Министрлігі ғылым академиясы ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология инст
жүктеу/скачать 21,27 Mb. Pdf көрінісі
|
8. ТІЛ, ЖАЗУ ЖӘНЕ ӘДЕБИЕТ 389 Сонымен, біздің заманымыздағы I мыңжылдыктын ортасы мен екінші жартысын Алтайдың батысынан Еділ бойына дейінгі далалар, соның ішінде VIII—X ғасырларда оғыздар мемлекеті кұрылған Каспий-Арал өңірі аймағы, сондай-ақ Жетісудың түргеш-қарлұқ (батыс түрік) халкының түріктену кезеңі деп қарастыруға болады142. Орта Азия мен Қазакстан аумағында тұрған халықтар ертедегі дәуірдің өзінде-ақ (б. з. б. I мыңжылдыктың ортасы - біздің заманымыздағы I мың- жылдықтың ортасы) жазу мәдениетін меңгерген ж әне шаруашылык, діни және әкімшілік-саяси практика үшін жазудың әр түрлі бірнеше жүйесін пайдаланған. Өкінішке қарай, осы аумактан табылған ежелгі жазба ескерткі- штері әзірше біршама аз. Алматы маңындағы сак обасын қазған кезде табылған күміс тостаған- дағы Есік жазбасы Қазакстандағы ежелгі олжа деуге болады. Алайда, ол әлі күнге дейін оқылған ж оқ ж әне оның тілін анықтау да даулы143. VI—VII ғасырларда Түрік қағанатының күрамына кірген Орталык және Орта Азия мен Қазақстанның түркі тілдес тайпалары, сондай-ақ Теменгі Еділ бойының, Дон бойы мен Солтүстік Кавказдың Хазар мемлекетін құрған батыс түрік тайпалары сол кезде-ақ ез жазуын пайдаланған. Сірә, жазудың қажеттігі әкімшілік және дипломатиялык практика қажеттерінен, мемлекеттік күжатгар мен мемлекеттік дәстүрді тіркеу қажеттерінен туған болса керек; діни себептердің де белгілі бір рөл атқаруы мүмкін. Деректемелерде түріктер «кажетгі адамдардын, жылқының, алым-салық пен малдың санын» есептеген кезде кертіп (белгі?) жасаған ағаш
лар жайында хабарлар бар. Сонымен бірге түрік елшілеріне грамоталар бері- летін болған. Мәселен, 568 жылы Константинопольге, Юстиннің сарайына барған түрік елшісі соғдылық Маниах қағаннан, Византия тарихшысы Менаңдр- дың айтуынша, «скиф жазуымен» жазылған хатын алып келген. Түрік қағанаты тарихының алғашқы кезеңінде, кеш дегенде VII ғасы- рдың бірінші жартысында, ертедегі түрік таңбаларына (рулық нышанда- рына) үқсас бірнеше белгілермен толықтырылған соғды жазуы негізінде түріктердің арасында жаңа жазу пайда болды. Ол жазған кезде бір-бірімен қосылмайтын геометриялык пішіндегі 38 таңбадан тұрған және соғды әріпте- рінен ерекшелігі — ағашқа немесе таска жазуға жақсы бейімделген еді144. Ертедегі түрік жазуын түңғыш рет XVIII ғасырдың 20-жылдарында I Петрде қызмет аткарған неміс галымы Д . Мессершмидт пен оған еріп жүрген шведтің тұтқын офицері И. Страленберг Енисей аңғарында ашты. Олар Скандинавияның руналық жазуымен үксастығына қарап оны «руналық» жазу деп атады. Атау онша дәл болмағанымен, қолайлы болып шықты және ғылымда осы атау орнығып қалды. 1889 жылы Н. М. Ядринцев Солтүстік Монғолшща, Орхон өзенінің аңғарынан руна жазулары бар орасан зор күлы- птастардытапты. Табылған тексті окудың бірінші болып кілтін тапкан дат галы мы В. Томсен және жазбаларды алғаш рет оқыған орыс түркологы В. В. Рад- лов болды. Негізгі ескерткішгердің табылған жері бойынша жазу «орхон-ени- сей» жазуы деп атала бастады, ал басқа белгілері (тілі және жазылу сипаты) бойынша ол ертедегі түріктердің руналык жазуы деп аталып келеді. Руналық жазулардыңбарлықтабылған ескерткіштері ішінде Солтүстік М онғолияның негізінен алғанда Орхон, Тола және Селенга өзендерінің аңғарларында шоғырланған ескерткіштері ең ірілері болып отыр. Олардың бәрі екінші Түрік қағанаты (689—744 жж.) және Монғолиадағы Үйғыр каган аты (745-840 жж.) дәуірінде орнатылған. Ең әйгілілері — Білге-қаған мен 390 оның інісі, қолбасшы Күл-тегіннің құрметіне 732-735 жылдары тұрғызы- лған ескерткіштер және екінші Түрік кағанатының алғашқы кзғандары- ның кеңесшісі Тоникөктің (716 жыл) қүрметіне Тоникөктің тірі кезінде-ақ орнатылған ескерткіш145. Орта Азия мен Қазақстан аумағында руналык, ескерткіштердің екі то- бын — ферғаналық тобы мен жетісулық тобын бөліп қараған жән. Бұларға үлкен-үлкен қой тастардағы, қабір басына койылған тастардағы тоғыз жазу жэне Талас өзенінің аңғарындағы Терексай қойнауындағы жартас бетін- дегі жазулар, Жамбыл каласының маңынан табылған керамикадағы жазу- лар, теңгелер мен тұрмыстық бұйымдардағы ұсақ жазулар мен жекелеген белгілер, ағаш таяқшадағы жазу (Талас өзені бойынан кен қазу жұмыста- рында кездейсоқ табылған), сондай-ақ Шығыс Қазақстаннан табылған екі қола айнадағы руналық жазулар, Талғар қала жұртынан табылған қыш ұршықбастағы ұсақ жазулар жатады. Бұл ескерткіштердің бәрі Батыс түрік қағанаты мен Қарлұқ мемлекетінде (VII—IX ғғ.) жасалған; қола айналардағы жазулар кимектерге тән. Ағаш таяқшадағы жазудың біршама жұмбақ сыры бар. Ондағы жазу түрі орхон- енисей жазуынан өзгеше, бірақ ол ертедегі Хазар мемлекетінің аумағында — Еділ, Дон бойында және Солтүстік Кавказда қазба жұмыстары кезінде табылған алтын ыдыстардағы «печенег жазуы» деп аталатын жазуларға (Надь-Сент-Миклош жазулары) ұқсас. Руна жазуының батыстық бұл нүсқа- сы, барлық әрекеттерге қарамастан, азды-көпті ірі текстердің жоқтығынан әлі күнге дейін ажыратылмай келеді146. Мүмкін, Таластан табылған таяқша хазарлар мен Батыс түрік қағанаты арасындағы ертедегі байланыстарды мең- зейтін болар. Ертедегі түріктердің руна жазуы Х І-Х ІІ ғасырлардан кейін қолданудан шығып қалған. Орталық жэне Орта Азияда оны әуелі үйғыр курсиві, содан сон, ислам дінін қабылдаған түрік тайпаларының арасына тараған араб жа зуы ығыстырып шығарды147. Түріктердің руналық жазуьімен қатар Қазакстанның оңтүстігі мен Жетісуда соғды тілі таралды. Ол соғды және түрік тұрғындары арасында халықаралық қарым-қатынас тілі ретінде де пайдаланылған. Сирия және •ұйғыр жазулары қолданылды. Әрине, жазуды ең алдымен қоғамның білімді өкілдері мен дінбасылар пайдаланған, алайда керамикадағы, айналардағы жазулардың көп табылуы халықтың қалың топтары арасында да сауатгы- лық таралғанын дәлелдейді. Монголия мен Енисейдің руналық текстері маңызы зор тарихи кұжа- ттар болып қана қоймай, сонымен бірге аса көрнекті әдеби шығармалар да болып табылады. Бұл тұрғыда аса көрнектілері - Білге-каған мен Күл- тегіннің құрметіне жазылған руналық ең үлкен екі текст. Текстін соңында көрсетілгендей, олардың авторы басқа адам болғанымен, олар Білге-қаға- нның өз атынан жазылған. Бүкіл ортағасырлық түркі тілдес әдебиетте ше- шендік енердің және батырдың ерлігі жайындағы талай ғасырлардың енде- уімен өткен ауызша хикаялардың дәстүрлі түрлерін сақтаған саяси проза- ның бұлардан асатын тамаша үлгілері жоқ. Екі жазудың да композициясы әбден үқсас, тіпті жазулардың денінің текстері де бірдей. Ескерткіштердің кіріспе жолдары бағзы бір замандарға арналған: «Жоғарьща зеңгір көк, төменде қара жер жаралғанда, олардың екеуінің арасында адам баласы пайда болған. Адам баласына менің ата- бабаларым үстемдік құрған!.. Дүниенің терт бұрышы түгел оларға дүшпан 391 болған. Әскер күрып, жорыкка аттанып, олар дүниенің төрт бүрышының халқын түгел бағындырған... Олар бүған дейін әміршісі болмаған көк түріктердің арасында тәртіп орнатып, басқарған. Олар кемеңгер кағандар, ержүрек болса керек; олардын балалары да халыкпен ынтымакты болған. Олардың мемлекетті соншалық үзак басқарып түрғаны да сондыктан болу керек... Бұлардан кейін інілері қаған болды, одан соң үлдары қаған болды. Інілері ағаларындай, ұлдары әкелеріндей болмағандықтан, жетесіз қағандар патшалык құрып, олардың қызметіндегілер де сондай жетесіз, коркақ бо лып шықты. Бектер мен халык бір-біріне сенуден қалғандықтан, Қытайдан келген алдаушылардың алдап-арбауы мен арандатуына еріп, солардың құйтырқылықтарынан, олардың ағайын арасына от салып, халық пен бек- терді жауластыруынан келіп түрік халкы бүған дейінгі елдігінің шыркын бұзды, билік жүргізіп түрған қағанын өлімге душар етгі»148. 731 жылы осы текст жазылғанда кұрылған кезі (VI ғасырдың орта шені) аңыздағыша өте ертеде өткендей керінген бірінші Түрік қағанатынын кұры- луы мен құлдырауы, дәуірлеуі мен күйреуі жайында Білге-қаған осылайша баяндайды. Егер ескерткіш тің тұжырымды тексінен қоғамды қ үлкен өзгерістердің сарыны сезілм есе, ал баяндаудың өлшемді ырғағынан түріктерге патшалық кұрып отырған кағанның арғы ата-бабалары берген жаңа әлеуметтік күрылысты мадақтайтын саяси декларацияның көтеріңкі сарыны айкын бой көрсетіп тұрмаса, өткен оқиғалар туралы естелікті екі ғасыр бойы сақталған дәстүрлі тарихи дегеннен гөрі эпикалык дәстүр деп атауға болар еді. Одан әрі сол ырғақта екінші Түрік кағанатынын кұры- луына байланысты оқиғалар баяндалып, Білге-қаған мен Күл-тегіннің ерлігі айтылады149. Әлеуметтік демагогиясы көп саяси декларация, бүрынғы және қазіргі ұрпақтарды мадақтау мен кінәлау, «тындаушыларын» үнемі өзіне каратып, үндеп отыру, көркемдік тәсіддердің алуан түрінің, тұрақты сөз тіркестері мен тұжырымды нақыл сездердің қолданылуы ресми баяндауды сезімдік жағынан әрлендіріп, онын стилін кұлпырта түседі, текст авторының пат шалык; етіп отырған әулеттің тарихшысы мен мадақтаушысының — ерекше әдеби дарындылығын көрсетеді. Ал «мәңгілік таска» өз билеушісінің «сөзі мен айтқандарын» жазған автор, түркі тілдес әдебиеттердің тарихында аты аталған тұңғыш автор - Білге-кағанның туысы Йолығ-тегін болды. 1
Тенгри. / / Труды Института почвоведения и геоботаники САГУ. Вып. 5. Ташкент, 1930; Казахстан. Природные условия и ресурсы СССР. М., 1969, 400—405-6. 2 Россия. Полное географическое описание нашего отечества. Т. XIX. Турке станский край. СПб., 1913,18-19-6. 3
Muslims o f Soviet Central Asia: trend and prospect. The Middle East
4
городов и строительного искусства древнего Казахстана. А., 1950,4-8-6.; Жданко Т. А.
и этнография Средней Азии. М., 1968, 247-281-6.; Плетнева С. А.
средневековья. М., 1982,147-6. 5
О .
Т.
392 Средней Азии. Л., 1973; Байпаков К. М. Средневековая городская культура Ю ж ного Казахстана и Семиречья в VI — начале XIII вв. А., 1986;
Кочевники средневековья. М., 1982. 7
Согдийский город и кочевая степь в VII—VIII вв. / / КСИА, вып. 12. 1970, 86-91-6. 8
И.
Строительное дело Согда и Тохаристана в раннем средневе ковье. — Мына кіт.: Бактрия и Тохаристан на древнем и средневековом Востоке. / /Т езисы докладов конференции, посвященной десятилетию Южно-Таджикистан- ской археологической экспедиции. Душанбе, 1983, 73-74-6. 9
Средневековый Шахристан. Душанбе, 1966. 149-150-6. 10
Туркестан в эпоху монгольского нашествия. — Соч. М., Наука, 1963, т. I, 232-233-6. 11
Зуев Ю. А. Китайские известия о Суябе. — Изв. АН КазССР. Сер. ист., архе ол. и этногр., 1960, вып. 3 (14), 91-6. 12
Волин С. Л. Сведения арабских и персидских источников о долине р. Талас и степных районах. Труды ИИАЭ. Т. 8. 1960,78, 80-6. 13 Бұл да сонда, 76-6. 14
Из истории оседлых поселений и городов Ю жного Казахстана. — Тр. ИИАЭ АН КазССР, 1958, т. 5, 134-135-6. 15
Байпаков К. М. Средневековая городская культура Южного Казахстана и Семиречья, 25-6. 16
Бартольд В. В. Соч. Т. III. М., 1965, 225-6. 17
Средневековая городская культура Южного Казахстана и Семиречья, 26-6. 18
Ш уховцов В. К. Заметки по топонимике Южного К азахстана.//М атериалы конференции молодых ученых АН КазССР, А., 1978,153-6. 19
Беленицкий А. М., Бентович И. Б., Большаков О. Г. Средневековый город Средней Азии, 3-4-6. 20
Кожемяко П. Н. Раннесредневековые города и поселения Чуйской долины. Фрунзе, 1959,65-130-6.;
Оседлые поселения Таласской долины. //А р х е о логические памятники Таласской долины. Фрунзе, 1963,145-224-6. 21
Байпаков К. М. Средневековая городская культура Южного Казахстана и Семиречья. 63-71-6. 22
Кожемяко П. Н. Раннесредневековые города и поселения Чуйской долины, 134-184-6.;
Средневековая городская культура Ю жного Казах стана и Семиречья, 128-6. 23
Агеева Е. И.
Археологические исследования на северных склонах Каратау. Тр. ИИАЭ АН КазССР, 1962, т. 14, 117-153-6. 24
Мерщиев М. С. Городище Актобе I (IV - начало XIII в.). Мына кіт.: Древ ности Чардары. А., 1968,121—131-6. 25
Байпаков К. М. Средневековая городская культура Южного Казахстана и Семиречья, 73-6. 26 Бұл да сонда. 27
История Бухары. Ташкент, 1897, 69-6. 28
Раскопки жилого квартала в западной части городища Варах- ша. - Тр. ИИА АН УзССР, 1956, вып. 8, 95-125-6.;
Разведочно археологические работы в квартале металлистов древнего Термеза. - Тр. АН УзССР. Сер. I. История, Археология, 1945, т. 2,163-175-6.; Лунина С. Б. Гончар ное производство в Мерве. — Тр. ЮТАКЭ. 1962, т. 14. 218—409-6.;
Городища старого Термеза и их изучение. — Тр. ТАКЭ, 1940, сер. I, вып. 2. 98—99- 6.;
Хронологическая классификация средневековой керамики Хорезма (IX -X V II вв.) - КСИЭ. 1955, вып. 22, 88-6.;
Методика изучения городского квартала в свете работ на Афрасиабе. - Мына кіт.: Средне вековые города Средней Азии и Казахстана. Л., 1970,15-18-6.; Федоров-Давыдов Г. А. Раскопки торгово-ремесленного квартала X II-X V вв. на г о р о д и щ е Таш-Кала в Ургенче. — Тр. АЭЭ, 1958, т. 2, 84-104-6.
29 Всеобщая И стория Архитектуры. М., 1958, т. 1 ,121—122-6., 119-сурет; Разви тие градостроительства. Братислава, 1963, 65-6. 30
И з итогов последних лет раскопок Пенджикента — СА, № 3,1965,178-195-6. 31
Л авров В. А. Градостроительная культура Средней Азии. М. 1950, 33-6.; Не- разик Е. Е. К
проблеме развития городов Хорезма. — Мына кіт.: Культура и ис кусство древнего Хорезма. М. 1981, 140-6.; Сухарева О. А. Квартальная община позднефеодального города Бухары. М., 1976, 286-327-6. 32
Байпаков К. М. Средневековая городская культура Ю жного Казахстана и Семиречья, 76-6. 33
Сухарева О. А. Квартальная община позднефеодального города Бухары, 338-6. 34
Очерки по истории семьи и брака у народов Средней Азии и Казахстана, 17-6.
Бұл да сонда, 18-6. 36
К вопросу о патриархальной семье у кочевников Средней Азии. КСИЭ, № 28, 1957, 32-34-6. 37
Большаков О. Г. Город в конце VIII — начале XIII вв. Мына кіт.: Средневеко вый город Средней Азии. JI., 1973, 334-6. 3S
Сухарева О. А. Квартальная община позднефеодального города Бухары, 33-6. 39
Традиционные способы отопления жилищ оседлого населе ния Средней Азии. М ына кіт.: Жилище народов Средней Азии и Казахстана. М., 1982, 72-77-6. 40
Раннесредневековые бытовые очаги из поселения Гардони-Хи- сор. Мына кіт.: Ж илище народов Средней Азии и Казахстана, 115-116-6., 1, 3, 4- суреттер. 41
Ю го-западная Фергана в первой половине I тысячелетия на шей эры. М., 1982, 48-50-6.
Сельские поселения афригидского Хорезма. М., 1966,68-76-6. 43 Кондауров А. Н. Патриархальная домаш няя община и общинные дома у ягнобцев. M.-JL, 1940, 42-60-6.;
С. Традиционное жилище таджиков Верхнего Зеравшана. — СЭ, 1969, № 6, 99-101-6. 44
Байпаков К. М. Средневековая городская культура Ю жного Казахстана и Семиречья, 83-87-6. 45
Байпаков К. М. Раскопки раннесредневековой мастерской в Семиречье. / / Вестник АН КазССР, 1964, № 7, 88-91-6. 46
Байпаков К. М. Средневековая городская культура Ю жного Казахстана и Семиречья, 82-6. 47
Толстое С. П. По древним дельтам Окса и Яксарта. М., 1961, 51-6. 48
Средневековая городская культура... 11-сурет. 49
Средневековый Тараз. А., 1972, 65-6. 50
Оседлые поселения Таласской долины. / / Археологичес кие памятники Таласской долины. Ф рунзе, 1963, 167-171-6. 51
Беленицкий А. М., Бентович И. Б., Большаков О. Г. Средневековый город Средней Азии, 14—23-6.;
Раннесредневековый город Средней Азии. - СА, № 1, 1959, 93-97-6;
Становление феодальной архитектуры Средней Азии (V -V III). Ташкент, 1966, 224-232-6. 52
Левина Л. М. Керамика нижней и средней Сырдарьи. М., 1971, 217-6. 53
Гробница типа науса у с. Чага (Ш ага). Мына кіт.: В глубь веков. А., 1974,117-6. 110 б
^ ШПелЬ
Некрополь древнего Тараза. - КСИИМК, вып. 69, 1957, 102- м Пацевич Г. И. Зороастрийское кладбище на Тек-Турмасе. / / Известия АН КазССР. Серия археологич. 1948, вып. 1 ,98-104-6. 56
Арсланова Ф. X. Памятники Павлодарского Прииртыш ья (VII—XII вв.). / / «Новое в археологии Казахстана». А., 1968,98-111-6. 37
Арсланова ф . X. Погребения тю ркского времени в Восточном Казахста не. / / «Культура древних скотоводов и земледельцев Казахстана». А., 1968,43— 394 51-6.; Археологические памятники в зоне затопления Ш ульбинской ГЭС. А., 1987.
38 Кибиров А. К. Работа Тянь-Шанского археологического отряда. КСИЭ. XXVI, 1957,86-87-6.;
Я. Историко-археологические очерки Центрально го Тянь-Ш аня и Памиро-Алая. МИА, 1952, вып. 26, 81-84-6. 39
Максимова А. Г. Средневековые погребения Семиречья./ / Новое в археоло гии Казахстана. А., 1968,146—153-6. 60
Курманкулов Ж.
Погребение воина раннетюркского времени. / / Археологи ческие исследования древнего и средневекового Казахстана. А., 1980, 191—196-6. 61
Байпаков К. М. Средневековая городская культура Южного Казахстана и Семиречья, 85-6. 62
Агеева Е. И., Пацевич Г. И. Отчет о работах Южно-Казахстанской археоло гической экспедиции в 1953 г. //Т И И А Э АН КазССР. Т. 1 ,1956,53—54-6.;
Некоторые итоги раскопок Борижарского могильника. / / П о сле дам древних культур Казахстана. А., 1970, 108-120-6. 63
Максимова А. Г. Гробницы типа науса у с. Чага (Шага). / / В глубь веков, 95— 118-6. 64
Керамика верхнего слоя Пенджикента (VII—VIII вв.). МИА, 1964, № 124, 269-271-6., 6-сурет. 65
Байпаков К. М. Раскопки средневекового замка в Семиречье. / / ВАН КазССР, 1966, № 8, 3-сурет.
Керамика нижней и средней Сырдарьи в I тысячелетии н. э., 69-6. 67
Древнетюркские рунические памятники, 101—103-6. 68
Китайские известия о Суябе, 87-96-6. 69
Очерк истории Семиречья. Соч. т. II, ч. I. М., 1963, 31-6. 70
Византия на путях в Индию. Мына кіт.: Из истории тор говли Византии с Востоком в IV—VI вв. M.-JI., 1951, 90—94-6. 71
Шефер Э. Золотые персики Самарканда. Книга о чужеземных диковинах в империи Тан. М., Наука, 1981, 164, 270, 312-6.;
Археологические данные о согдийской торговле. КСИИМ К, 1974, вып. 138, 83-6. 72
Волин С. Л. Сведения арабских и персидских источников IX -X V I вв., 73-6. 73
Китайские известия о Суябе, 90-6. 74
Монеты с городища Отрар-тобе и Отрарского оазиса. / / Археологические исследования в Казахстане. А., 1975, 85-92-6. 75
Байпаков К. М. Некоторые вопросы исторической этнографии Отрарского оазиса. / / Вестник АН КазССР, 1985, № 1, 66-73-6. 76
Настич В. Н. Монетные находки с городища Красная Речка. / / Красная речка и Бурана. Фрунзе, 1989, 96—158-6. 77
Юсупова С. М. Древнетюркские монеты Отрарского оазиса и Семиречья. / / Известия НАН РК. Серия обществ, наук. 1993, № 5, 81-83-6. 78
Зуев Ю. А. Китайские известия о Суябе, 93-6. 79
Историческая динамика ирригации на средней Сырдарье. / / Аральский кризис. М., 1991, 175—177-6. 80
Байпаков К. М. По следам древних городов Казахстана. А., 1990,58-59-6. 81
Китайские известия о Суябе, 90-91-6. 82 Лившиц В. А. Согдийцы в Семиречье: лингвистические и этнографические свидетельства. / / Красная Речка и Бурана. Фрунзе, 1989, 82-6. 83
Байпаков К. М. Раскопки раннеередневековой мастерской в Семиречье, 88-91-6. 84
Средневековый Тараз, 68-6. 85 Байпаков К. М. К вопросу о локализации Джамуката. / / Маргулановские чтения. А., 1989,18-27-6. 86
Буряков Ю. Ф., Богомолов Г. И. К планировке и архитектуре раннесредне векового Хараджкета. / / Градостроительство и архитектура. Ташкент, 1889,66-6., 1—4-суретгер. 87
Раннесредневековая жилая архитектура Южного Казах стана и Семиречья. Аврореф. дисс. канд. архитектуры. Ташкент, 1955, 12-17-6.; Филанович М. И. Ташкент. Зарождение и развитие города и городской культуры. Т.2. Ташкент, 1983,104, 108, 109-6., IV-кесте. Г.
жүктеу/скачать 21,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|