Министерство сельского хозяйства республики казахстан

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ 
МИНИСТЕРСТВО СЕЛЬСКОГО ХОЗЯЙСТВА РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН 
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ 
КАЗАХСКИЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ АГРАРНЫЙ УНИВЕРСИТЕТ 
«АГРОӨНЕРКƏСІПТІК КЕШЕНДІ ДАМЫТУДАҒЫ  
ҒЫЛЫМ МЕН БІЛІМНІҢ БАСЫМДЫ БАҒЫТТАРЫНЫҢ  
ЖАҢА СТРАТЕГИЯСЫ» 
«НОВАЯ СТРАТЕГИЯ НАУЧНО-ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ 
ПРИОРИТЕТОВ  В КОНТЕКСТЕ РАЗВИТИЯ АПК» 
Алматы  
2015 
ІІ ТОМ
     

      Жалпы редакциясын басқарған – Есполов Т.И. 
       Редакциялық ұжым:  Қалиасқаров М.Қ., Кіркімбаева Ж.С.,  
Тұтқабекова С.Ə., Байболов А.Е. 
        Қазақ  ұлттық  аграрлық  университетінің 85 жылдығына  орай  ұйымдастырылған 
«Агроөнеркəсіптік  кешенді  дамытудағы  ғылым  мен  білімнің  басымды  бағыттарының 
жаңа  стратегиясы»  атты  Халықаралық  ғылыми-тəжірибелік  конференция    материал-
дарының жинағы  (27-28 қараша 2015 жыл). – Алматы: ҚазҰАУ,  - 378 бет. 
       Ғылыми  еңбектер  жинағында  Қазақ  ұлттық  аграрлық  университет  ғалымдарының 
2011-2015  жылдары  білім,  ғылым  жəне  өндіріс  интеграциясында,  ғылыми-зерттеу 
университетіне  трансформациялау  бағытында  қол  жеткізген  негізгі  нəтижелері,  сонымен 
қатар шет елдер мен Қазақстанның жоғарғы оқу орындары, ғылыми-зерттеу институттары 
ғалымдарының  ғылыми  ізденістерінің    нəтижелері  келесі  бағыттар  бойынша  берілген: 
агроинновация жəне қоршаған ортаны қорғау, орман шаруашылығындағы инновациялар, 
су мəселелері жəне жер мелиорациясы, экономика жəне агробизнес, аграрлық инженерия 
жəне кəсіптік оқыту, биологиялық қорлар технологиясы, ветеринарлық қауіпсіздік. 
        Под общей редакцией – Есполова Т.И. 
        Редакционная коллегия:  Калиаскаров М.К., Киркимбаева Ж.С.,   
Туткабекова    С.А., Байболов А.Е. 
       Сборник  материалов  Международной  научно-практической  конференции  «Новая 
стратегия научно-образовательных приоритетов в контексте развития АПК», посвященной 
85-летию  Казахского  национального  аграрного  университета (27-28 ноябрь 2015 год).       
– Алматы: КазНАУ, - 378 стр.
       В  сборнике  научных  трудов  изложены  основные  достижения  ученых  Казахского 
национального аграрного университета по интеграции образования, науки и производства, 
по  трансформации  университета  в  научно-исследовательском  направлении,  а  также 
результаты  исследовании  ученых  из  зарубежных  стран,  высших  учебных  заведений  и 
научно-исследовательских институтов Казахстана по следующим направлениям:  
агроинновация  и  экология,  инновации  в  лесном  хозяйстве,  водные  проблемы  и 
мелиорация  земель,  экономика  и  агробизнес,  аграрная  инженерия  и  пофессиональное 
обучение, технологии биоресурсов, ветеринарная безопастность. 
© КазНАУ,  2015. 
© Изд. «Айтұмар», 2015. 

3 
АГРОИННОВАЦИЯ И ЭКОЛОГИЯ 
УДК 626.84 
СОСТОЯНИЕ И ПУТИ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ РИСОВЫХ 
ОРОСИТЕЛЬНЫХ СИСТЕМ 
Абдураманов Н.А., Хе И.Н. 
ТОО «Казахский научно-исследовательский институт водного хозяйства»  
 г. Тараз, Казахстан 
Аңдатпа  
Қолданыстағы  ұсыналып  отырған  күріштің  суғару  жүйесімен  техникалық  жаңалығы 
сараптамасы  бойынша  арықарай  дамыту  жолы  алға  қойылып  отыр,  олар  мынадан  турады: 
ашық  күрішті  суғару  жуйелері  жабық  суғару  жүйелерімен  алмасады,  конструкцияларды 
пластмас 
материалдан 
максималды 
түрде 
қолданады, 
денгейді 
бақылауын 
гидроавтоматтармен  қашықтықтан  бақылаумен  ауыстырылады.  Ресурстардың  барлық  түрін 
үнемді пайдалану жолмен дамуы тиіс. 
Annotation 
Based on the analysis of existing rice irrigation systems and novelty of technical solutions 
proposed ways to improve, which are as follows: open the rice irrigation systems are replaced with 
closed; the most used in the construction of plastic materials; Regulators at all levels are replaced 
gidroavtomatiсs and remote control. Improvement should develop along the path of saving all kinds 
of resources. 
Ключевые слова:  оросительная система, автоматизация, картовый ороситель, чеки. 
Рисовые  оросительные  системы  размещают  в  районах,  имеющих  благоприятные 
климатические условия,  достаточные  водные  ресурсы и  на  землях  с уклонами  менее 0,005, 
но  лучше 0,0025 и  рекомендуется  размещать  на  землях  с  неблагоприятными  почвенно-
мелиоративными условиями для возделывания других орошаемых культур. Рис возделывают 
в севообороте с другими культурами (люцерна, клевер, донник, озимая пшеница, кукуруза, 
соя). 
Получение  максимального  количества  продукции,  с  минимальными  затратами 
оросительной  воды,  связывают  с:  высокой  степенью  водоснабжения  рисовых  полей; 
плановым  водопользованием;  эффективным  использованием  водоземельных  ресурсов; 
горизонтальностью  поверхностей  чеков;  хорошим  мелиоративным  состоянием  рисовых 
полей. 
Высокая  производительность  труда  на  поливе  зависит  от:  совершенства  конструкции 
рисовых  систем,  в  первую  очередь  рисовых  карт;  автоматизации  водораспределения;  и 
безотказной работы связи. 
Сохранение  окружающей  среды  зависит  от:  процессов  засоления  и  заболачивания; 
сохранения плодородия почвы; очистки и повторного использования сбрасываемых вод. 
Первичным  элементом  орошаемой  территории,  занятой  рисовыми  севооборотами, 
является  поливная  рисовая  карта.  В  зависимости  от  способа  подачи,  отвода  воды  и 
количества  чеков  рисовые  карты  разделяются  на  несколько  типов.  Это  карты 
краснодарского,  кубанского,  дальневосточного  типов  и  закрытые  рисовые  системы. 
Подробная их конструкция и технико-экономические показатели рисовых систем приведена 
в литературе [ 1 ]. 

4 
 
В  Казахстане  принята  за  основу  рисовая  карта  краснодарского  типа  (Рисунок 1). 
Многолетний  опыт  ее  эксплуатации  показал,  как  положительные,  так  и  отрицательные 
стороны. 
Основными  недостатками  карты  краснодарского  типа  является: -   трудоемкость  и 
сложность  распределения  и  поддержания  слоя  воды  в  чеках; -поперечные  валики  снижают 
производительность труда при проведении сельскохозяйственных работ; затрудняют переезд 
сельхозмашин из чека в чек; 
-осушение чеков происходит неравномерно  («террасность чеков».). 
Карта-чек это рисовая карта с широким фронтом залива и сброса: планируют под одну 
отметку,  применяют  при  спокойном  безуклонном  рельефе.  Вдоль  карты  в  выемке 
устраивают  однобортный  канал-ороситель-сброс.  Затопление  и  сброс  происходят  широким 
фронтом  спокойно,  быстро,  благоприятны  условия  для  проведения  сельскохозяйственных 
работ.  Оросители-сбросы  могут  быть  двухстороннего  командования.  В  начале  и  конце 
оросителя-сброса устраивают сооружения, для впуска и сброса воды. Число сооружений на 
картах-чеках в 2-3 раза меньше, легче автоматизация, выше КЗИ. 
Недостатки:  отсутствие  дренированности  в  период  вегетации  риса,  большие  объемы 
планировочных работ, сложность их проведения. 
На засоленных землях карты-чеки рекомендуется строить с отсеченными дренами. 
Инженерная  рисовая  оросительная  система  «кубанская»  разработана  на  основе 
многолетнего опыта проектирования, строительства и эксплуатации оросительных систем в 
основных зонах  рисосеяния бывшего СССР. 
Особенность  такой  конструкции  состоит  в  том,  что  она  состоит  из  конструктивных 
модулей  оросительной  системы,  каждый  из  которых  является  севооборотным  полем,  где 
происходит весь технологический цикл рисового 
 
 
 
1-впуск  в  коллектор; 2-водовыпуск  из  чека; 3-водовыпуск  в  чек; 4-ороситель; 5-
внутрихозяйственный канал; 6-дренаж; 7-водовыпуск в оросительный канал с переездом; 8-
коллектор; 9-чековый валик (размер в м.) 
 
        Рисунок 1. Рисовая  оросительная  система  краснодарского  типа  севооборота, 
формируется  мелиоративное  состояние  земель.  Из  модулей  комплектуются  участки 
севооборота и вся система в целом (Рис. 2). 
 

5 
 
По основным показателям эта оросительная рисовая система в определенных условиях 
имеет  значительные  преимущества  перед  другими  (более  высокий  КПД  и  КЗИ,  более 
высокая  производительность  труда  при  проектировании,  строительстве,  эксплуатации  и 
освоении). 
Кроме  этого,  система  «кубанская»  имеет  и  ряд  других  преимуществ:  лучшее 
вписывание  в  рельеф  местности,  улучшение  условий  эксплуатации,  возможность  (при 
необходимости)  повышения  степени  дренирования  орошаемых  площадей,  возможность 
стандартизации на основе унификации всех элементов системы, создание условий высокой 
организации водопользования и автоматизации водорегулирования, обеспечение применения 
высокопроизводительной  поливной  техники  при  орошении  сопутствующих  культур  в 
рисовом  севообороте,  применение  в  варианте  с  закрытой  сетью  низконапорных 
трубопроводов. 
На  сегодняшний  день  вышерассмотренные  рисовые  системы  не  решают  проблему 
улучшения  экологической  обстановки  в  виде  вторичного  использования  дренажных  и 
сбросных вод на орошение. 
Современное  направление  технического  усовершенствования  оросительных  систем – 
это  создание  оросительных  систем  закрытого  типа  в  трубопроводах.  Такие  оросительные 
системы могут обеспечить решение проблемы экономического использования земли и воды, 
что особенно важно на рисовых оросительных системах. 
 
 
 
1-  старший  распределитель (2-го  порядка); 2-дороги  вдоль  старших  каналов; 3-
гидротехнические сооружения; 4-чековые канавки;  
5-эксплуатационные  проезды; 6-междучековый  валик; 7-дренаж; 8-сброс;          9-
участковый распределитель; 10-ороситель; 11-участковый коллектор; 12-полевые дороги; 13-
Старший коллектор (2-го порядка); 14-типовая ячейка; 15-поливной участок. 
 
Рис. 2. Конструктивный модуль рисовой системы «Кубанская» 
  
Техническое решение по вторичному использованию дренажных и сбросных вод было 
предложено  В.И.  Маковским [2] (Рис. 3). Его  рисовая  оросительная  система  состоит  из: 
водоисточника 1, закрытой  закольцованной  водоподводящей  сети 2 с  водовыпусками 3, 
закрытой дренажной сети 4, бассейна-отстойника 5 и насосной станции 6. 
При  проведении  полива  форсированное  заполнение  чеков  рисовой  системы 
производится как самотеком, так и с помощью насосной станции. В процессе регулирования 
слоя затопления технологический сброс производится через водовыпуски и сеть в бассейн–

6 
 
отстойник,  куда  поступает  сброс  и  по  дренажной  сети.  Из  бассейна  воду  насосом 
возвращают по сети в чеки. 
Предложенная  В.И.  Маковским  рисовая  оросительной  система  прошла  испытание  на 
опытно-производственном  участке  УкрНИС  риса  на  площади 432 га.,  и  показала 
положительные результаты. 
На  основании  эксплуатации  опытно–производственного  участка  сделаны  следующие 
выводы: 
-конструкция  рисовой  оросительной  сети  позволяет  ликвидировать  отрицательное 
воздействие открытых рисовых систем на экологическую обстановку; 
-уменьшается в 2-2,5 раза подача воды на орошение риса; 
-исключается отвод сбросных вод; 
-повышается КЗИ  на 15—17 процентов; 
-снижается  капитально-эксплуатационная  стоимость  закрытых  рисовых  оросительных 
систем за счет уменьшения диаметра труб водоподводящей и водоотводящей сетей, а также 
совмещение функций водоподведения и водоотведения в одном трубопроводе. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
         1-водоисточник; 2-водоподводящая сеть; 3-водовыпуск; 4-закрытая дренажная сеть; 5-
бассейн-отстойник; 6-насосная станция. 
 
Рис. 3. Рисовая оросительная система В.И.Маковского 
 
 Анализ  существующих  инженерных  рисовых  оросительных    систем  и    новизны 
технических  решений  в  этой  области  показывают,  что  совершенствование  рисовых  систем 
должно идти по пути сберегающей технологии это: замена открытой оросительной сети на 
закрытую  в  трубопроводах  с  максимальным  использованием  пластических  материалов; 
возложение  функции  водораспределения  и  регулирование  уровня  дренажных,  сбросных  и 
грунтовых  вод  на  гидроавтоматы,  обеспечивающие  технологию  режима  орошения  риса; 
вторичное использование дренажных и сбросных вод для полива; водоподъемник дренажных 
и сбросных вод, использующий возобновляемые источники энергии. 
 
Литература  
 
1.  Шумаков  Б.Б. Справочник. Орошение. М. ВО « Агропромиздат» 1990, стр. 253-257. 
2.  А.С.  № 1771602, СССР.  Рисовая  оросительная  система  В.И.  Маковского  /В.И. 
Маковский, опубл. 30.10.92. Бюл. .№ 40 

7 
 
ƏОЖ 653.21:631.526.32 
 
ПРОГРЕССИВТІ СУ ҚОРЫН ҮНЕМДЕЙТІН ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫҢ КАРТОП 
ДАҚЫЛЫНЫҢ ӨНІМДІЛІГІНЕ ƏСЕРІ 
 
Атақұлов Т., Ержанова К., Айтбаева А., Сұлтан Ə. 
 
Қазақ ұлттық аграрлық университет, Алматы  
 
Аннотация  
В статье приводятся данные о влиянии прогрессивных водосберегающих технологии на 
урожайность картофеля. 
 
Annotation  
The article presents data on the influence of advanced water-saving technology on potato 
yield. 
 
Кілт сөздер:  картоп, жүйектеп суғару, тамшылатып суғару, спринклерлеп суғару. 
 
Картоп  дақылы  Қазақстан  Республикасының  барлық  өңірлерінде  өсіріледі.  Дегенмен, 
түйнектерінің  орташа  өнімділігі  бүгінгі  күнге  дейін  төмен  деңгейде (12-20 т/га)  сақталуда. 
Оның  негізгі  себебін  су  қоры  тапшылығымен  тікелей  байланыстыруға  болады.  Түйнектері 
топырақ  қабатында  орналасатындықтан,  картоп,  борпылдақ,  жақсы  ылғалдандырылған 
топырақта  өскенді  ұнатады [1].  Сондықтан,  картоп  өсімдіктерінің  жоғары  өнім 
қалыптастыруы  үшін,  сумен  қамтамасыз  ету  жұмыстарын  барынша  оңтайландыру  керек. 
Өкінішке орай, бүгінде, еліміздегі картоп алқаптарын суғару жұмыстары негізінен дəстүрлі 
технология – жүйекпен суғару арқылы жүзеге асырылып отыр. Бұл, өз кезегінде, танаптарда 
су жəне топырақ эрозиясының пайда болуына себебін тигізуде. Жүйек арқылы суғарудың ең 
басты кемшілігі – су қорының көп ысырап болуында.  
Елбасымыз  Н.Ə.  Назарбаев,  өзінің  халыққа  деген  жолдауында, 2030 жылға  дейін 
заманауи  су  қорын  үнемдейтін  технологияларды  ендіру  арқылы,  ауыл  шаруашылығы 
дақылдарын  суғаруға  жұмсалатын  су  мөлшерін 1,5-2 млрд.м³  дейін,  ал  жүйек  арқылы 
суғарылатын  танаптар  көлемін 80%-дан 5%-ға  азайту  жұмыстарының  негізгі  мақсатқа 
алынатынын атап өткен болатын [2].    
Су  қорын  үнемдейтін  прогрессивті  технологияларға  тамшылатып  суғару  мен 
спринклерлер  арқылы  жаңбырлату  жүйелері  жатады.  Аталған  технологялардың  ең  басты 
артықшылығы – су қорын үнемдеу (30-65%) мен өсімдік айналасында қолайлы микроклимат 
орнату [3].  
Өсімдік 
тамыр-жүйесі 
орналасқан 
қабатының 
үнемі, 
қажетті 
деңгейде 
ылғалдандырылып  отыруына  байланысты,  картоп  түйнектерінің  сапасы  мен  өнімділігі 
жоғары  болады.  Шетелдің  су  қорын  үнемдейтін  технологияларын  ауыл  шаруашылығы 
өндірісінде  барынша  үлкен  аумақтарға  қысқа  мерзім  аралығында  ендіру  үшін,  аталған 
технологияларды  бағалап,  Қазақстанның  табиғи-климаттық  жағдайларына  бейімдеу  керек. 
Осыған  байланысты,  біз  тамшылатып  суғару    мен  спринклерлер  арқылы  жаңбырлату 
технологиялары  жүйесінде  суғару  режимдерін,  су  қорының  үнемделуі  мен  қатар 
түйнектердің өнімділігіне əсерін анықтадық.    
Ғылыми-зерттеу  жұмыстары 2012-2014 жылдар  аралығында  Қазақстанның  оңтүстік-
шығысы  Іле  Алатауының  солтүстік  беткейінде,  Қазақ  картоп  жəне  көкөніс    шаруашылығы 
ғылыми-зерттеу  институтының  тəжірибелік  стационарында  жүргізілді.  Топырақ  түрі - 
күңгірт-қарақоңыр, өңделетін қабатындағы қарашірінді мөлшері 2,9-3,0%, жалпы азот - 0,18-
0,20%, жалпы фосфор - 0,19-0,20%, жалпы калий - 2,3-2,4%. Топырақтың көлемдік салмағы - 

8 
 
1,1-1,2 г/см³. Топырақ ерітіндісінің реакциясы əлсіз сілтілі (рН 7,3-7,4). Сіңірілген сілтілердің 
сиымдылығы топырақтың 100 г мөлшеріне - 20-21 мг-эквивалент.  
Тəжірибелік танаптағы жүйектердің ұзындығы 100 м, ал қатар аралықтарының ені - 0,7 
м құрады. Картоп тұқымдары 70х30 см нобайы бойынша отырғызылды. 1 гектардағы картоп 
өсімдігінің  тығыздығы 50 мың  дананы  құрады.  Тəжірибеде  картоптың  аудандастырылған 
Ақсор сорты өсірілді.   
Су қорын үнемдейтін технологиялар (тамшылатып суғару жəне спринклерлер арқылы 
жаңбырлату)  мен  жүйек  арқылы  суғарудың  картоп  өсімдіктерінің  өнімділігіне  əсерін 
анықтау үшін əр мөлдектің əр қайталуында жаппай шолу əдісі қолданылды.   
Суғармалы  жерлерде  картоп  дақылы  жылына 32-35 мың  га  алқапта  өсіріледі. 
Алқаптардағы  суғару  жұмыстары  негізінен (95%) жүйектер  арқылы  жүзеге  асырылады. 
Осыған  орай,  біздің  зерттеулеріміздің  негізгі  мақсаты  Қазақстанның  оңтүстік-шығысы 
жағдайында  картоп  дақылында  қолдану  үшін  су  қорын  үнемдейтін  технологиялардың 
(тамшылатып суғару технологиясы мен спринклерлер арқылы жаңбырлату) оңтайлы суғару 
режимдерінің тиімділігін анықтау болды.  
Тамшылатып  суғару  технологиясын  жасақтайтын  фирмалар,  суғару  жұмыстарын 3-4 
сағат  бойы  жүргізуді  ұсынады.  Ал  біздің  зерттеулеріміз,  оңтүстік-шығыс  өңірінің  таулы 
аймақ жағдайында, вегетациялық кезеңдегі жауатын атмосфералық жауын-шашынның (300-
400  мм)  мөлшерін  ескере  отырып,  вегетациялық  кезеңнің  басында  (гүлшанақтардың  пайда 
болуы - гүлдеу),  алғашқы  суғару  жұмыстарын  небары 1,5-2 сағат  жүргізген  жеткілікті. 
Себебі,  осы  уақыт  аралығында  картоп  өсімдігі  ылғалмен  толық  қамтамасыз  етіледі. 
Дақылдың  дамуының  кейінгі  фенологиялық  кезеңдерінде,  өсімдіктердің  даму  сатысына 
байланысты,  суғару уақытын 2,5-3 сағатқа  узартқан  дұрыс.  Жалпы,  вегетациялық  кезеңдегі 
суғару жұмыстарының (20-25 рет) ұзақтығы көп жағдайда 2-2,5 сағаттан артық жүргізілген 
жоқ.  Біз,  зерттеулеріміздің  нəтижелеріне  сүйене  отырып,  картоп  өсімдіктерін  суғару 
жұмыстарын 3 сағаттан асыруды қажетсіз екендігіне көз жеткіздік.  
Картопты  суғару  кезінде  тамшылатып  суғару  жүйесінде  магистральді  құбырлардағы 
қысым деңгейі 0,8-1,0 атмосфераға, ал түтікшелі ленталардағы қысымы - 0,3-0,4 атмосфераға 
тең  болды.  Тəжірибелік  танапта  орналастырылған  түтікшелердің  саны 1 гектарға 47 620 
дананы  құрады  (əр  өсімдік  бойына 1 түтікшеден).  Түтікшелердің  ленталар  бойындағы  əр 
арақашықтығы 30 см құрап, картоп өсімдігін отырғызу нобайына сəйкес болды.  
Спринклерлер  арқылы  жаңбырлату  жүйесінде  магистральді  құбырлар  мен 
құрылғылардағы  атмосфералық  қысым  тамшылатып  суғару  жүйесімен  салыстырғанда 
жоғары (3,0-5,0 жəне 2,5-2,7 атмосфера)  болды.  Бір  құрылғыдан  жіберілген  су  мөлшері 
сағатына 3,7-4,9 литрді  құрады.  Бір  гектарға  орнатылған  спринклерлердің  саны - 81 дана 
болып,  əр  қайсысының  жаңбырлату  радиусы 4-6 метрге  жетті.  Тəуліктегі  жалпы  суғару 
уақыты 6 сағатты құрап, бір суғарудағы 1 гектарға берілген су мөлшері, шамамен, 2012-2014 
зерттеу жылдарында 156-164 м³/га құрады, ал тамшылатып суғарғанда суғару саны 21-25 рет, 
суғару нормасы 91-96 м
3
/га болды
.
 
Су үнемдеу технологияларының ақырғы көрсеткішіне, вегетациялық кезеңде дақылды 
суғаруға  жұмсалған  су  мен  үнемделген  судың    мөлшері  жатады.  Сондықтан,  біз  бұл 
көрсеткіштерді анықтап, алынған мəліметтері 1-кестеде келтірілді. 
2012-2014  жылдар  аралығында  картоп  дақылын  суғаруға  жұмсалған  ең  көп  су 
шығыныны  дəстүрлі  технологияда  белгіленген – 3250-3620 м
3
/га.  Айта  кетсек,  картоп 
өсімдігінің  вегетациялық  кезеңдеріне  байланысты,  жүйек  арқылы  суғарғанда,  суғару 
нормасы 500 ден 650 м
3 
-дейін  жетіп,  суғару  жұмыстары 5-6 рет  жүргізілді.  Спринклер 
құрылғылары  арқылы  қолданылған  нұсқада  су  шығыны  дəстүрлі  технологиямен 
салыстырғанда 11-15%-ға  үнемделді.  Зерттеу  жұмыстарының  нəтижесі  бойынша  ең  тиімді 
суғару жүйесі - тамшылатып суғару болды. Аталған технология бойынша үнемделген судың 
мөлшері 1252 м³/га (40%) құрады. 
 
 

9 
 
Кесте 1 – Суғрау тəсілдеріне байланысты картоптың вегетациялық кезеңінде жұмсалған 
судың мөлшері,  м
3
/га* (2012-2014 жж.) 
Картопты суғару тəсілдері 
Орташа су шығыны, м
3
/га 
1. Жүйектер арқылы суғару (дəстүрлі) 3443 
2.Спринклер құрылғылары арқылы суғару (жаңбырлату) 3054 
3. Тамшылатып суғару жүйесі  
2191 
Спринклерлер арқылы суғарғанда үнемделген 
су мөлшері (бір вегетациялық кезеңде) 
м
3
 1 га-ға 389 
% 11-15 
Тамшылату арқылы суғарғанда үнемделген су 
мөлшері (бір вегета-циялық кезеңде) 
м
3
 1 га-ға 1252 
%  
38-40 
* фильтрация мен булануға кеткен су шығынын ескермегенде 
 
Барлық  агротехникалық  шаралар  мен  ауыл  шаруашылығы  технологияларының 
тиімділігінің  ақырғы  көрсеткіші,  дақылдың  өнімділігімен  анықталады.  Сол  себепті,  біз 
қолданылған технологиялардың картоп түйнектерінің өнімділігіне əсерін зерттедік.  
Төмендегі  кестеде  көрсетілген  мəліметтер  бойынша,  бақылау  нұсқасымен 
салыстырғанда (22,9 т/га),  су  қорын  үнемдеу  технологияларында  картоп  өнімділігі  артқан. 
Спринклермен  жаңбырлату  жəне  тамшылатып  суғару  жүйелерінде  қосымша  алынған  өнім 
көлемі 2012-2014 зерттеу жылдары 5,1 жəне 6,6 т/га сəйкесінше құрап, бақылау нұсқасымен 
салыстырғанда аталған технологиялар бойынша түйнектердің өнімділігі 18,2-22,3%-ға артты.  
 
Кесте 2 – Суғару технологияларына байланысты картоп түйнектерінің өнімділігі, т/га (2012-
2014 жж.) 
Картопты суғару технологиялары 
Түйнектердің өнімділігі, 
т/га 
Жүйек арқылы суғару (дəстүрлі) 22,9 
Спринклермен жаңбырлату 28,0 
Тамшылату жүйесімен суғару 29,6 
Суғару технологияларына байланысты картоп 
өнімділігінің айырмашылығы 
т/га 5,1 
% 18,2 
т/га 6,6 
% 22,3 
 
Сонымен, қорыта келгенде, су қорын үнемдейтін технологияларды (тамшылатып суғару 
жəне  спринклер  құрылғылары  арқылы  жаңбырлату)  картоп  алқаптарында  қолдану  тиімді 
болып  табылады.  Су  қорының  үнемделуімен  қатар,  зерттеу  танаптарының  фитосанитарлық 
жағдайы жақсарып, картоп түйнектерінің өнімділігі артты.