үрыны  қуып  жүр  немесе  үркіп-қорқып тұр  деген  сюжет түрік-моңғол

екен.  Ал  ол  туралы  айтылатын  сюжеттер  бұл  халыктарда  негізінен 
ортақ екеніне көз жеткіздік. Өсіресе қазақ пен моңғол сюжеті өте ұқсас. 
Қазақгағы нұсқаны келтірейік: «Үркер көкке шығып, өрлеген сайын күн 
суытып, ол төмендеген сайын күн жьшына береді. Халықгың «Үркерлі 
айдың  бэрі  қыс»  дейтіні  осыдан.  Ә сіресе  Үркердің  жануарлар  үшін 
«жерге түскен» кезі-ақ жағымды.  Үркер «жерге түскен»  кезде  (мамыр, 
маусым  айларында)  ол  жерде  жатып,  көк  шөпті  «айдап,  шығарып
жатады-мыс». 
' 
' 
.  '  .  'і
  * 1
Бір  қыста  жер  жүзін  мүз  басып,  мал  қырылып,  қалғандары  сіңірі
шығып,  әупірімдеп  жазға  зорға  жетіпті.  Ауыр  қыстан  әбден  запыс
болған  жануарлар  есін  жия  келе  ақылдасыпты,  «пэле  Үркердің  жерде
жатпай, кокке шығып кетуінен болды. Ендеше Ү ркерді көкке шығармай,
кезек-кезек басып түрайық» деп, олар пәтуа жасап, пәлен жерде Үркер
жатыр дегенді естіп,  іздеп шығады.
Жылқы,  сиыр,  түйе  «Мен  жүйрікпін,  мен жүйрікпін»  деп  бәстесіп,
жарысып  келе  жатса,  алдарында  шөптің  арасында  бірдеме  жылтырап 
жатыр.  Сөйтсе, ол Үркер екен.  Бүрын жеткен жылқы Үркерді басайын 
десе,  сиыр  «Мен  басамын»  деп  мүйізін  шайқап,  оны  жолатпайды. 
...Үркер  басында  он  екі  жүлдыз  екен.  Сиыр  Үркердің  алтауын  ғана 
басып  қалып,  қалған  алтауы  түяғының  арасынан  шығып,  аспанға 
үшып  кетеді.  Міне,  қыстың  алты  ай,  жаздың  алты  ай  болып  қалғаны 
сондықган.  Егер  жылқы  тұяғымен  басса,  онда  Үркер  түгел  жерде 
жататын еді де, мэңгі бақи жаз болар еді деседі.
«Үркерден  неге  айрылып  қалдың?»  -   деп  сүрағанда,  сиыр  басқа 
хайуандарға:  «Ыстықта  сәйгелдеп  шауып  жүргеннен  де  сақылдаған 
сары аязда сықыр-сықыр басып жүргенім жақсы», -  деп жауап беріпті» 
[194,  Б .6-7].  Осы  сюжет  түрік-моңғол  халықтарының  бэріне  ортақ 
таралғанын байқаймыз  [79,125-6.;  196,  116-6.; 2 4 2 ,4 -6 .; 45,  74-6.].
Жалпы, түрік-моңғол халықтары сиырды суықпен байланыстырады. 
Мысалы,  сахада  қыс  бүқасы  бар,  оның демі — аяз,  мүйізі -   мүз.  Қаң- 
тардың аяғында аспан перзенті — алып бүркіт келіп шақырады.  Соның 
даусынан  қаһарлы  бүқаның  мүйізі  шарт  сынып,  аяздың  беті  қайтады 
дейді  олар.  Сонымен  бірге  алғашқы  сиыр  колден  шыққан  деген  үғым 
да  бар  [177,  123-6.].  Ал  тува  үғымы  да  осыған  жуық:  «Көл  бұқасы 
адамның  козіне  корінбейді,  ызғарлы  қарашада азанда,  іңірде  мөңіреп, 
ауық-ауық  өкіреді,  сол  кезде  өзен-көлдің  мұзы  толық  қалыңдап  қата-
ды», 
1
 
дейді  олар  [212,  190-6.].  Г.Н.  Потанинге  қазақтар:  «Үліңгір
көлінде  су  сиыры  бар,  оның  азынап,  мөңіреген  даусы  қыста  естіледі»
деген  [207,4-6.].
Моңғолда  мынадай  мәтін  бар:  «Ертеде  жылудың  иесі  мен  суықгың 
иесі  бәстеседі.  Екеуі  де  шал  екен.  Суықтың  иесі:  «Тоғыз  күнде  жер 
бетін  тоң  етем»,  -   дегенде,  жьшудың  иесі:  «Сегіз  күнде  ерітуге  серт 
берем», -  дейді. Ақыры, күн жайлап, тоғыз күнде 
қытымыр 
қыс түседі. 
Суықтың иесі  алып  бұқа жасап,  аязын сонымен  күзеттіреді.  Жылудың
124

иесі  күч  шығарып,  сегіз  қиырдан  ыстығын  таратып,  мұзды  телегей- 
теңіз етіп ерітеді.  Енді аяз қайда қалды деп іздесе, бұқаның табанында 
көлемді мұзға тығылып калған екен. Ашуланған жылудың иесі қылыш- 
пен шауып қалғанда, сиырдың тұяғы айыр болып, бірақ әлемнің төбесі 
мен  астында  ерімеғен тоң  қалыпты.  Бірін-бірі  жеңе  алмай,  тең түскен 
екі  шал,  ақыры,  жылды  екіғе  бөліп,  алты  ай  жаз,  алты  ай  қыс  етіпті»
[45, 43-6.].
Сондай-ақ сахаларда ауа райының суық болуына сиырды кінэлі са- 
найтын сюжет те бар: «Тәңірі адамды алғаш жаратқан шақта: «Қыс пен 
жаздың қайсысы ұзақ болсын?», -  деп сұрайды.  Кісі: «Оны менің сері- 
ғім жылқы мен сиыр шешсін»,—дейді. Сол кезде бұқа: «Менің танауым 
пысылдап ыстықтаймын, жаз қысқа, қыс ұзақ болсын», -  деғен.  Құдай 
соны орындаған.  Бұған ашуланған жылқы  сиырдың маңдай тісін теуіп 
жіберіп  сындырады,  сиыр  да  тек  тұрмай,  бүйірден  сүзіп,  жылқының 
өтін  жарады.  Содан  сиырдың  жоғарғы  иегінде  тісі  кем,  жылқы  өтсіз
болған»  [177,  149-6.].
Миф  поэтикасына  сай  кереғар  үғымдар  бір-біріне  қарама-қарсы 
қойылатын болса, бұнда да жайбасар сиыр мен жүйрік жылқы бір-бірі- 
не  шендестірілген.  Оқиғаның  ақырында алты  ай  жаз,  алты  ай  қыс  бо- 
лып,  яғни  жыл  мезғілі  реттелген.  Әрине,  бүндағы  сиыр,  түрік-моңғол 
мифолоғиясының ерекшелігіне сай,  кездейсоқ жағдайда космосты үй- 
лестіруші жасампаз қаһарманға үндес қызмет атқарып тұр.
Бұл  жайттардан  байқайтьгаымыз,  түрік-моңғол  халыктары  Үркер 
жүлдызын  суықпен  байланыстырады  екен.  Мэселен,  тувада  «Үркер 
сооқ иесі»,  яғни  «Үркер суық иесі» деген түсінік бар  [243,  291-6.].  Ал 
терістік суық өлкеде өмір сүретін сахалар Үркер ғана емес, Кішіқарақ- 
шы  (Малая  Медведица)  мен  Шолпан  жүлдыздары  ерте  заманда  өте 
үлкен  болғандықтан  жерғе  ызғар  шашатын,  оны  бақсылар  арбап, 
сындырып, кішірейткен деп ұққан  [177, Б. 134-135].
Әдетте, жұлдыздар қыстыгүні  аяз күшейгенде бақылаушыларға ба- 
дырайып,  айқын  көрінетін  болғандықтан,  солай  түсінғен  болу  керек. 
Ал  халық  «Үркерлі  айдың  бэрі  қыс»  деп  бекер  айтпаған.  Ол  аспанға 
көтерілген  сайын  күн  суыған,  керісінше,  мамыр,  маусым  айларында 
көзден  тасаланып  «жерге  қырық  күн  түскенде»  ауа  райы  жылынып, 
көк  қаулап  шыққан.  Табиғаттың  осындай  күбылысын  бақылаған  мал- 
шы  қауым  «Егер  Үркер  жерде  жатса,  мэңгі  жылы  болады  екен»  деп 
қиялдаған.  Осы  қиялды  аспан  денелерінің  үзақ  жыл  бақылаған  тэ- 
жірибесі  мен  біліміне  біріктіріп,  біз  талдап  отырған  мифті  шығарған
деп түйін жасаймыз.
Фольклортанушы  ғалым  С.Дулам  былай  деп  жазады:  «Үркер  күз- 
де,  қыста,  көктемде,  яғни  ылғи суық мезгілде  көзге  көрініп,  жазда жо- 
ғалып  кететіндіктен,  ел  оны  суықпен  байланыстырған»  [46,  115-6.]. 
Орынды  пікір.  Ғылымда  «Үркер  Мешін  жылымен  байланысты,  ол 
келгенде  қыс  қатты,  жаз  құрғакшылықта,  жұт  жиі  болатындықтан,
125
і

мал  қырылады,  сондыктан  көшпелілер  Үркерді  суықпен  жэне  ыстык 
аптаппен  ұштастырған»  деген  пікір  де  бар  [244,  364-6.].  Бұл  пікірмен
келіспейміз. 
хя
Енді  қазақта  кездеспейтін  бір-екі  сюжетке  тоқталайық.  Моңғолда
мынадай  миф  бар:  «Ерте  кезде  он  екі  Үркер  аспанда  тұрақты  тұра-
тындықган  мәңгі  қыс  болыпты.  Сол  кезде  Эрхий  мерген  елге  ант  бе-
ріп,  оларды  жерге  атып  түсіреді  де,  жылқыға  «бас»  дейді.  Сол  кезде
таласып,  сиыр  басқанда,  аша тұяғының  арасынан  алты  Үркер  аспанға
ұшып  шығады.  Содан  бастап  алты  ай  қыс,  алты  ай  жаз  болатын  бол-
ған.  Ал  антына  жете  алмаған  мерген  бас  бармағын  кесіп,  суырға
айналыпты»  [45, 74-6.]. 
В   }
Жалпы,  моңғолдың  космогониялық  мифінің  негізгі  ерекшелігінің 
бірі  — онда  ғаламды  реттейтін  Эрхий  мерген  кейбір  жасампаз  істерді 
жүзеге  асырады.  Саха  сюжетінде  суық шашатын  жұлдызды  бақсы  ар- 
бап  сындырса,  моңғолда космос  мергені табиғат құбылысын реттейді. 
Ал  бірқұдайлық діннің  түсінігіне  бұндай  үгымдар  қайшы  болғандык-
тан, бізде ондай кейіпкер  көмескіленген.
Моңғол мен тувада кездесетін Үркер туралы кейбір сюжеттер қиял- 
ғажайып  ертегіге  айнала  бастаған  деуге  болады.  Мәселен,  ертектерде 
кездесетін  керемет  жеті  өнерпаз  зұлым  ханнан  сымбатты  перизатты 
қүтқарады да, өздері оған таласады.  Сонда сұлу қыз -  Айға,  ағайынды 
жеті  өнерпаз  Үркерге  айналып  кетеді.  Содан  бері  Ай  мен  Үркер  бір 
жылда  алты  рет тоғысатын  болған-мыс  [72,  Б. 145-146;  72,  322-6.;  45,
74-6.]. 
* 
,
Бұл сюжет Ай мен Үркердің тоғысу себебін түсіндірген. Жалпы, тү- 
рік-моңғол  халықтары  Ай  мен  Үркердің  тоғысуын  есептеп,  күнтізбе 
жасап  келгені  ғылымда  егжей-тегжейлі  зерттелген  [193,  Б.131-133;
194, Б. 169-170;  70, Б.226-228; 46, Б. 117-118].
Сонымен бірге моңғол мен тувада мифтік астар көркемдікке ойысып, 
ертегіге айналғаны көрінеді. Үркер туралы мифтік сюжет уакыт өте келе 
осылайша танымдық тамырынан  ажырап, тіпті  балалар айтатын  өлең- 
ге  айналғандығы  да  белгілі  болып  отыр.  Мысалы,  қырғызда  «Үркөр- 
үркөр  топ  жылдыз»  деген  «балдардын  ыры»  бар.  Бұл  диалог  өлең 
«Үркөр-үркөр  топ  жылдыз,  үркүп  кайда  барасың?»  деген  сұраумен 
басталып,  балалар  өзара  жауаптасады.  Оған  Үркер:  «Тоо  желимге 
барамын», -  дейді.  «Оған  не мақсатта  барасың?» -  дегенде,  «Ааштык 
айдар  уулы,  жибек  созор  кызы»  бар  екенін,  «аштыгынан  бербесе,  ала 
качарын, жибегинен бербесе, үзө-үзө качарын» айтады  [132,  193-6.].
Түйіндесек,  түрік-моңғол  халықтарында  Үркер  жұлдызы  туралы 
айтылатын  негізгі  сюжеттер  ортақ екендігін  байкадық.  Басты  ерекше- 
лік,  Үркердің  аты  бөлек  екен.  Қазакта  ол  «үрку»  деген  етістікпен 
ұштасса, моңғолда  кэдімгі он екі жылдың бірі мешіннің атынаұксатып, 
«Мичин»  деп  аталады  деген  пікір  кездеседі.  Мэселен,  ежелгі  заманда 
Орталық  Азияда  ауа райы  ыстық  болғандыктан,  мешін  (маймыл)  осы
126

өлкеде ^гіршілік еткен де,  кейіннен табиғат күрт өзгеріске түскенде жо- 
ғалып  кеткенімен,  халық  жадында  қайта  жаңғырып,  он  екі  мүшелдің 
біріне енген эрі ол  «Мичин» деген жұлдыз болып елестеген деген пікір
де бар [46,  116-6.].
Алтайлықтардың  халық  күнтізбесі  туралы  салған  суреттерінде  ме- 
шін  алты  жұлдызды  тақтаны  көтеріп  бара  жатқан  адам  кейпінде  [70, 
Б.270-271].  МешінДі халық адамнан азған  бейне деп түсінетіні де рас. 
Оны түрік халықтары «бичин, пічін, биджән, мэчін» т.с.с. атайды.  Бүл, 
түптеп  келгенде,  «пішін,  мүсін»  деген  үғымды  білдіреді  [223,  Б.106-
107;  70, Б .270-271; 46, Б. 116-117].
Моңғолда  он  екі  мешін  жүлдызын  атып,  елді  суықган  қүтқарып, 
сиырдың  кесірінен  антына  толық  жете  алмай,  бас  бармағын  кесіп, 
адамнан  азып,  суырға  айналған  сұрмерген  бар  екенін  айттық.  Біздің 
ойымызша,  ежелгі  заманда  осы  сюжет  түрік  халықтарына  да  бел- 
гілі  болғандықган  сұрмергеннен  қашып,  аспанға  көтерілген  алты 
жұлдызды  кісі  келбетінен  құбылып,  «пішін»  («мүсін»)  болған  кейіп- 
кермен  (адамнан  азған  мергеннің  рухымен)  байланыстырып,  «Ме- 
шін  жұлдызы»  деп  түрік-моңғол  халықгары  атап  кетуі  де  ықгимал. 
Кейіннен, талай замандар өте келе, түріктегі  мешін атауы көмескіленіп, 
тек  онымен  енді  он  екі  мүшелдегі  маймылды  атау  орнығып,  ал  ас- 
пандағы  жүлдызды  Үркер  деп  атау  қалыптасады.  Мәселен,  тувалық- 
тар  Үркер  жұлдызын  Мечин  деп  те  атаған,  ал  мешін  жылын  Үркер 
жылы  деген  [243,  283-6.;  243,  291-6.].  Әйткенмен,  түрік-моңғол  ха- 
лықтарында  мешіннің  (маймылдың)  жұлдызбен  қатыстылығы  ту- 
ралы  сюжет  кездеспейтіндігін  де  есте  ұстаған  жөн.  Керісінше,  осы 
жұлдыздың сиырмен қатыстылығы туралы сарын көшпелі халықтарда 
ортақ.  Сонымен  бірге  қазақ,  моңғол,  тува,  саха  халықтары  сиырды 
немесе  кейбір  жұлдызды  (Үркер,  Шолпан,  Кішіқарақшы)  суықпен 
байланыстырады екен.
Әлбетте, есепшілер үшін Үркер аймен тоғайтын маңызды аспан де- 
несі болғандықтан, оны ұзақ ғасырлар бойы бақылап, қажетке жаратып, 
ол туралы  бірегей  мифтік  сюжеттер туғызған.  Осы  аңыздардың түрік- 
моңғол  халықтарында  ортақ  кездесіп,  әжептәуір  тұтастанып,  шымыр 
сюжетке,  тіпті,  қиял-ғажайып  ертегіге  айналуы  да  оның  практикалық 
мэнді  нысан болуымен байланысты еді.
Шолпан.
  Венера планетасына қазактар эр мезгілде көріну сипатына 
байланысты  эр түрлі  мінездеме  беріп,  Шолпан,  Шопан,  Зуһра,  Керуен 
жұлдызы, Өмірзая, Тұлқатын деп эр қилы атаған [194.35-6.; 70,211-6.]. 
Таңда  көрінгенде  оған  халық  сүйсініп,  таң  хабаршысы  -   Шолпан, 
азанда  қой  өргізетін  сағатты  білдіретін  қойшының  қоңыр  жұлдызы  — 
Шопан  немесе  сапарға  аттануға  бағдар  беретін  Керуен  жұлдызы  деп, 
жақсылықтың  нышаны  еткен.  Ал  ол  кешке  көрінсе,  қарапайым  халық 
оны танымай, жамандыққа жорып, Өмірзая, Тұлқатын деп атаған. Зуһ- 
ра деген  араб  тілінен  енген  атауды  қазақтар  аз  қолданган.  Сондықтан
127

да  зұлым  патша  ғашық  болған  соң  одан  қашып,  Құдаиға  жалынып, 
Зуһра  жұлдызына  айналған  қыз  туралы  аңыздау  қазақга  некен-саяқ,
керісінше, эзербайжан, түрікмен, өзбек, татар, ұйғырларда  мол.
«Іңірде туған Шолпанды басқа жұлдыз деп шатасып, оны не Жарық 
жұлдыз, не Тұлқатын, не Нарық жұлдыз, не Зуһра жұлдыз деп атайды... 
Осы  Тұлқатын  туғанда  жұт  болады  деп  жақтырмай,  күйсін  деп  оған 
қидың  шоғын  лақтыратындар  болған.  Жалмауыздай  жалаңдап,  ол 
жалғыз  туса,  қыс  қатты  болады  деседі»  деп  жазады  ғалым  X.  Әбішев
[194, Б.39-40].
Іңірде  көрінетін  Шолпанды  Өмірзая  деп  те  атаған.  Оны  ұнатпаи, 
мынадай  жағымсыз  бейнеде  миф  шығарған:  «Өмірзая  жұлдызы 
ертеде  барлығынан  да  жарқыраған  нұрлы  болған.  Онымен  дөңғелек 
жүзді  ай  бәсекелес  еді.  Ақыры,  екеуі  кездеседі  де,  айды  күндеғен  ол 
тырнақгарымен  жүзіне  дақ  салады.  Ай  бетіндегі  секпіл  содан  қалған 
іздер.  Сонымен,  Құдай  Омірзаяны  жазалап,  ай-күн,  жұлдыздар  жоқ 
кезде,  яғни  күн  батқанда,  жұлдыз  шықпай  тұрған  қызыл  іңірде  ғана 
жалғыз өзі  көрініп, мезеттен кейін өшетін етіп құбьштады» [88,266-6.,
67,151-6.].
Шолпанды  әлем  халықтары  сұлулықгың  рэмізіне  балаған,  оны 
ғашықгық қүдайы да санаған.  Сондықтан сұлу қызға теңеледі.
Үркер айдьщ жарығы, Шолпан қызы,
Қауыспенен қатады Сырдың мүзы.
Жамалыңа қарасам, жан жетпейді,
Бір келбетің ұқсайды хордың қызы [194, 36-6.].
Моңғолдар  таңғы  Цолмонды  (Шолпанды)  қадірлеген,  ал  іңірдеғі 
Шолпанды  жек  көріп,  «Қомағай  кемпір»  немесе  «Шет  жұлдыз»  деп 
атаған [45,204-6.]. Кешкі Цолмонды «Худалч Цолмон», яғни «Өтірікші
Шолпан» деп те атаған  [82,  83-6.]. 
1
Буряттар  «Ухаа  Солбон»,  яғни  «Аққұба  Шолпан»  аспан  падишасы
Эсэгэ  Малан  тэңірінің  қалың  қойының  бақташысы  деп  ойлаған  [125, 
192-6.; 42,  55-6.].
Әрине,  бұл  қазақтағы  қойшының  қоңыр  жұлдызы  — Шопан  деген
түсінікпен үндес.
Буряттар  кейде  оны  жылқы  түлігінің  қамқоршы  иесі  ретінде  де
түсінеді.  Ол  туралы  М.Н.  Хангалов  былай  деп  жазады:  «О  Солбоне 
говорят, что он ездит верхом с арканом. У Солбона есть свой табунщик, 
которого  называют  адуша  (адуша  —  жылқышы.  — 
А.Т.)
  Токлок... 
Табунщику  посвящают  чубарого  коня.  Этот  табунщик  Солбона  пос- 
тоянно  ездит за табунами. Когда весною балағанские буряты  снимают 
гривы и хвосты с лошадей и пятнают молодых жеребят, тогда они варят 
мясо,  и  приготовляют  тарасун  или  вино.  Тарасун  или  вино  брызгают
Солбону и его табунщику Токлоку...
Один  балаганский  бурят  Буру  Тармаев  однажды  встретился  с
128

табунщиком  Солбона  Токлоком  и  Токлок  ему  сказал,  что  он  хорошо 
смотрит за табунами. Тогда же Токлок предсказал, что у одного бурята 
Хахина  будет  три  табуна  лошадей;  в  это  время  у  этого  бурята  была 
одна  пегая  кобыла.  Это  предсказание  сбылось.  Впоследствии  у  этого 
бурята  Хахина  действительно  от  одной  пегой  кобылы  образовалось
три табуна лошадей»  [68,15-6.].
Жылқыны  аспаннан  рух-иелер  тарабынан  жаратқан  деген  осыған 
үндес  ұғым  түрік-моңғол  халықтарында  ортақ  кездеседі.  Жылқы  иесі 
Шолпан  мен  оның  жылқышысы  Токлок  бейнесі  түрік  халықтарында 
жоқ. Әуелі  ондай  кейіпкер  моңғолда да жоқ.  Сахаларда Чолбон  (Шол- 
пан)  жұлдызын  аязбен  байланыстырады,  жылқыны  жаратушы  -   «Ақ 
Жаратушы Айыы Танара»,  жылқы  иесі -  Дьесегей Тойон  [177,  134-6.; 
177,148-6.;  177,157-6.]. Алқазақта  жылқы иесі -  Қамбар ата, осы аттас 
игүпды з 
да бар,  бірақ оның жылқымен ешқандай қатысы білінбейді.
Қалмақгың торғауыт руы Шолпаннан бала тілеп, сыйынған, ал эвен- 
кілер  Чолбонды  аса  қаһарлы  рух-ие  деп  түсініп,  ол  аспанда  тұрғанда
ертек айтуға тыйым салған  [245, 592-6.]. 
!
Моңғолда Шолпан туралы  кездесетін  мынадай  сюжет бар:  «Ертеде
ағайынды жеті өнерпаз бір сұлу қызды зүлым патшадан қүтқарған соң 
өзара оған таласады.  Сонда қыз — Шолпан жұлдызына, жігіттер Үркер
жүлдызына айналған» [45,76-6.]. 
д „
Қиял-ғажайып  ертегіге  айнала  бастаған  осы  сюжетгщ  Аи  мен  Ү р- 
керге де қатысты айтылатын нұсқаларын талдаған болатынбыз.  Қазақ- 
та  да  асқан  сұлу  қызға  алыс-жақын  елдің  ханзада,  батыр-бағландары 
таласып,  жауласпақ  болғанда,  ол  құдайдан  жалынып,  Шолпан  жұл-
дызына айналған деген  бір сюжет кездеседі  [78,  12-6.].
Демек,  осы  аңыздау  моңғолмен үндес.  Жалпы,  кейбір түрік халық- 
тарында  (өзбек,  татар,  башқұрт,  ұйғыр)  әділетсіздіктен  зардап  шегш, 
жұлдызға айналған — Зуһра қыз туралы сюжет мол кездеседі [14,563-6.,
14, 566-6.;  14,  676-6.;  14,683-6.;  14, 701-6.;  14, 797-6.]. 
|
Қазакга Сүлеймен пайғамбардың құстьщ сүйепнен сараи салдьфмақ- 
шы  болған  кеудемсоқ  әйелі  Зуһра  (Г.Н.  Потанин  нұсқасында  — Запура) 
жұлдызына айналыпты деген сюжет бар  [246, Б.1-3;  196,  115-6.]. 
Татарда жұлдызға айналған қыздар туралы мынадай «мәкаль» бар:
Жидегәндә жиде кыз,
Ай янында Зөһрә кыз,
Таң янында Чулпан кыз,
Унике йолдыз -  унике кыз,
Тимерказык бер ялгыз [208, 72-6.].
Тегінде,  осы  мысалдардан  белгілі  болғанындай,  бұл  халықтар  Зуһ- 
раны  (Өмірзая,  Шолпанды)  өгей  шеше  мен  зұлым  патша  тарапынан 
әділетсіз жапа шеккен  жетім  қыз  кейпінде  аянышты  халде суреттеиді. 
Бір ерекшелік -  мұндай сюжет қазақ, қырғыз, хакас, алтай, саха, моңғол,
бурятта кездеспейді.
Түйіндесек, көшпелі қазақ пен моңғол Шолпанды теңдессіз сұлулық
рәмізі  ретінде  бағалаған.  Ал  қазақ  пен  бурят  кейде  қой  түлігімен,
129

бурят жылқымен, сахалар аязбен байланыстырған.  Яғни осы халықтар 
Шолпанды ерекше қадірлеп, киелі санаса, өзбек, татар, башқұрт, ұйғыр 
секілді  диқаншы  халықтар  оны  жетім  қыз  Зуһрамен  ұштастырып,
аянышпен  қараған.
Табигат  қубылыстарының  сыр-сипатьи
  Табиғат  құбылыстарын 
халық тылсым рух-иелермен байланыста түсінғен. Мәселен, «Су иесі -  
Сүлеймен, судан балық тілеймін», «Жел иесі -   Мірхайдар,  қара тұман 
бұлтты айдар»  деғен создер бар  [13,  76-6.].
«Қазақтардың  айтуына  қарағанда,  күннің  күркіреуі  -   періштенің 
айқайы,  ал  найзағай  оның  оғы,  шайтандарды  қуып  жүріп,  сол  оқпен 
атады...  Күннің  күркіреуіне  байланысты  мэлімдеғен  (белғілі  фор- 
мулалар)  жэйттерғе  қоса  «Көк  айғыры  кісінеді»  деп  те  айтады...  Күн 
күркірететін  аждаһа  туралы  біз  естігеніміз  жоқ»  [2,  481-6.],  —  деп 
жазады  Ш.Уәлиханов  эйгілі  моңғол  ғалымы  Д.Банзаровтың  «Қара 
сенім немесе моңғолдағы шамандық» деген еңбегін оқығаннан кейін.
Халық табиғат  құбылыстары  кезінде  арнайы  жалбарынулар  айтып, 
ырым-сырым  жасайды.  Мысалы,  күн  алғаш  күркірегенде,  отанасы 
шөмішке  сүт  құйып  береді  де,  балалар  үйді  айнала жүгіріп,  «Сүт көп, 
көмір аз» деп, дөдегені қағады. Моңғолдар да алғаш нажағай ойнағанда 
осыған  ұқсас  ырым  жасап,  үйде  отырған  жандар  ыдыста  қалған  сүіті 
бөлісіп,  ауыз  тиетін  болған  [247,  57-6.].  Тувалықтар  үйді  күннің 

жүктеу/скачать 13,35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: