Microsoft Word Послед doc
осы , ендігісін өзің біле жатарсың. 6. Жамбыл көпті көрген адам
жүктеу/скачать 0,83 Mb. Pdf көрінісі
|
treatise527
| осы
, ендігісін өзің біле жатарсың. 6. Жамбыл көпті көрген адам , əрі оның өлең шығарудағы тəжірибесі мол . 7. Таң жақындап қалды, бірақ түн əлі қараңғы [7, 120-121 бб.]. Осы мысалдардың баяндауыштарына назар аударып көрелік. Бірінші сөйлем – салалас сөйлем, бірінші сыңарының баяндауышы қатыстық сын есім (басым) жəне (еді) көмекші етістігінің түйдектелуінен болса, екінші сыңарының баяндауышы (басым) да қатыстық сын есім мен болды көмекші етістігінің түйдектелуінен жасалған құрама баяндауыш. 2-ші сөйлем де салалас, бірінші сыңарының баяндауышы (күртік) туынды зат есімнен жасалған. 3, 6-шы сөйлемдердің есім баяндауыштары азамат, адам – нөлдік тұлғадағы жалпы есімдер. 4-ші сөйлемнің бірінші сыңарының баяндауышы (міндетім). І жақ тəуелдік жалғауы жалғанған зат есім арқылы жасалса, 5-ші сөйлемнің осы сілтеу есімдігі құрмалас сөйлемнің есімді баяндауыштары қызметін атқарып тұр. 7-ші сөйлемнің екінші сыңарының баяндауышы (қараңғы) сын есімнен болған баяндауыш, қарсылық салалас құрмалас сөйлем. Қазақ тіліндегі жай жəне құрмалас сөйлемнің зерттелуі сондай-ақ Н.Т. Сауранбаев атымен де байланысты. 1948 жылы Н. Сауранбаевтың «Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі» [9] деген, 1953 жылы «Қазақ тілі» оқулығы еңбектері жарық көрді [10]. Н.Т. Сауранбаев құрмалас сөйлемдерді екі топқа бөледі: салалас құрмалас, сабақтас құрмалас сөйлемдер деп. Ғалымның «Қазақ тілі» оқулығында есімді сөйлемдер кездеседі, автор «Тұрлаулы мүшелер» деген тараушасында баяндауыштарды етістік баяндауыштар, есім баяндауыштар деп бөліп қарастырған. «Баяндауыш болған сөз кейде жалғаулықсыз атау тұлғада я тəуелдік, септік тұлғада тұрады» - деп мына мысалдар арқылы көрсеткен: «Қазақстанның жері кең. Тас көмір – отын. Қазақстан – туған жерім. Совет үкіметінің бір күші – халықтардың достығында» [10, 160 б.]. Ғалымның осы еңбегінде есімді құрмалас сөйлемдердің мына түрлерін кездестірдік: -Шартты бағыныңқылы сабақтас сөйлем: Мен тірі болсам, сендер қорлық көрмессіңдер (С.М.). Бұл сөйлемнің бағыныңқы сыңарының баяндауышы тірі болсам сапалық сын есім мен 1-жақ шартты рай тұлғалы бол көмекші етістігі арқылы жасалған құрама есімді баяндауыш. -Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас сөйлем: Қонысымыз алыс болғанмен, көңіліміз жақын еді (С.М.) [10, 208-209 бб.]. Бұл сөйлемнің бағыныңқы сыңарының да, басыңқы сыңарының да баяндауыштары құрама баяндауышты есімді болып келген. Бағыныңқы сыңарының баяндауышы алыс болғанмен сапалық сын есіміне көмектес жалғаулы есімше тұлғалы бол көмекші етістігінің тіркесуі арқылы жасалса, басыңқы сыңарының баяндауышы жақын еді де 13 сапалық сын есімі мен еді көмекші етістік арқылы жасалып, сөйлемді тиянақтап тұр. Автор бұл еңбегінде бірталай есімді сөйлемдерді мысал ретінде бергенімен, құрмаластарды етістікті, есімді деп бөліп қарастырмайды. Құрмалас сөйлем синтаксисін зерттеп, құнды пікір айтқан ғалымдардың бірі М. Балақаев 1959 жылы «Сабақтас сөйлемнің кейбір ерекшеліктері туралы» деген мақаласында сабақтас сөйлемге байланысты құнды ой-пікірлерін білдірді [11, 39-48 бб.]. Қазақ тілінде де, жалпы түркітануда да синтаксис, оның ішінде жай сөйлем де, құрмалас сөйлемдер туралы оқулықтар, монографиялар, сондай-ақ, диссертациялар да қорғалып келеді. Осы тұрғыда синтаксистің сөйлемдер жүйесіндегі жай сөйлем мен құрмалас сөйлемдер, олардың айырмашылықтары, түрлері, жасалу жолдары біршама зерттелді деп айтсақ қателеспейміз. Құрмалас сөйлемдер туралы П.М. Мелиоранский, А. Архангельский, А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, С. Аманжолов, Н. Сауранбаев, М. Балақаев, А. Ысқақов, С. Жиенбаев, Х. Басымов, Х. Арғынов, Т. Қордабаев, Р. Əмір, Қ. Есенов, Б. Шалабай, Б. Сағындықұлы, О. Төлегенов, Қ. Шəукенұлы С. Айтжанова жəне т.б. ғалымдардың ұлы еңбектері жарық көрді. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдерді көп зерттеген тілші ғалымдар Т. Қордабаев пен Қ. Есенов болды. Бұл ғалымдардың зерттеулерімен таныса отырып, мынадай бағыттарды байқадық: Ең бірінші бұл авторлар құрмалас сөйлемдердің жасалу түрінің, əсіресе, етістікті түріне назар аударады. Сондай- ақ құрмалас сөйлемдердің теориялық бөлімдерінің өзінде құрмалас сөйлемдердің баяндауыштары есімнен де жасалады деген шешімге келеді. Профессор Т. Қордабаевтың теориялық пікірлері мен сөйлемдеріне тоқталсақ. Профессор Т. Қордабаев: «Құрмалас сөйлем синтаксисіне арналған əдебиеттердің барлығында дерлік құрмалас сөйлем жай сөйлемдерден құралады дейтін қағида бар. Сөйтіп, құрмалас сөйлем компоненті де жай сөйлем деп аталады. Бұлай айтылатын себебі мағыналық жағынан құрмалас сөйлем компоненттері де жай сөйлемдер сияқты бұлар да өз ішінен бастауыш, баяндауышқа, басқа да мүшелерге жіктеледі. Құрмалас сөйлем компоненттерінің дербес айтылатын жай сөйлемдерден елеулі, түбірлі өзгешеліктері бар» [12, 22 б.]. Демек профессор Қордабаев бұл еңбегінде құрмаласқа енетін жай сөйлемдерді іштей бастауыш пен баяндауышқа жіктелетінін айтады. Профессор Т. Қордабаев осы еңбегінде құрмаластың баяндауыштарына ерекше назар аударады. Профессор Т. Қордабаев: «Жалғаулықсыз салалас сөйлемнің тек өзіне ғана тəн меншікті баяндауыш формасы жоқ, қалыпты тиянақты жай сөйлемдерде баяндауыш қызметінде қолданылатын сөз таптарының, формалардың қай-қайсылары болса да жалғаулықсыз салалас сөйлем компоненттерінің баяндауыштары бола алады. Мысалы: Табалдырықтан төрге дейін жайылған кілемдер жайнап жатыр, тіпті жаман аяқ басуға қалтырайды (Ғ. Мұстафин). Бұл қырсықтың неден болғаны маған жүктеу/скачать 0,83 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|