  
3.3.2. Эмбриоинженерия. Бағаналы жасушаларды  
in vitro өсіру технологиялары .......................................................79 
3.3.3. Жануарларды клондау технологиясы ................................80 
3.3.4. Жануарлар гендік инженериясы.........................................81 
3.4. Клеткалық биотехнологияны  медицинада пайдалану...............87 
3.5. Клеткалық биотехнологияның болашағы жəне  
даму бағыттары.....................................................................................97 
3.5.1. Биоэлектроника....................................................................97 
3.5.2. Ғарыштық биотехнология...................................................99 
3.5.3. Экологиялық биотехнология ..............................................101 
 
ТЕРМИН СӨЗДЕРГЕ ТҮСІНІК (ГЛОССАРИЙ)...............................106 
 
Қосымша................................................................................................117 
СӨЖ тапсырмалары .............................................................................121 
 
ƏДЕБИЕТТЕР .......................................................................................122 
 
 
 
       
        
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

125
Оқу басылымы 
Тұрашева Светлана Қазыбекқызы 
КЛЕТКАЛЫҚ БИОТЕХНОЛОГИЯ  
НЕГІЗДЕРІ 
О қ у   қ ұ р а л ы  
Редакторы Самат Қалуов 
Компьютерде беттеген Тұраш Сапарова 
ИБ № 4825 
Басуға 19.
08.2020 жылы қол қойылды. Пішімі 60х84 1/16. Көлемі 7,812 б.т.  
Офсетті қағаз. RISO басылыс. Тапсырыс №272. Таралымы 500 дана. Бағасы келісімді.  
Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің «Қазақ университеті» баспасы.  
050040, Алматы қаласы, əл-Фараби даңғылы, 71. 
«Қазақ университеті» баспаханасында басылды 
Стереотиптік басылым