Министрлігі ғылым академиясы ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология инст
жүктеу/скачать 21,27 Mb. Pdf көрінісі
|
265 Ж аз кезінде, көшіп жүргенде, ежелгі авторлардын жазуына қарағанда, усун отбасылары «киізбен жабылған деңгелек жайда» - киіз үйде түрған. Усун отбасының тамағы ет, сүт және түрлі өсімдіктер болған. Ерлер, әйелдер және балалар жүннен, теріден және жібектен тігілген киім киген. Ж ібек және басқа бөтен ел бұйымдары не сауда аркылы әкелінген, не усун шонжарлары соғыс шапқыншылықтары кезінде колға түсірген. М ал ш аруаш ы лы ғы мен ж ән е егін салум ен қатар усундерде үй кәсібі,қолөнер дамыған. Әсіресе керамика ыдыстар жасау кең epic алған. Ыдыстар пайдаланылуы жағынан — тамак ішетін, тамак пісіретін және ша- руашылык (азық-түлік корын сақтайтын) ыдыстар болып белінеді. Тамак ішетін ыдыстардың ішінде ағаштан (негізінен алғанда кайыңнан) ойып жа- салғандары да болды, бүлар - тағандары бар шағын табақтар, текше тос- тағандар, ожаулар болып келеді. Усундерде құмырашылық кәсібі барыншадамыды. Ыдыстар кұмырашы ұршыкшасында жасалды, сондай-ак күм толтырылған мата қалыпқа колдан жапсырылып та жасалды. Керамиканың іш жағында және түбінде мата- ның таңбасы кездесіп отырады. Ыдыстың кабырғасы жолак-жолак болып есіп отырады, ал жолақтар бірімен-бірі косылған жіктер сыланып, үстінен түсті бояумен боялады. Ыдыстар түрі жағынан да, пайдаланылуы жағынан да алуан түрлі болды. Ең кеп таралған ыдыс түрлері мыналар: деңгелек кең түпті тегенелер, олар ішінен жиегі иілген, тік жиектілері сирек, бүйірінің биіктігі мен диа- метрінің арақатынасы 2 : 1 ; түбі деңгелек немесе сирек болса да, жайпақ және аузы тар тостағандар. Жалпы алғанда алмұрт тәрізді болып келетін күмыралардың ерекшелігі - мойны тар, биік немесе түбі кең болады. Тек ше тостағандар екі түрлі: аласа жатаған (биіктігі мен диаметрі бірдей) және биік. Тұткалары ілмек тәрізді немесе шығыңкы етіліп, бүйірінің ортасына немесе ернеуіне бекітілген, биік текше тостағандарға бүйірінің ортасында ғана болатын тұтқа тән. Кезелердің аузы тар немесе кең, түбі жайпак және иіні ішке қарай сәл иіліңкі болады. Ac пісіретін керамикадан табылғаны — жентектелген балшықтан кар- алай күйдіріліп, алуан түрлі келденең және тік құлақ шығарылған, калын, жайпақ қазандар. Усун ыдыстарының негізгі түрлері — жарты шар тәріздендіріліп жаса- лған тегенелер мен кеселер, ілмек тұткалы текше тостағандар, алмұрт тәріздес күмыралар, бүйірі қалың тобатайлар, жапсырма күлак шығары- лған казандар. Тұтқасы мен шүмекшесі бар шәугімдер, тікше құтылар, су таситын шүмекшелі кұмыралар кездеседі. Біздің заманымыздың басындағы керамикаға қызыл түс пен бүйірінін тіктігі тән. Кейінгі кезенде, III—V ғасырларда, түбі дөңгелек ыдыстар аз кездеседі, жайпақ түптілері көбірек ұшырасты. Ежелгі усундердің шаруашылығында темір, мыс және асыл металдарды қазып алу, қорыту жөне өндіру маңызды орын алды. Темірден, мыс пен қоладан еңбек кұралдары, тұрмыс ж әне табыну заттары — балталар мен шоттар, орактар мен пышақтар, біз бен шеге, қазандар мен құрбан шалатын ыдыстар, кішкене мехраптар мен шырағдандар, қару-жарақ ,кднжарлар мен жебелердің ұштары және сәндік затгар — білезіктер, сырғалар мен сақиналар жасалды. Алтыннан ерлер мен әйедцер киімінің, бас киімінің және кдруынын әшекейлері, келемі мен бітімі әр түрлі қаптырмалар жасалды.
Зергерлік бұйымдары — алтын, мыс немесе қола сымнан бұрап жаса- лған, асыл тасты алқалары бар сырғалар, кола түйреуіштер болып келеді, олардың бір шетіне құстың мүсіндік бейнесі салынады, әдетте мүсіндер өз ерекшеліктеріне барынша бейімдей жасалады. Ж үка жапырақша алтыннан сақиналар мен каптырмалар жасалды. Соңғы усун дәуірі кезінде зергерлік заттарға түсті тастардан көз салу та ралды. Полихромдық өнердің мұндай ескерткіштерінің тамаша үлгілері қызыл тастан түйірлеп көз салған, бедерленген алтын салпыншақтар Актас- 2 қорымын қазып ашқанда табылды. Асыл және бағалы тастар — ақык, гауһ- ар, перуза моншақ жасауға пайдаланылды. Алматыға жақын жердегі Қарғалы койнауынан табылған алтын бұйым- дар ежелгі усундердің зергерлік өнерін мейлінше айкын сипаттайды. Та- былған заттардың ішінде айыр өркешті түйенің мүсіні салынған екі жүзік, таутекелердің он мүсіні, адамды кеміріп жатқан тышкан бейнеленген сы рта, көптеген қаптырмалар бар. Бүл бұйымдардың бәрі алтыннан жасалып, перузадан әрнек салынған. Ерекше бір көз тартатын нәрсе — Қарғалыдан табылған тәті. Бұл — жал пы үзындығы 35 см, ені 4,7 см екі бөлектен түратын алтын жолак, жолақ- тың жоғарғы жағына да, теменгі жағына да ені 0,5 см жиек жүргізілген. Оның ішкі беті толған күрделі өсімдік тектес өрнектің ортасында тұрған андардын, кұстардын, адамдардың бейнелері; бүлар қалыппен кысу әдісімен салынған. Мұнда басын артка бұрып салынған марал, үрғашы марал, олар- дың арасында үшып жүрген құс, онан кейін үстіне адам мінген, аңдып ба- сып келе жатқан қанатты жолбарыс бейнеленген; адам басын артына бұрып, қолымен ағаштың бүтағынан үстап отыр. Онан әрі тұғырда тұрған канатты ат бар. Тәтінің екінші жартысында жүгіріп келе жатқан аждаһа бейнелен ген, оның үстінде сол қолымен аждаһаның мүйізінен ұстап алған адам отыр. Адамның үстінен қаз немесе үйрек ұшып бара жатыр. Онан соң тағы да тұғыр үстінде тұрған канатгы атгың суреті бар. Ақырында, бейнелердің соңғы тобы - ұшып жүрген құс, арқасында адам бар шауып келе жаткчн таутеке, төбесінде құстар ұшып жүрген аю, олардың үстінде тағы да арка- рға салт мініп алған адам бейнеленген. Адамның қолында гүл бар. Жану- арлардың кәздері түсті акық пен альмандиннен салынған, денелерін оймыш- оймыш перуза жолақтарымен өрнектеген86. Тәті ежелгі заман қолөнерінің тамаша ескерткіші болып табылады. Тегін- де тәгіде усундердің діни үғымдары мен мифологиясы бейнеленген болуы керек. Усун қогамында тоқыма, жіп иіру, тері илеу, тастан, сүйектен бұйым жасау ісі де дамыған. Жіп иіру мен тоқымашылық киіз басу, үйде жүннен киім тоқып тігуді қамтамасыз ететіндей едәуір ауқымда болған. Мата току үшін қарапайым тоқыма станогы (қазақтардың «өрмегі» сияқты) қолданы- лған, Ақтас-2 қыстау-қонысын қазған кезде иірілген жіпті орап отыратын айқыш-ұйқыш орналаскан 4 тесігі бар сүйек калақша табылды87. Үйде мата тоқылғанын бүйірінің ішкі жағында матаның ізі қалған ыдыстар да дәлел- дейді, ал олардың көп табылғаны ж эне жалпы жүртқа мәлім екені белгілі. Былғары ісі - жануарлардың терісін өндеу және аяқ киім (Қызылауыз қорымының обалы қабірінен табылған былғары аяқ киімнің жұқаналары88), ішік, тері шалбар мен бешпент89 тігу үшін тері илеу, теріден ыдыстар мен ат әбзелдерін дайындау кеңінен дамыды.
Тастан еңбек құралдары - кетпен, диірмен, келі; тұрмыс заттары мен сәндік заттар - ұршықбас, мұсат, кайрақ тас, түрлі-түсті асыл тастан мон- шактар жасалды. Сүйектен жұмырлағыштар, жебелердің ұштары (Ақтас-2 қонысы) істелді, сүйек түймелер мен баска да үсақ затгар шаруашылық пен түрмыста пайдаланылды. Жазбаша және археологиялык деректемелер бойынша усундердің тілі мен жазуы жөнінде жөнді ешнәрсе жоқ. Біз руналық үлгідегі белгілер тыр- нап салынған призмалық үш қырлы тас және төрт белгісі мен сөз бөлгіші бар, соңғы усун және соңғы сак заманына (тиісінше б. з. б. IV—III ғғ. және б. з. Ill—V ғғ.) жататын кішкене тас ыдыс табылғанын бүдан бұрын айткан- быз90. Алайда олардын жазба ескерткіштеріне жататындығы болжам ғана және оны филологтар қуаттаған жоқ. Оның есесіне усундердің этникалык-мәдени бабалары — соңғы сақтар- да беймәлім әліпбилік жазба ескерткіштің табылғаны бұлтартпайтын факт. Бүл жазуды сол тайпалар шығарып, пайдаланған деп жорамалдауға толык негіз бар91. Усундерге көршілес мемлекеттер мен тайпалардағы лингвистикалык жағдай усун коғамында да әліпбилік жазудың болуына колайлы еді. Мәсе- лен, I I I - VI ғасырларда Гао-чан (алдыңғы чешилер) елінде кытай жазуы ғана емес, сондай-ақ түрік жазуы да, яғни «көлденең жолдармен» жазылатын жазу да колданылған92. VI—VII ғасырларда Кан мемлекетінде (Кангюй үйінің тармағы) тіпті түріктердің зандар жинағы болып, кылмыскерлер сол бойынша жазаланған, мүнда да жазу көлденең жазылған93. Сірә, VI—VII ғасырларда Кучада түрік жазуы колданылған болуы ыктимал, өйткені оның тұрғындары келденең жолдармен жазған94. Усундердіңтілі мен жазуына ғылыми әдебиетге орын алып жүрген көзка- рас негізделу дәрежесі бойынша әр түрлі, бірак жалпы алғанда жұмыс бол- жамы деңгейінде кала береді. XIX ғасырдың 20-жылдарында Абель Ремюза да 1809 жылы Ертістегі үңгірден және Зыряновск руднигінің маңынан Г. Спасский тапқан руна- лык тоғыз жазбаны93 зерттей келіп, жазылуы жағынан олардың солтүстік руналарға үқсастығы бар және бүл жазуды «хытайларға У-сунь деген ат- пен белгілі және Христос туғанға дейін 100 жыл бұрын Ертіс жағасымен Зайсан көлінің батыс жағында жатқан жерлерді мекендеген» тайпалардың қолданғаны күмәнсіз деп жазған еді96. А.
Ремюзадан кейін ежелгі түркі жазуымен айналысқан шығыстанушы- лар мен филологтардың көпшілігі оның кезқарасын қолдап, ертедегі усун- дердің түркі тілдес болуы мүмкін екеніне қосылды97.
Н. Я.
Бичуриннің алғашқы еңбек- терінен алынды. ^ consonantal System of Old Chinese. - Asia Major, Vol. 9(1962- 1963), N 2, p. 240. 4 Ашмарин. Булгары и чуваши. Казань, 1902,17-6. О. Прицактың пікірі бойынша бұл транскрипция ежелгі булгарлардың Вит- хунь (Биктун) есімін білдіреді. 6 Цянь Ханыиу, гл. 4 , 94а. 7 Шицзи, гл. 110; Цянь Ханьшу, г. 94 а. 268 8 Лидай гэцзу чжуаньцзи хуйбянь, т. I, Пекин, 1957, 165, 172-6. 9 Руденко С. И. Культура населения Центрального Алтая в скифское время. М.-Л., 1960, 176-177-6. 10 Дворецкий И. X. Древнегреческо-русский словарь, т. I, 229-6. 11 Цянь Ханыиу, гл. 94 а, 1112-6. 12 Бүл да сонда. 13 Хоу Ханьшу, гл. 98, 1327-6. 14 Бичурин Н. Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Т. I. М.-Л., 1950, 91-6. 15 Цзычжи тунцзянь, т. I, 91-6.; Бичурин Н. Я. Көрсетілген еңбегі, т. I, 91-6. 16 Цзычжи тунцзянь, т. 2, 917-918-6. 17 Ван Пу. Тан хуйяо, гл. 78, 1429-6. 18 Ш и цзи, гл. 123, 1140-6.; Цянь Хуньшу, гл. 61, 750-6. 19 Умняков И. Тохарская проблема. — ВДИ, 1940, № 3—4. 20 Pulleyblank Е., ib. 21 Цянь Ханьшу, гл. 94 а, 1112-6. 22 Зуев Ю. А. К воп росу о взаимоотношениях усуней и канцзюй с гуннами и Китаем. — Изв. АН КазССР, сер. обществ, наук, вып. 2,1957. 23 Зуев Ю. А. К этнической истории усуней. — Труды ИИ АЭ АН КазССР, А., 1960, т. 8. 24 Грязное М. 77. Этапы развития хозяйства скотоводческих племен Казахста на и Ю жной Сибири в эпоху бронзы. / / Краткие сообщения ИЭ, вып. XXVI, М., 1957, 23-6. 25 Маргулан А. X., Акишев К. А. и др. Древняя культура... 301-302-6. 26 Бичурин Н. Я. Собрание сведений.., т. II, 191-192-6. 27 Кюнер Н. В. Китайские известия о народах Южной Сибири, Центральной Азии и Дальнего Востока. М., 1961,117-6. 28 Дьяконов М. М. Очерк истории древнего Ирана. М., 1961,45-6., 8-сурет; 70- б., 12-сурет, 73-6., 13-сурет. 29 Луконин В. Г. Иран в эпоху первых Сасанидов. Л., 1961, XI—XIX—XXI кестелер. 30 Дьяконов М. М. Очерк истории... 78-6., 15-сурет. 31 Руденко С. И. Сибирская коллекция Петра I. — С А И ,Д З-9. М .-Л ., 1962, VIII кесте. 32 Воеводский М. В., Грязноз М. П. Усуньские могильники на территории Киргизской ССР. - ВДИ, 1938, № 3(4), 178-6. 33 Безсонов А. И. Почвенный покров Джетысуйской области. См. Джетысу (Семиречье). Естественно-историческое описание края. Ташкент, 1925,177-214-6. 34 Бичурин Н. Я. (Иахинф). Собрание сведений.., т. И, 196-6. Буквально «Чэн- Го» — владетель укрепленного поселения» (караныз: Н. В. Кюнер. Китайские из вестия... 88-6.). 35 Кюнер Н. В. Китайские известия... 74-6. 36 Кюнер Н . В. Китайские известия... 78-6. 37 Бұл да сонда. 38 Руденко С. И .
Культура населения горного Алтая в скифское время. М.-Л., 1953, 147-148-6. 39 Зуев Ю . А. Тамги лошадей из вассальных княжеств. Труды ИИАЭ АН КазССР, т. 8, 1960, 121-124-6. 40 Ш елов Д. Б. Глиняные штампы из Танаиса. Сб. Новое в Советской археоло гии. М., 1965,230-6.; Толстое С. П. Древний Хорезм. М., 1948,151-6.; Кой-Крыл- ган-Кала. Труды ХАЭ, т. V. М., 1967, 218-6. 41 А. Г. Максимова 1967 жылы Караша корымынан (Талас аңғары, 23-корған) тапкан олжа. 269 42 Бичурин Н. Я. Собрание сведений.., т. 2, 198-6.; Кюнер Н. А Китайские известия... 93-6. 43 Кюнер Н. В. Бүл да сонда, 90-6. 44 Бичурин Н. Я. Собрание сведений.., т. 2, 160-6. 45 Бұл да сонда, 190-6. 46 Кюнер Н. В. Китайские известия.., 120-6. 47 Кюнер Н. В. Китайские известия... 92-6. 48 Бұл да сонда, 92-6., 177-ескерту. 49 Потапов Л. П. О сущности патриархально-феодальных отношений у коче вых народов Средней Азии и Казахстана. / / Материалы объединенной научной сессии, посвященной истории Средней Азии и Казахстана в дооктябрьский пери од. Ташкент, 1955, 21-6. 50 Бичурин Н. Я. т. I, 82-6.; Кюнер Н. В. Көрсетілген еңбегі, 82-6. 51 Воеводский М. В., Грязное М. П. Усуньские могильники на территории Киргизской ССР, 177-179-6. 52 Кюнер Н. В. Китайские известия... 82-6. 53 Бұл да сонда, 73-6., 17-ескерту. 54 Қытайдың лиі 0,5 шакырымға тен; Бичурин Н. Я. Собрание сведений... 2-т. 1 9 9 ' 6 - 55 Бичурин Н. Я. Собрание сведений... т. 2,190—198,258-6.; Кюнер Н. В. Китай ские известия... 68—100-6. 56 Бичурин Н. Я. Собрание сведений... т. 2,190—198-6.; Кюнер Н. В. Китайские известия... 68-100-6. 57 Бичурин Н. Я. Собрание сведений... т. 2, 190-6.; Кюнер Н. В. Китайские известия... 74-6., 26, 27-ескертулер. 58 Бичурин Н. Я. Бұл да сонда, 189-6. 59 Бичурин Н. Я. Собрание сведений... т. 2, 203-204-6. 60 Бұл да сонда, 208-209-6. 61 Кюнер Н. В. Китайские известия... 98-6. 62 Бұл да сонда, 97-6. 63 Бичурин Н. Я. Собрание сведений... т. I, 3 9 -4 0 -6 . 64 Руденко С. И. Культура хуннов и ноин-улинские курганы. М. - Л ., 1962,24-6. 65 Таскин В. С. Скотоводство у сюнну по китайским источникам. / / Вопросы истории и историографии Китая. М., 1968, 3 8 -40-6. 66 Бұл да сонда, 4 1 -4 4 -6 . 67 Бичурин Н. Я. Собрание сведений... т. 1 ,40-6. 68 Давыдова А. В., Шилов В. П. Предварительный отчет о раскопках Нижне- Иволгинского городища. Записки Бурят- Монгольского научно-исследователь ского института культуры, Улан-Удэ, т. XIII, 1951, т. XIV, 1952; Давыдова А. В. Иволгинское городище. - Советская археология, т. XXV, 1956,,265-6. 69 Таскин В. С. Скотоводство у сюнну по китайским источникам. 23-6. 70 Бернштам А. Н. Кенкольский могильник. М., 1 9 4 0,16-17-6. 71 «Чуйская долина», М И А, 14, 6 6 -6 7 -6 . 72 Бичурин Н. Я. Собрание сведений... т. 2,119-6. 73 Таскин В. С. Скотоводство у сюнну по китайским источникам. 3 1 -3 2 -6 . 74 Бұл да сонда, ЗЗ-б. 75 Бұл да сонда, 41-6. 76 Акишев К. А., Кушаев Г. А. Древняя культура саков и усуней долины реки Или. А., 1963: «Чуйская долина». Материалы и исследования по археологии СССР, т. 14, 1950, 5 8 -7 1 -6 . 77 Бичурин Н. Я. Собрание сведений... т. II, 152-6. 78 Кюнер Н. В. Көрсетілген еңбегі. 270 79 Бичурин Н. Я. Собрание сведений... т. II. 80 М ен-гу-ю -му-цзю . Пер. П. С. Попова. СПб., 1895, 382-6.; Пэрлээ X. К исто рии древних городов и поселений в Монголии. — СА, № 3, 1957; 45-6. 81 Кюнер Н. В. Көрсетілген еңбегі, 78-6. 82 Акишев К. А. Зимовки-поселения и жилища древних усуней. — Известия АН КазССР, сер. обществ, наук, 1969, вып. I. 45-6., 4-сурет; Бернштам А. Н. Архив ЛОИА. ф онд Бернштама А. Н. 83 Байпаков К. М. Раннесредневековые города и поселения Семиречья. — Изв. АН КазССР, сер. обществ, наук, 1966, № 2. 84 Кожемяко П. Н. Раннесредневековые города и поселения Чуйской долины. Фрунзе, 1959. 85 Акишев К. А. Зимовки-поселения и жилища древних усуней. 86 Бернштам А. Н. Золотая диадема из шаманского погребения нареке Карга- линка. КСИИМ К, 1940, вып. 5, 2 3 -3 1 -6 , 87 Акишев К. А. Зимовки-поселения и жилища... 45-6. 88 Акишев К. А., Кушаев Г. А. Древняя культура саков и усуней долины р. Или. А ., 1963. 89 М әселен, сақтар жоғары сапалы тері өңдей алды. Қараңыз: Акишев К. А. Курган Иссык. Искусство саков Казахстана, М., 1978, 47-6. 90 Акишев К. А. Бұл да сонда, 56-6., 72-сурет. 91 Акишев К. А. Бүл да сонда, 57-5 8 -6 . 92 Бичурин Н. Я. Керсетілген еңбегі, т. И, 253-6. 93 Бұл да сонда, 271, 281, 310-6. 94Бұл да сонда, 296-6. 95 Спасский Г. О некоторых древних начертаниях и надписях, в Сибири най жүктеу/скачать 21,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|