Министерство сельского хозяйства республики казахстан

 
92
2011-2013  жылдар  аралығында  халықты  ауыз  сумен  қамтамасыз  етуге 315,1 миллиард 
теңге  бөлінгенмен  өзгерген  нəрсе  шамалы. 2011-2020 жылдар  аралығына 1,3 триллион 
теңге қарастырылыпты, бұл қаржыға таза мөлдір Сібір өзендерінің бірін бұрып Қазақ елді 
мекендерін толық ауыз сумен қамтуға болады екен.(Ақын газеті № 103. 17 маусым 2014)  
 
Судың  ауырлық  физикалық  қасиеттерінің  өлшемі  төмендеп 0 мөлшерде  қатып, 
мөлшері  жоғарылап 100-ге  жеткенде  қайнайды.  Ол  электр  тогін  өткізгіштігімен 
ерекшеленеді. Табиғатта көп тараған тіршіліктің көзі. Əлемнің бірінші ұстазы Аристотель 
(384-322) өз еңбектерінде суды тіршілік үшін маңызы өте зор от, ауа, топырақ төртіншісі 
су деп қарастырды. Су ауада – бу, тұман, бұлт, тамшы, қар күйінде кездеседі. Химиялық 
жолмен азот, спирт, сілтілердің бірнеше т.б. түрлерін өндіруде судың қызметі айырықша 
екендігі белгілі. 
 
Біз  бұл  мақаламызда  Абай  танымындағы  суға  байланысты  көркем  суретті  ойын 
жан-жақты  қарастыру  болды.  Шығыс  жұлдыздарының  бірі  Əлішер  Науаиның  «Фархад-
Шырын»  атты  ғашықтық  дастанында  Фархад  Шырынға  қол  жеткізу  үшін  арық  қазып 
сусыз елді мекенге су жүргізеді, су жүрмейтін жерге құдық қазып  халықтың  мұқтажын 
жасайтыны бар. Хұсраудың Шырынға қаншалықты ынтызар болып соңында жүргенімен 
Шырынның Фархадты таңдауы қыздың ақылдылығы мен елділігі шынайы көрініс береді. 
Шырынды іздеп Армения еліне барған Фархад арық қазып су шығарып жатқан жергілікті 
халықтың қиыншылығын көзбен көріп оларға көмек береді. Негізінде, дастандағы сусыз 
жерлерді  суландыру  оқиғалары  адам  баласының  арман  ниетінен  туындағандықтан 
өміршең  болатының  бір  себебі  осында  жатса  керек.  Шайырдың  өзі  ел  тізгіні  қолына 
тигенде жерді көк желекке айландыру (толық нəтижеге жете алмаса да) арманы болатын.  
 
Абай су сөзін түрлі мағынада пайдаланған. Соның бірі «Ескендір» поэмасындағы 
су айрықша мəнге ие. 18 ғалам жерді басып алған тарихи тұлға Александр Македонский, 
(Ескендір Зұлқарнайын). Абайдың жырға қосқан Ескендірі «Филипп патша баласы» деп, 
əзербайжанның  атақты  ақыны  Низами  Ганжауидің  «Ескендірнама»  дастанын  оқығанын 
айғақтайды. Онда Ескендір түнімен Əбулхаят (əбу - атасы, хаят – тіршілік, «тіршіліктің 
атасы»  деген  ұғымды  береді)  суын  іздеп  баруы.  Низамиде  бастаушы  Қызыр  (халық 
ұғымында  Қыдыр  ата)  Ескендірдің  бастаушысы  ғажайып  суды  табады,  бірақ  Ескендір 
барғанда ғайып болып кететін аңызға құрылған. Абай оны шындыққа жақындатып: 
Барса, бір сылдыр қаққан мөлдір бұлақ,  
Таспадай бейне арықтан шыққан құлап. 
Түсе сала Ескендір басты қойды, 
Ішсе,  суы  өзгеше,  тəтті  тым-ақ. – деп  хадистер  мен  түрлі 
тəфсирлерде  айтылғандай  жұмақтағы  қасиетті  су  «кəусар» («мол-көл,  көп,  үлкен»)  ол, 
сүттей  таза  мөлдір  бал  татитын,  табаны  інжу-маржанға  толы  деп  суреттеледі.  Қасиетті 
Құранның 108-сүресі «Кəусар» деп аталуы да содан, «Иннатайына кəлкəусəр – Біз саған 
Кəусарды бердік» (1-аят) деп жұмақтың суын айтып отыр. Абай айтатын «кəлкəусəр» бұл 
негізінде «əл-кəусар» арабтарда «əл» ұлылықты көрсететін сөз алды тіркес. 
Ұлы Абай алғаш табылған ғажайып суды бірінші болып Ескендірге ішкізеді, «Алла 
сендерді бір өзен арқылы сынайды. Сол кезде кім өзеннен су ішсе – ол менің əскерімнен 
емес жəне кім ішпесе, ол менімен бірге» (Бақара сүресі (2), 249-аят) – деп, Ескендірді жау 
ретінде  қарастырады  жəне  оған  су  ішкізеді,  жорық  кезінде  өзеннен  су  ішпегендерді 
сабырлы, шыдамды деп қарап жорықты жалғастыруға рұқсат етеді. Абайдың Ескендірді 
əбден шөлдетіп:                      
                              Жүре-жүре бір елсіз шөлге түсті,  
                               Алып жүрген суының бəрін ішті. –   
 Ескендір  есімі  басқару  үлгісін  көрсеткен  патша,  əскери  тəсілді  меңгерген 
қолбасшы ретінде əлемге танылған, сондықтан да ол исламның қасиетті кітабы Құранда 
жүр. 
 Ескендір туралы қазақ халық арасында аңыздыр өте көп Содан бірі: Ескендір жер 
бетін жаулаумен жүргенде қазақтың ұшы-қиыры жоқ сар даласында ешкімді кездестірмей, 

93
қайтқалы  тұрғанда,  ұзақта  қыр  басында  жүрген  аттыларды  көріп,  жақындап  барса, 
бастарына құндыз бөрік киген қанжығаларына түлкі, қояндары бар аңшылықпен жүрген 
бес-алты  жігеттерді  көреді.  Ескендір  өзінен  қаймығатын  шығар  деген  ойда  келгенімен 
олар «ағаларынан» осылай қарай тазыларымыз қасқыр қуып кетіп еді соны таппай жүрміз, 
деп  ала-құйын  болып  шаба  жөнелгенде,  Ескендір  «неткен  алаңсыз  жандар» - деп  таң 
қалған екен. Бұдан шығатын қорытынды қазақ халқының өзгелердің ала жібін аттамайтын, 
елдігі мен еркіндікті қадір тұтатын ақ көңіл адамдар екендігін аңғартады.  
Абай  «Ескендір»  поэмасында  суға  табыну  ерекше  көрініс  береді.  Шығыс 
жұлдыздарының  Ескендірді  жырламағаны  кемде-кем,  оларда  Қызыр  мен  Ілиясты  ертіп 
Ескендір мəңгілік өлмес суды іздейді. Ол суды  Қызыр мен Ілияс тауып ішеді де, Ескендір 
барса жоқ болып кетеді. Ал Абайда керісінше Ескендірді шөлде жүріп аңқасы кепкенше 
нəпсісін тыйып өз үйінде отыра беруіне үгіттейді, оған судың қадірін білдіріп: «Сандалды 
сар далада су таба алмай» - деген Абай, Су патшасы Сүлеймен Адам Ата мен һауа Ананың 
ұрпағы өссін деп жер бетін керегінше суға толтырып оны балықтың түр-түріне толтырып 
берген. Суға салған балық еттерінің балдан тəттілігін Абай: 
Кепкен балық келтіртті сонда тұрып,  
Сол суға балықты алды бір жудырып. 
Исі, дəмі өзгеше болып кетті, 
Таң  қалды  мұның  бəрін  суға  жорып. – деп,  сусыз  шөлде 
балықтың қадір-қасиетін білуді ұйғарады.  
Ескендір қолына айтты: «Бұл неткен су? 
Бəрің де ішіп, бұл суға бетіңді жу! 
Бір бай елден осы су шыққан шығар, 
Өрлеп барып, үстіне тігелік ту. – деп, өзінің нəпсі құмарлығына 
салынып «бай ел» деп түпкі мақсаты «бай елді» басып алуды көздегені айтпаса да түсінікті. 
Жырдағы сулы жерде ел болатын халықтық танымы, су тапшылығын Ескендір мен  оның 
жер қайысқан қолы тығырыққа тірелуі су культінің ерекше маңызы: 
Сол əскер суды өрлеп талай жүрді, 
Судың басы бір құзар шатқа кірді. 
Шаттың аузын бекіткен алтын қорған,  
Қақпасы бекітулі, көзі көрді. 
       Абайда  бұл  қақпа  жұмақтан  елес  береді,  Шығыс  шайырлары  Қызыр  мен  Ілиясты 
ұнамды  кейіпкер  ретінде  алса,  қазақ  ақыны  тарихи  тұлға  өмірдегі  бар  адам  Аристотель 
хакімді алады. 
Сандалды сар далада су таба алмай, 
Шөлдеген жұрт қайтеді бос қамалмай? 
Қызметкердің бəрін де өлтірмекші 
Болыпты шөлдегенге шыдай алмай.  
деген  жыр  жолдарында  əлем  билеушісі  Ескендірдің  аңқасы  кеуіп,  қатты  сусағаны 
байқалады.  Мұнда  Абай  судың  қадір-қасиетіне  мəн  беріп,  қанша  жерді  басып  алса  да, 
байлыққа тең келе алмайтын судың  жөні бөлек екендігін дəлелдейді. 
Ежелден Шығыста Ескендірдің айтылу ерекшелігі төрт түрлі əдеби жанр бойынша 
өрбіп  келді  олар;  аңыз,  əпсана,  хикаят  жəне  жыр.  Ол  қасына  Қызыр  мен  Ілиясты  ертіп 
мəңгілік өлмес суын іздеп шығады. Алға озып кеткен Қызыр мен Ілияс ол суды ішеді, ал 
Ескендір келгенде су көзден ғайып болады. Ескендір патша жорықта келе жатып керемет 
бұлаққа  тап  болады.  Бұлақты  бойлай  жүріп,  жұмақтың  қақпасына  жетеді.  Қақпаны  аш 
деген  патша  дауысына  ешкім  жауап  бермейді.  Оған  қақпадан  орамалға  түйулі  адамның 
қаңқа бас сүйегі лақтырылады. Оның мəнісін түсінбеген Ескендір ашу шақырып, бұлқан-
талқан болып тұрғанда Қызыр келіп бас сүйекті таразыға салдырады. Абайда бұл көрініс 
мейлінше сенімді шыққан. 
Көрұғлы – қаһармандық  халық  жыры  Орталық  Азия,  Таяу  Шығыс,  Қап  тауы 
халықтарына ортақ жыр. Көрұғлы жырында су культіне қатысты оқиғалар көрініс береді. 

 
94
Бір күні Көрұғлы құс аулап, оларды жуып тазарту үшін бір бұлақтың басына келеді. Құстар 
сол  суға  тие  салысымен  ұшып  кетеді.  Бұлақ  бірден 40 тармаққа  айырылады.  Осы  сəтті 
Көрұғлы əкесіне баяндағанда: «Сен сол судан іштің бе?» - деп сұрайды. Көрұғлы өзі ішпей 
астындағы  аты  Гираттың  ішкендігін  айтады.  Əкесі  ол  судан  ішкен  жанның  мəңгі  тірі 
өлмейтіндігін айтады. Сол аңыз бойынша астындағы ат əлі күнге дейін тірі, ол əр жылы 
біреуге  сатылып  тұрады  екен  деген  аңыз  сақталған.  Көрұғлының  мінген  атының  есімі 
Гират  болғанына  қарағанда  ежелгі  аласа  бойлы  Гиракотерий  мінгі  атының  есімімен 
аталуы, Гиракотерий – жылқы тұқымдастарының жойылып кеткен ең арғы тегі. Солтүстік 
Америка мен Батыс Еуропада 40-50 миллион жыл алдын өмір сүрген. 
Көрұғлы жырының тағы да бір нұсқасында су култі орын алған. Онда Көрұғлының 
əкесіне арғымақ іздеп жүргенде судың жағасында жайылып жүрген биеге судан шыққан 
айғыр  шабады,  сол  айғырдан  тоқтаған  биеге  Көрұғлының  əкесі  белгі  қойып,  кейін  бие 
құлындап  тайға  айналғанда  оны  Ыстамбұл  патшасына  сыйға  тартады.  Ол  ат  болашақ 
батыр Көрұғлының арғымағы Гират болатын.    
Абайдың  «Жаз»  өлеңінде  ауылдың  жаз  жайлауға  барып  марқайып  қалған  ауыл 
тұрғындарының тіршілігі. Күн ыстық шілде айында тойынған жылқылар өзен суын кешіп 
тұрып  сүзе  ішкен  суы  бүйірін  шығарды.  Суға  қанған  жылқылар  салқын  судан  шықпай 
құйрығымен  сабалап,  шыбындап  тұрған  биелердің  шөлін  қандыру  ғана  емес,  сона-
масадан,  шыбын-шіркейден  бір  сəт  болса  да  су  арқылы  құтыла  алатынына  көзі  жеткен 
жануарлардың  бейнесін  көруге  болады.  Құлын-тайлары  айнала  жүгіріп  жүргенін 
көзіңізбен көріп тұрғандайсыз. Осы суретті көркем сөзбен былай береді: 
Ат, айғырлар, биелер 
Бүйірі шығып, ыңқылдап, 
Суда тұрып шыбындап, 
Құйрығымен шылпылдап, 
Арасында құлын-тай 
Айнала шауып бұлтылдап. 
Өзен-су төңерегіндегі қимыл-əрекеттің басқа көрінісі көз алдымыздан өтіп жатады. 
Адамзат  көңіл-күйі  табиғатпен  тікелей  байланысты  десек,  судың  да  əсіресе  жаз 
мезгіліндегі  су  жас  өспірімдерге  ерекше  əсер  етеді.  Өзенге  шомылған  баланың 
ағзасындағы жасушаларының өсіп жетілуінде жазғы су емдік қасиетке ие.  
Мылтық атқан, құс салған. 
Жас бозбала бір бөлек 
Су жағалап қутыңдап. 
Бұл  өлең  шумағындағы  «қутыңдап»  деген  етістікті  Абай  босқа  қолданып  тұрған 
жоқ.  Сумен  бірге  күлісіп,  еркелігін  көтерген  сумен  бірге  еркінсіп  жүрген  «жас 
бозбалаларды көреміз, мəселен:  «Желсіз түнде жарық ай» өлеңінде: 
Желсіз түнде жарық ай, 
Сəулесі суда дірілдеп, 
Ауылдың жаны – терең сай, 
Тасыған өзен гүрілдеп.  
Əуелі тынық, желі жоқ майда қоңыр тыныш табиғат көрінсе, кейінгісінде жанды 
тіршілік  пайда  болып  «тасыған  өзеннің  гүрілі»  естіледі.  Өлеңнің  тұла  бойы,  табиғат 
көріністері  арқылы  қос  жүректің  махаббат  сырларын  жапырақтардың  сыбырласындай 
сүйгенімен  «жолығуға  аулаққа»  асыққандар  сезімі  көл  бетіндегі  айнаның  дірілінен 
көрінсе, бұлқынған жүрек «тасыған өзенмен» бейнеленеді.  
 Сөзімізді «Айқын апта» газетінің 5 маусым 2014 жылы №95 санының 27-бетінде 
«Каддафидің түбіне жеткен не?» деген мақаласындағы деректермен қорытындылайық; су 
да саяси мəнге ие екені бізді таң қалдырды. Күш қуаты өзге елдерден кем емес, Африканың 
Солтүстік  бөлігіне  орналасқан  Ливия  Араб  Халықтық  мемлекетінің  басына  Муаммар 
Каддафи  келді.  Ол  өз  халқы  судан  тапшылық  көрмесін  деп  қолдан  жасалған  өзеннің 
дүниеге  келуі  жəне  көршілес  елдерге  де  жететін  жобаны  жасауы  «Гиннестің  рекордтар 

95
кітабына» (Бұл  кітапқа  адамзат  пен  табиғаттағы  əлемдік  ірі  жетістіктер  тіркелетін 1955 
жылдан бері келе жатқан сүбелі басылым) енген. Шөлді суландыру кейбір Батыс елдеріне 
ұнамды,  оны  Каддафидің  сөзімен  айтқанда: «Өйткені  олар  Ливия  халқының  мəңгі  аш-
жалаңаш, қайыршы қалпында қалғанын қалайды» деген сөзінен; Азияны мəңгі отар етіп 
уысында ұстағысы келетін Еуропалықтар өздерінің өнімдерін кедей елге сату, өзі-өзімен 
қырқыстырып  қойып  қару-жарақтарын  өткізу,  бұл  көрініс  қазіргі  кезде  ислам 
мемлекеттеріне  ғана  тиісті  болып  тұрғаны  қынжылтады.  Соңында,  Каддафи  өз  елінен 
бүлік шығып көптің табанының астында қалды. «Сократқа у ішкізген, Ионна Аркті отқа 
өртеген, Ғайсаны дарға асқан, пайғамбарымызды түйенің жемтігіне көмген кім – Ол көп, 
ендеше көпте ақыл жоқ. Ебін тап та, жөнге сал» - деген болаты Абай 37-қара сөзінде. Кеңес 
кезінде  Арал  теңізі  тартыла  бастағанына  бүкіл  Еуропа  алаңдағаны  белгілі.  Көп 
нұсқалардың бірі Ертісті бұрып аралға құю мəселесі тиімді жобаға айналғанда өзінен-өзі 
білімсіз себептермен тоқтап қалған. Жоғарыдағы су саясатын ескерсек Қазақ елінің көп 
жері суланып кетуінен Орал тауының теріскейінде жатқан «маңызды кісілер» сескенген 
болып шығады.  
Əдебиеттер 
1. Fl-qur’an al-karim with English & kazak translation  Restu Foundatin 2010 аударма
кітабы. 
2.
Абай – Шығармаларының  бір  томдық  толық  жинағы.  Алматы,
Қазмемкөркемəдеббас, 1961. 
УДК 621.89 
ТРИБОЛОГИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ МАСЕЛ 
С ПРИСАДКАМИ И ИХ ЭФФЕКТИВНОСТЬ 
Оралбаев С.Ж., Илямов Х.М., Сапарбаев Е.Т., Носихин А.С. 
Казахский национальный аграрный университет, г.Алматы, Казахстан, 
Российский государственный аграрный университет – МСХА 
им. К.А. Тимирязева, г.Москва 
  Аңдатпа
 
 Жөндеулік-жаңартушы  құрамдардың  іштен  жанатын  қозғалтқыштағы  үйкелісуші 
беттердің трибологиялық сипаттамаларына тигізетін ықпалын бағдарламалық қамтамасыз 
етілген трибологиялық қондырғыда зерттеу нəтижелері келтірілген. 
Annotation
 
The results of research of influence of repair-renewal compositions on tribological 
characteristics of friction surfaces of internal combustion engine on the tribological install with 
the help of a program tion components. Efficacy of additives that improve the friction nodes. 
Ключевые  слова: 
ресурс,  триботехника,  масло,  присадки,  образец,  износ, 
трение,испытание, температура, время стабилизации. 
По  мере  совершенствования  конструкции  тракторов  и  автомобилей  повышение  их 
надежности в процессе эксплуатации является объективной необходимостью. Постепенное 
ухудшение состояния агрегатов связано с изнашиванием. Одним из направлений в решении 
проблемы повышения надежности является формирование трибологических характеристик 

 
96
смазочных  материалов  с  заданными  свойствами,  позволяющими  работать  в  тяжелых 
условиях контактирования поверхностей трения. 
Для  повышения  технической    готовности  сельскохозяйственнойтехникии 
подготовкидвигателей  к  условиям  эксплуатации,  особенно  после  их  ремонта  и 
восстановленияприменяются  триботехнические  методы.  Эти  методы,  прежде  всего, 
направлены 
наформированиеповерхностей 
трения 
деталей, 
вчастности,  на 
созданиеантифрикционных  и  противоизносных  покрытий.  К  таким  методам  можно 
отнестиприменение  приработочных  составов  для  формирования  эксплуатационных 
свойств поверхностей трения.Проведены исследования трибологических свойств присадок 
Forsan, Fеnom, SMT2, Римет на трибосоединениидвигателя А-41. 
Forsan 
относится 
к 
геомодификаторам 
на 
основе 
минералов 
естественногоиискусственного  происхождения.  По  своему  химическому  и  фазовому 
составу онпредставляет собою смесь измельченного и модифицированногосиликата магния 
– серпентина. При его применении происходит микрошлифовкаповерх-ностей цилиндров, 
растет компрессия, снижается интенсивность износа. 
Присадка Fenomсодержит  в  своем  составе  наночастицы  (смесь  наноалмазов  и 
наночастиц  политетрафторэтилена)  с  повышенной  поверхностной  энергией.  При  работе 
двигателя  частицы  образуют  на  металлических  поверхностях  ус-тойчивую  к  истиранию 
при температурах до 500°С фторопластовую пленку, ар-мированнуюнаноалмазами. Пленка 
обладая свойствами твердой смазки равномерно заполняет все неровности металла, снижая 
потери на трение и износ [1]. 
SMT2  относится  к  кондиционерам  металлов  на  базе  поверхностно-  и  хими-чески-
активных 
веществ. 
Смысл 
словосочетания 
«кондиционер 
металла» 
можно 
интерпретировать  как  препарат,  позволяющий  восстанавливать  антифрикционные  и 
противоизносные свойства.  
Кондиционирование  металла  заключается  в  пластифицировании  его  актив-ными 
веществами  присадки  и  формировании  сервовитной  пленки.  Ионизированные  молекулы 
кондиционеров  металлов,  проникая  внутрь  металлической  поверхности,  изменяют  ее 
структурный состав и, следовательно, прочностные и антифрикционные свойства. При этом 
контактирующие друг с другом участки покрываются достаточно устойчивым полимерным 
и 
полиэфирным 
покрытием, 
создавая 
эффект 
Вессбауэра, 
что 
позволяет 
существенноснизитьпотеринатре-ние и интенсивность изнашивания. 
Римет  относится  к  металлсодержащим  присадкам – металлодисперсным  взвесям 
мягких металлов (легкоплавкие эвтектики): медь, олово, свинец, серебро, которые за счет 
эффекта  избирательного  переноса  способны  сгладить  микронеровности  трущихся 
поверхностей, заполнить микротрещины[1]. 
Испытания присадок к маслу проводили на установкедля трибологических испытаний 
МТУ-01 с программным обеспечением ZetLab® (рисунок 1). 
Машина  обеспечивает  измерение  момента  трения  и  его  преобразования  в 
коэффициент трения [2]. 
Износ  образцов  деталей  определяли  по  потере  их  массы  на  лабораторных  весах 
модели Sartorius 1201.Для измерения шероховатостей поверхностей до и после приработки 
использовали профилометр мод. 103. Температуру масла определяли пирометром ТехноАС 
С-210 «Салют».В качестве пары трения ис-пользовали образцы из стали 45 и штифты из 
бронзы БрОЦС5-5-5. 
 

97
Рисунок 1 – Установка для трибологических испытаний МТУ-01 
В качестве исследуемых масел взяты следующие: М-10ДМ; М-10ДМ + 2% РиМЕТ; 
М-10ДМ + 2,5% Fenom; М-10ДМ + 6% SMT2; М-10ДМ + 5% Forsan. Согласно 
рекомендациям  разработчика    концентрации  присадок  взяты  из  руководства  по 
использованию  данных  препаратов,  рекомендуемые  производителем.  Испытания 
проводили в течение 60 минут при нагрузке 500 Н,частоте вращения образцов 500 мин
-1
.
 
Зависимости изменения коэффициента трения на исследуемых образцахпредставлены 
на рисунке 2. 
Рисунок 2 – Зависимость коэффициента трения от времени испытаний: 
1 – маслоМ-10ДМ; 2 – масло М-10ДМ + РиМЕТ;3 – масло М-10ДМ + Fenom; 4 – 
масло М-10ДМ + SMT2; 5 – масло М-10ДМ + Forsan. 
По  изменению  коэффициентов  трения,  видно,  что  на  масле  М-10ДМ  коэффициент 
трения в конце испытания равнялся 0,16, время стабилизации 50 минут. Ha масле М-10ДМ 
с  присадками  РиМЕТ  и Fenomизменения  коэффициента  трения  совпадает.  Коэффициент 
трения в конце испытания равен 0,13, время его стабилизации 40 минут. 
На масле М-10ДМ с присадкой SMT2 коэффициент трения в конце испытанияравен 
0,09, время стабилизации 40 минут.  
Масло М-10ДМ с присадкой Forsanобеспечивает минимальный коэффициент трения 
равный 0,05 при времени стабилизации 35–40 минут. 

 
98
Таким образом, испытания показали, что на снижение трения наиболее эф-фективно 
влияет масло М-10ДМ с присадкой Forsan (f=0,05), по времени стабилизации данный состав 
также  показал  себя  наилучшим  (время  на 8–10% сократилось  по  сравнению  с  другими 
составами). 
Температурная  стабильность  является  одним  из  важных  факторов,  влияющих  на 
коэффициент  трения.  Она  оказывает  также  влияние  на  физико-механи-ческие  свойства 
поверхностей [2]. 
Проведенные исследования (рисунок 3) показали, что в процессе испытаний на маслах 
с  различными  присадками  наблюдаются  два  периода:  период  нарастания  и  период 
стабилизации температуры масла на минимальном значении для данных условий.  
Температурная  стабильность  при  работе  на  чистом  масле  М-10ДМ,  снижается 
постепенно и стабилизируется на уровне 107 °С. Применение масла М-10ДМ с присадками 
способствует  повышению  температурной  стабильности  и  быстрому  переходу  к 
постоянному температурному режиму 85…95°С.
 
Температурная  стабильность  на  чистом  масле  М-10ДМ  на 5…8% меньше,  по 
сравнению с маслом с присадками. 
В  начальный  период  работы  трущихся  поверхностей  деталей  осуществляется 
взаимодействие активных веществ присадок с поверхностью трения, что в значительной 
степени определяет величину износа деталей. 
 
 
 
Рисунок 3 – Зависимость температуры от времени испытаний на составах: 
1 – масло М-10ДМ; 2 – масло М-10ДМ + РиМЕТ; 3 – масло М-10ДМ + Fenom; 4 – масло 
М-10ДМ+ SMT2; 5 – масло М-10ДМ + Forsan 
На  рисунке 4 показаны  зависимости  износа  образцов  пары  деталей  от  времени 
испытаний  на  масле  М-10ДМ  с  присадками.  Введение  в  масло  М-10ДМ  присадок 
поразному влияет на величину износа.Стабилизация износа является одним из показателей 
окончания приработки на данном режиме. Суммарный износ образцов на чистом масле не 
стабилизируется  за 60 минут  испытания  и  достигает 215 мг.  Износ  на  масле  М-10ДМ  с 
присадками:  РиМЕТ  и Fenom в  начальный  период  несколько  выше,  но  через 40 минут 
испытаний  уменьшается  и  практически  стабилизируется  на  уровне 120 и 134 мг 
соответственно, что говорит о завершении приработки. Интенсивность износа в начальный 
период  объясняется  наличием  в  присадках  ПАВ[3].  Последующее  уменьшение  износа 
объясняется образованием на поверхностях трения сервовитных пленок. 

99
На  масле  М-10ДМ  с  присадками SMT2 и Forsan износ  стабилизируется 
соответственно через 30 и 20 минут на уровне 87 и 45 мг соответственно. 
Проведенные  лабораторные  исследования  на  установке  для  трибологических 
испытаний  МТУ-01  на  масле  М-10ДМ,  с  различными  приработочными  составами, 
показали, что присадки способствуют снижению коэффициента трения. На масле М-10ДМ 
с присадкой РиМЕТ и Fenom коэффициент трения на 19% меньше, чем на чистом масле, с 
присадкой SMT2 – на 44% меньше, с присадкой Forsan – на 69%. 
Рисунок 4– Зависимость износа образцов  деталей от временииспытаний: 
1 – на масле М-10 ДМ; 2 – на масле М-10 ДМ + РиМЕТ; 3 – на масле М-10 ДМ + Fenom; 4 
– на масле М-10 ДМ + SMT2; 5 – на масле М-10ДМ + Forsan.
Период стабилизации коэффициента трения при применении присадок значительно 
сокращается. 
Износ на масле РиМЕТ, Fenom,  SMT2, Forsan по сравнению с чистыммас-лом меньше 
на 44, 38, 60 и 79% соответственно. 
Проведенные испытания позволили установить эффективность применения присадок, 
способствующих улучшению работы узлов трения. Об этом свидетельствуют результаты 
исследований  по  изменению  коэффициента  трения,  температуре  в  зоне  трения  и  износу 
образцов деталей. 

жүктеу/скачать 7,24 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: