Microsoft Word Послед doc
жүктеу/скачать 0,83 Mb. Pdf көрінісі
|
treatise527
| ҚОРЫТЫНДЫ
Синтаксис – тіл білімінің грамматика саласындағы ең іргелі тарауының бірі. Алғашында сөз бен сөздің бірігуі, қосақталуы деген ұғымнан кеңейе келе, сөйлем құрудың жүйесі жəне тілдің синтаксистік құрылысын зерттейтін ғылым деген мағынаға ие болған. Негізгі зерттеу нысаны адам ойын білдірудің тура сəулесі, көрінісі болып табылатын сөз жəне сөйлем болып табылады, нақты айтқанда сөз тіркесі, жай сөйлем жəне құрмалас сөйлемдер. Біз бұл жұмысымызда М. Əуезовтің «Абай» эпопеясының негізінде есімді сөйлемдер, олардың берілу жолдары, түрлері мəселесін қарастырдық. Жалпы басқа түркі тілдерінде М. Əуезов сияқты жазушылардың еңбектерін тілдік жағынан талдау жан-жақты қолға алынған. Ал қазақ тілінде осы сияқты еңбектердің тілдік жағы тіпті сөз болмады десе де болғандай. Сөйлем синтаксисі өте күрделі. Осы күрделілік олардың түр-түрімен байланысты. Қазіргі кезде қазақ тілінде жай сөйлем, құрмалас сөйлем, жалаң, жайылма, жақты жақсыз, хабарлы, лепті, сұраулы, бұйрықты, болымды, болымсыз, толымды, толымсыз, белгілі жақты, белгісіз жақты, атаулы деп беріліп келеді. Осылайша сөйлемдерді беру қалыптасты да, дегенмен соңғы кезде осы сөйлемнің түрлері қатарына есімді, етістікті сөйлемдер дейтін де түрлері орын ала бастады. - Осы кезге дейін есімді, етістікті сөйлемдердің жасалуы, эволюциясы туралы түрліше көзқарастар бар. Сонда ірі ғалымдар есімді сөйлемдер бұрын қалыптасты десе, керісінше, етістікті сөйлемдер бұрын қалыптасты деген де көзқарастар орын алуда. Орыс тіл білімінде есімді сөйлемдердің етістікті сөйлемдерден бұрын пайда болды деген М. Ломоносовтың пікірін қолдаушылар А.А. Потебня, А.А. Шахматов, Н.Ю. Шведова, В.А. Белошапкова, Г.А. Золотова, З.П. Табакова, Н.М. Александров, Я.И. Рословец болды. Түркі тіл білімінде А.П Поцелуевский, Э.В. Севортян, Н.З. Гаджиева, Б.А. Серебренников т.б. ғалымдар ең алдымен есімді сөйлем пайда болғанын, содан кейін етістікті сөйлемнің пайда болғанын ғылыми дəлелдейді. - Ойдың ұғымдық мəнін білдіретін есімді сөйлемдер М. Əуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясында мол ұшырасуы кейін жазба əдебиетінде есімді жай жəне құрмаластардың қалыптасуына негіз болды деп білеміз. Сөйлемдердің есімді түрі соңғы уақытта айтыла бастады. Жоғарыда талданған еңбектердің барлығы есімді сөйлемдерді жеке зерттеудің нысаны ретінде қарамаған. Олар сөйлемнің түрін ажыратуда, баяндауыштың жасалу ерекшелігін анықтағанда айтылып отырған. Қазақ тіл білімінде есімді сөйлемдерді жеке зерттеу нысанасы ретінде қарастырған елеулі екі еңбек бар. Оның бірі – К.Қ. Оңалбаеваның «Қазіргі қазақ тіліндегі есімді сөйлемдер» атты кандидаттық диссертациясы. Екінші жұмыс – Б. Елікбаевтың «Қазақ тіл біліміндегі есімді құрмалас сөйлемдер» тақырыбына кандидаттық диссертациясы. 111 – Есімді сөйлемдердің етістікті сөйлемдерден негізгі айырмашылығы- олардың баяндауыштары есімдерден жасалады жəне сөйлемдегі ойдың ұғымдық мəнін білдіреді. Есімді сөйлемдер мен етістікті сөйлемдердің мағыналық сипаты бірдей емес. Егер етістікті сөйлемнің баяндауышы сан алуан амал, əрекет, іс, қимыл, қозғалыс, жай, күй сияқты процестерге қатысты ұғымдарды қамтиды, ал есімді сөйлемдерде баяндауыш қай сөз табынан жасалып тұрғанын, сол сөз табының заттық, сындық, сандық, мекендік, салыстырмалылық, мезгілдік мағыналарын білдіреді. – М. Əуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясындағы есімді сөйлемдердің баяндауыштың барлық түрлері анықталды. Есімді сөйлемдегі байланысу тəсілдері нақтыланды. Есімді сөйлемдерді айқындауда əрбір есімді сөз табының морфологиялық өрісі кең айқындалды. – М. Əуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясының екінші басылымында есімді сөйлемдер мол ұшырасатыны дəлелденіп, кесте арқылы берілді. М. Əуезовпен қатарлас жазушылар С. Мұқанов, Ғ. Мүсірепов, Ғ. Мұстафин шығармаларынан тақырыптары жағынан жақын үзінді алып, баяндауыштары талданды. Көлемі жағынан бірдей əріптік белгілерден тұратын (3400 əріптік белгі), төрт шығармада да «түннің суреті», «кездесу» тақырыптары əр жазушының қаламына сай суреттеліп берілген. Салыстыру нəтижесі М. Əуезовтің шығармасынан алынған мəтін бөлігінде есімді сөйлемдердің мол екені тілдік деректермен нақтыланып, сандық көрсеткіші анықталды. – М. Əуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясының синтаксистік жүйесі есімді сөйлемдердің белсенділігімен сипатталады. Ойдың ұғымдық мəнін білдіретін есімді сөйлемдер М. Əуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясында мол ұшырасуы кейін жазба əдебиетінде есімді жай жəне құрмаластардың қалыптасуына негіз болды деп білеміз. Сөйлемдердің есімді түрі соңғы уақытта айтыла бастады. – М. Əуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясында есімді сөйлемдердің ішінде ең молы зат есімнен жасалған баяндауыштар. Олар нөлдік тұлғада, көптік тұлғада, жіктік жалғауда, тəуелдік тұлғада, септік тұлғада жəне -нікі, - жүктеу/скачать 0,83 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|