Министрлiгi министерство образования и науки республики

175 

 

ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҚҦҚЫҚ БҦЗУЫН БОЛДЫРМАУДЫҢ 

ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МҤМКІНДІКТЕРІ 

 

АӘИУ-нің магистранттары Бакибаева А. 

Ғылыми жетекшісі п.ғ.к. Утебаева А.Т.  

 

Құқық  бұзушы  балалар  деп  -  жалпыға  ортақ  ережелерден  ауытқитын 

әлеуметтік  іс-әрекет,  осы  ережелерді  бұзатын  адамдар  мен  әлеуметтік 

топтардың қылықтары; қабылданған құқықтық немесе моральдық нормаларды 

бұзған  адамның  мінез-кұлқы.  Кең  мағынасында  девиантты  мінез-құлық  кез 

келген әлеуметтік ережелерден (мысалы, оның ішінде жағымды: батырлық, аса 

еңбек-қорлық, альтруизм ӛзін құрбан ету, аса үлкен рӛл ойнау, жетістіктермен 

қатар,  жағымсыз:  қылмыс,  қоғамдық  тәртіпті  бұзу,  адамгершілік  ережелерін, 

дәстүрді,  әдет-ғұрыптарды  аттап  ӛту,  ӛзіне-ӛзі  қол  жұмсау  және  т.б.) 

ауытқушылықты  білдіреді.  Ал,  тар  мағынасында  қалыптасқан  құқықтық  және 

ӛнегелік  ережелерді  тек  белінен  басып,  аттап  ӛту  деп  түсініледі.  Мұндай 

девиантты мінез-құлық әлеуметтік ӛмірді ыдыратып, әлеуметтік аномияға әкеп 

соқтырады.  Ол  конформизмге  қарама-қарсы.  Девиантты  мінез-құлық 

әлеуметтік  себептері  қоғамның  мәдени  құндылықтары  мен  оларға  қол 

жеткізудің  әлеуметтік  қолдау  тапқан  құралдарының  арасындағы  алшақтықта 

(Р.Мертон), әлеуметтік құндылықтардың, ережелердің, қатынастардың әлсіздігі 

мен қарама-қайшылықтығында. Девиантты мінез-құлыққа жауап ретінде қоғам 

немесе әлеуметтік  топ арнайы әлеуметтік  санкциялар қолданып, ӛз мүшелерін 

ондай  қылықтары  үшін  жазалайды.  Девианттық  мінез-құлық  әлеуметтенудегі 

девиантты 

мінез-құлық 

тұжырымдамасын 

қалыптастырған 

француз 

әлеументтанушысы  Э.Дюркгейм.  Ол  әлеуметтік  девиацияны  түсіндіру  үшін 

аномия  тұжырымдамасын  ұсынды.  «Аномия»  термині  француз  тілінен 

аударғанда  ұжымның,  заңның  болмауы.  Ал,  Е.В.  Змановская  мінез-құлық 

ауытқушылығының  себебін  қоғамның  мәдени  мақсаттары  мен  оған  жетудің 

әлеуметтік  мақұлданған  жолдарының  арасындағы  үйлеспеушілік  деп 

түсіндіреді.  Девиантты  мінез-құлықтың  сыртқы  физикалық  жағдайларына 

климаттық,  геофизикалық,  экологиялық  факторларды  енгіземіз.  Оның 

пікірінше  шу,  геомагниттік,  ӛзгеріс,  таршылық,  т.б  жағдайлар  үрей  туғызып 

агрессивті және басқа да қажетсіз мінез-құлықтың кӛрінуінің бір себебі болады.  

Криминалды  мінез-құлық  заң  бұзушылық  болып  табылады.  Балалар  сот 

үкімі арқылы жасаған қылмысының ауырлығына байланысты жазаланады. 

Девиацияның негативті формалары әлеуметтік патология болып табылады: 

алкоголизм,  токсикомания,  нашақорлық,  жезӛкшелік,  суицид,  заң  бұзушылық 

және  қылмыскерлік.  Олар  жалпы  қоғамға,  айналадағы  адамдарға  және  ең 

бірінші ӛздеріне үлкен зиян келтіреді. 

Әлеуметтік  енжар  тип:  белсенді  ӛмір  сүруден  қашуға,  азаматтық 

борыштарын  ӛтеуден  қашуға,  жеке  және  әлеуметтік  мәселелерді  шешкісі 

келмеуге  ұмтылу  (жұмыстан,  оқудан  бас  тарту,  кезбелік,  маскүнемдік, 

нашақорлық, таксикомания, ӛзіне-ӛзі қол жұмсау).  

176 

 

Жалпы  кәмелетке  толмағандардың  девияциясы  ӛзгермелі.  Девияцияның  

кейбір  нысандары,  олар  тіпті  бүгінгі  күні  дені  сау  және  тартымды  болып 

саналмаса  да,  оны  иеленушілердің  мұндай  ӛмір  салтына  және  мінез-құлық 

стиліне  құқығы  бары  мойындалды.  Соңғы  уақытта  балалардың  панасыздығы 

мен  қараусыздық  проблемасы  үлкен  алаңдаушылық  тудыруда.  Осы  ортада 

нашақорлық,  уытқұмарлық,  маскүнемдік  жұқпалы  аурулар  мен    психикалық 

бұзылулар  кең  қанат  жайған.  Бақылаусыз  және  панасыз  қалған  балалар 

қылмыстық  әрекетке  белсенді  тартылуда.  Ӛмір  сүру  деңгейінің  тӛмендеуі, 

қолайсыз  отбасылар  санының  ӛсуі,  имандылық  қасиеттерінің  жойылуы 

балаларды кӛбіне кӛшеге итеріп, оның нәтижесі соғыстан кейінгі уақыттағыдай 

кӛрініс табады.  

Кәмелетке  толмаған  құқық  бұзушыларды  топқа  бӛлгенда  мынадай 

түрлерге ажыратуға болады: 

-  кездейсоқ  тип    тұлғаның  жалпы  әлеуметтік  оңтайлы  бағытта  бірінші  рет 

қылмыс  жасаған,  бұрынғы  имандылық  мінез-құлықпен  сипатталатын,  ӛз 

әрекетінің  құқыққа  қарсы    екенін  сезінетін  және  ӛкінетін  кәмелетке 

толмағандар; 

-  жағдайлық  ситуациялық  тип  тұрақты  қоғамға  қарсы  бағдары  ;  қылмысты 

сыртқы қолайсыз жағдайдың ықпалымен  жасаған кәмелетке толмағандар;    

-  тұрақсыз  тип  бірінші  рет  қылмыс  жасаған,  бірақ  бұрында  әртүрлі  құқық 

бұзушылықтар  мен  имандылыққа  жат  әрекеттер    жасаған  кәмелетке 

толмағандар. Бұл  жеңілтектік немесе топтың қысымына қарсы тұра алмаудан 

болады; 

 -  ызалы  тип  сендіру  және  мәжбүрлеу  шараларының  қолдануына  қармастан 

бірнеше мәрте қылмыс жасаған кәмелетке толмағандар.   

Кез  келген  құбылыс  қоршаған  ортадан  тыс  ӛз-ӛзінен  пайда  болмайды, 

керісінше  нақты  факторлар  мен  жағдайларға  байланысты  туындайды. 

Кәмелетке  толмағандардың  девияциясы  саяси,  әлеуметтік-демографиялық, 

имандылық-психологиялық  және  құқықтық  табиғаты  бар  обьективті  және 

субъективті  факторлардың  тұтастай  кешенді  әрекетінің  нәтижесі  болып 

табылады. 

Делинквент  (латыншадан  delinquents)  –  ауытқаған  мінез-құлқы  ӛзінің 

шектен  шыққан  мӛлшерінде  қылмыстық  жаза  қолдануды  қажет  ететін  тәртіп 

бұзушы, қылмыскер, субъект. 

Девиантты мінез-құлық мыналарға бағытталуы мүмкін: 

-

 

ӛзіне (мысалға, суицидтік іс-қимыл, нашақорлық, токсикомания, ішімдікке 

құмарлық және т.б.); 

-

 

басқа адамдарға (заңға қайшы ӛзара қарым-қатынас); 

-

 

жеке және мемлекеттік меншікке және т.б. 

-

 

Девиантты мінез-құлық келесі сипаттарда болуы мүмкін: 

-

 

жақсы немесе біршама жақсы ойластырылған; 

-

 

әр түрлі (жағымсыз және жағымды) нәтижелері бар, 

-

 

ерікті немесе шұғыл, кенеттен жасалған; 

-

 

тұрақты немесе эпизодтық, еркін немесе мәжбүрлі. 

 «Ол»  -  қоғамда  бекітілген  қандай  аспайтынын  анықтау  қабілеті  және 

нақты ұстанымдарды айқындауды басшылыққа алады. 

177 

 

«Жоғары  Мен»  адамның  әрбір  әрекетін  «зұлымдық»  және  «жақсылық» 

тұрғысынан  бағалайтын  «рухани  түсінік»,  ішкі  цензор,  ұят  функцияларын 

қабылдайтын құрылымдарды біріктіреді. 

Бұл  үш  психикалық  құрылым  арасында  қайшылықтар  болмауы  мүмкін 

емес  және  олардың  шешілуіне  қарай  біздің  іс-әрекетіміз  бағдарланады.  Бұл 

қайшылықтарды  нақты  тұрғыдан  шешу  кез-келген  минутта  «Олдың» 

талаптарын және «Жоғарғы Меннің» сырттан қысым етуін ой елегінен ӛткізіп, 

таразыға сала білетін күшті «Менді» кӛрсетеді және осылайша қандай әрекеттің 

ең мақсатты және логикалық ұстанымды екенін айқындайды. 

Нәтижесінде  олардың  жақын  әлеуметтік  орта  жағдайларына  үйренісудің 

әдістері болып табылатын, бес девиантты мінез - құлық сараланады: 

а) бағыну (конфорымды мінез - құлық ); 

ә)  инновация  (жаңарту  –  үйреншікті  адамдық  құндылықтарды  жоққа 

шығару); 

б) ритуализм (қарым – қатынастың омизирлі – келісімді жағдайлары ); 

в)  ретретизм  (салауатты  ӛмірден  кетіп  қалу  –  қаңғыбастық,  ішімдікке 

салыну, нашақорлық ); 

г) бұлқыныс (жаңа әлеуметтік ережелерді еңгізуге талпыну). 

Аномия  тұлғаның  әлеуметтік  нормалар  және  құнды  эталондардың 

маңызын  жоғалтуы  ретінде  әлеуметтік  құрылымдары  ӛз  орнын  бағалаудың, 

мінез-құлық  үлгісін  таңдаудың  мүмкін  еместігін  білдіреді.  Бұл  моральдық 

бағыт-бағарды  жоғалту  тұлғаның  әлеуметтік  және  психологиялық  кері  кетуін 

және  оның  бейімделу  бұзылысын  тудырады,  бұл  кәмелетке  толмаған  жастар 

үшін  девиантты  және  сол  сияқты  делинквентті  мінез-құлықтарға  мүмкіндік 

ашады. 

Психологиялық  зерттеулер  девианттар  мен  деликвенттердің  кӛптеген 

бӛлігінің  қоғамнан  және  оның  құндылықтарынан  белгілі  бір  әлеуметтік-

психологиялық  қашықтықта  болатындығын  нақты  тұрғыдан  дәлелдеп  беріп 

отыр.  Олар  қоғамнан  және  шағын  әлеуметтік  топтардан  (отбасы,  білім  алу 

ұжымдары,  достар  және  т.б.)  алшақтаған,  жатырқаған  немесе  олармен 

байланысты біршама әлсіретіп алған. Бұл алғашқысында девиантты, одан кейін 

делинквентті мінез-құлықтың ӛзіндік ұстанымдарын айқындайды. 

Әлеуметтік  психологияда  шеттету  мәселесі  жасӛспірім  қоршағандарға 

қарсы 

тұратын 

тұлғааралық 

ӛзара 

қарым-қатынастар 

контекстінде 

қарастырылады.  Мұндай  қатынастар  олардың  бірігуге  деген  сезімдерін 

жоғалуымен байланысты болып, ол айналасындағыларды түсініксіз, бӛтен және 

тіпті  ӛзіне  зиянды  күйде,  олардың  моральдық  және  құқықтық  мінез-

құлықтарының эталондары мен мӛлшерлерін аластата отырып қабылдайды.  

Бұл  тұлғаның  бейімделу  бұзылысының  –  оның  әлеуметтік  ортаға 

бейімделмегендігінің, 

мақсаттардың, 

ой-ӛрістің 

және 

доминант 

құндылықтарының сәйкестенбегендігінің себебі болып табылады. 

Кеңейтілген  ұғымда  қандай  да  болмасын  девиантты  мінез-құлықты 

шеттету  деп  атауға  болады,  ӛйткені  ол  қоғамда  белгіленген  құндылықтар  мен 

мӛлшерді қабылдамаумен дәлелденеді. 

Жасӛспірім  тұлғаның  психолиялық  шеттетілуін  ата  –аналарының  кері 

итеруінің  (психиқалық  депривация),  жасӛспірім  мен  тәрбиелеуші  орта 

арасындағы әлеуметтік-психологиялық қашықтықтың, қоғам құндылықтарынан 

178 

 

тысқары  қалудың,  эмоционалды  -  маңызды    байланыстарға  қосылмаудың 

нәтижесі  деп  те  айқындауға  болады.  «Психикалық  депривация  және  ол 

тудыратын  шеттетуді  девиантты  мінез-құлықтың  себебі  ретінде  қарастыруға 

болады, бұл факторлар ӛздігінен қылмыс жасауға алып бармайды. Алайда, олар 

тұлғаның жалпы девиантты бағытын, нақты қайшылықтарға араласу барысында 

қылмыстық 

жазаға 

тартылатын 

жағымсыз 

санасыз 

әрекеттерін 

қалыптастырады». 

 

  Қорыта келе отбасылық қарым–қатынас жүйесінде жасӛспірімнің маңызы 

бар  ересектермен  араласуы  оның  тұлғалық  мәніне  айналатын,  мінез–құлық 

мотивтерін  қалыптастыратын  моральдық  және  әлеуметтік  мінез–құлық 

мӛлшерін ӛзектілендіруді ұсынылды.  

 

Әдебиеттер 

1.

 

Нарикбаев  М.С. Правовая охрана детства в РК. -  М., 1998. 

2.

 

Паренс Г. Агрессия наших детей. - М., 1997. 

3.

 

Белинская Е.Л. Временные аспекты «Я - концепсии» и идентичности Мир 

психологии. – 1999.  

4.

 

Керимов Л.К. Қиын балалар болады неге? / Алматы Қазақ елі – 10 қараша, 

2004.   

Резюме 

В  этой  статье  рассматриваются  педагогические  возможности 

предотвращения правонарушений среди учащихся. 

Summary 

This article concerns pedagogic opportunities of delinquency prevention among 

students. 

 

 

ӘОЖ:745:37 

 

ҦЛТТЫҚ СӘНДІК ҚОЛДАНБАЛЫ ӚНЕРДІҢ ЭСТЕТИКАЛЫҚ, 

МӘДЕНИ-ТАРИХИ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ 

ЕРЕКШЕЛІГІ 

 

Аймақтық әлеуметтік-инновациялық университеті 

Д. С. Балтабаев магистрант, Ж.Т.Назанова магистрант 

Шымкент.,Қазақстан 

Abdu-rohman5@mail.ru 

 

Күнделікті  тұрмыс-тіршілікте  қолданылуымен  бірге  қоршаған  ортамызға 

ерекше  сән  беріп  тұратын    заттарды  –  сәндік  қолданбалы  заттар  деп  атаймыз. 

Қолданбалы 

дегеніміздің 

ӛзі 

күнделікті 

ӛмірде, 

тұрмыс-тіршілікте 

қолданылатын, демек, ӛмірімізді безендіреді дегенге саяды. Сәндік қолданбалы 

ӛнер болмысы тұрғысынан халықтық ӛнер. Жұртшылық ӛзіне қажетті заттарды 

жасайды, оған түр-сипат береді, заттың сыртқы кӛрінісіне де мән бере отырып, 

сол  заттар  арқылы  табылған  сұлулықты  сақтайды  және  бұл  жетістіктерін 

179 

 

ұрпақтан-ұрпаққа  мирасқа  қалдырып  отырады.  Сәндік    қолданбалы  ӛнерде 

шеберлердің қоршаған ортадағы шындықты бейнелеуге, сақтап қалып кӛрсетуге 

деген ықыласы барынша айқын кӛзге түседі  

Міне,  осындай  сұлу  да  кӛрікті  заттарды  тұрмыс-тіршілікте  қолдану 

мақсатындағы  осындай  ерекшеліктерді  сомдаған  ӛнерге,  ерекше  бір  ӛнер  түрі 

ретінде  мән  беріп,  оны  сәндік-қолданбалы  ӛнер  деуге  әбден  лайық.  Сәндік  

қолданбалы  ӛнер  шығармаларында  біз  халықтың  данышпандығын,  оның 

мінезін,  ӛмір  сүру  салтын  кӛре  аламыз.  Бұл  шығармаларда  халық  рухы  біте 

қайнасып  жатады,  халықтың  пәк  сезімі  мен  баянды  ӛмір  арманы  тағы  бар. 

Сондықтан  да,  сәндік  қолданбалы  ӛнер  туындыларының  танымдық  және 

эстетикалық  тұрғыдан  кӛтерер  жүгі  ауыр,  атқарар  қызметі  де  ӛте  маңызды. 

Қазіргі таңда әрбір жанұяда халық шеберлері қолынан шыққан ӛнер туындысы 

кездеседі  десек  қателеспейміз.  Кӛп  жағдайларда  бұл  ӛнер  туындылары  үй 

шаруашылығында пайдаланатын зат ретінде емес, керісінше, ең алдымен кӛркем 

ӛнер  туындысы  ретінде  қабылданып,  эстетикалық  талғамымызға  жауап  бере 

алатындай,  мейлі  қалалық,  мейлі  ауылдық  тұрмысымыздың  сәні,  кӛркі  ретінде 

үйіміздің тӛрінен орын алады.  

Халықтық  сәндік  қолданбалы  ӛнері  әдемілікке  тәрбиелейді,  келісті 

тұлғаның  қалыптасуына,  дамуына  әсерін  тигізеді.  Терең  кӛркемдік  дәстүрге 

негізделген  халықтық  ӛнер  тірі  жанның  болашағын  қалыптастыруға  да  тиімді 

ықпал  ете  алады.  Сәндік  қолданбалы  ӛнер  туындылары  тұлғаның 

шығармашылық  әлеуетін  анықтайтын  кӛркемдік  талғам  және  эстетикалық 

тұрғыдан  кемел  орта  қалыптастыра  алады.  Педагогика  және  этнопедагогика 

салаларында қолданбалы ӛнер – білім беру қызметтерін жүзеге асыруда (тарих, 

мәдениет, география, социология тб.) ӛте қажетті әрі тиімді амал ретінде жоғары 

бағаланған.  

Қазақ  даласының  ұлы  перзенті,  біртуар  ақыны,  халық  ағартушысы  Абай 

Құнанбайұлы халықтық ӛнердің мән-маңызы туралы ӛз еңбектерінде атап ӛткен. 

Оның айтуы бойынша, қазақтың қолданбалы ӛнері – халық дарынының кӛрінісі. 

Халықтан  шыққан,  дарынды  шығармаларымен,  туындыларымен  танылған, 

еңбегін  кӛрсете  алған  адамдарды  шебер,  ісмер,  ұста,  -  деп  атаған.  Шеберлерге 

кӛрсетілген  құрмет,  сүйіспеншілікті  ұлы  Абай  былай  деп  түсіндіреді:  олар 

(шеберлер,  ұсталар)  еңбек  құрал-саймандарын  жарата  отырып,  қоғам  үшін 

еңбеккорлық  және  кішіпейілділік  үлгісі  бола  алды.  Ӛнерлі  шеберлердің 

бұйымдары тұрмыс-тіршілікті, адам ғұмырын безендіріп келді, ал шебердің ӛзі 

рухани  сұлулықтың  жарқын  бейнесі  ретінде  қабылданды.  Шеберлердің  мінез-

құлқына  сипаттама  бергенде  де  оларды  ұжданды,  ақ  пейіл,  дана,  елгезек  және 

білімді деп бағалайтын. Мұндай жоғары бағаға ие болған шебер де ӛз тарапынан 

сапалы,  ұқыпты  әрі  адал  жұмыс  жасауға  атсалысатыны  белгілі.  Ұлы  Абайдың 

айтқан  тағы  да  бір  сӛзіне  зейін  салсақ,  ол  былай  деп  жазған  екен.  Шеберлерді 

тек  олардың  шеберлігі,  дарындығы  үшін  емес,  келешек  ұрпақ  ӛкілдері 

есептелетін шәкірт дайындаудағы ерен еңбектері үшін де құрметтейтін .  

―Әдемі  заттар  адамдардың  шығармашылық  сезімін  тәрбиелеп,  еңбекті 

құрметтеуге  жетелейді‖,  -  деген  пікірді  кезінде  атақты  М.Горький  айта  келе, 

180 

 

сәндік  қолданбалы  ӛнер  бұйымдарының  халықты  эстетикалық  тұрғыдан 

тәрбиелеудегі және еңбекке баулудағы қызметіне тоқталған.        

  Э.В.  Ильенков  ―Адам  қолымен  және  адамдар  үшін  жасалған  бұйымдар 

әлемі,  осы  бұйымдар  тӛңірегіндегі  жұртшылық  арасындағы  қарым-қатынас 

жүйесінің  жиынтығын мәдениет деп  айту  қабылданған‖,  - деп  жазады.  Осыған 

байланысты,  жасӛспірімдердің  кәміл  жетілуіндегі  алғышарт,  заңдылық  пен 

механизмдерін  зерделеу  принципиалды  мәнге  ие  болып    әртүрлі  ―мәдени 

мәтіндердің‖  игерілуін  талап  етеді.  Ӛзінің  қайталанбас  «Мен  ӛсіп  келе  жатқан 

адаммын»  деуі  арқылы,  тұрмыстық  мәдени  бұйымдар  арқылы  олармен  қарым-

қатынасқа  түсу  тәсілдерін  жаратады.  Осындай  жалпы  мағыналы  тәсілдер, 

жолдар  арқылы  бала  мәдени  дәстүр  элементтерін  игеріп,  ӛзіне  және  қоршаған 

ортаға жеке әрі бірегей ішкі әлемін ашады немесе жаңадан жаратады.  

  Дәстүрлі  мәдениеттерде  барлық  тұрмыстық  заттар    кӛбінесе  олардың 

материалдық құндылығы мен эстетикалық құндылығын айқындап тұрады және 

белгілі  бір  мӛлшерде  шығармашылық  ӛнердің  ізін  сақтауға  да  мән  беріп 

отырады.  Бұл,    мәдени-салттық  ғұмыр  шеңберінде,  басым  тұрмыстық  заттар 

ӛзінде  сакралды  (соның  ішінде  магиялық)  мән  тасуымен  байланысты  болса 

керек.   

  Кӛпшілікке белгілі, қазақтардың ұлттық кәсіпшілігі сан-алуан дәуірлердің, 

заман және ұрпақтардың ізімен біте қайтасып жатады. Әртүрлі киізден, жүннен, 

былғарыдан  (кӛн,  тері  т.б.)  ағаштан,  сүйек  және  металлдан  жасалған  заттарда 

кӛне сарындарды, әуендерді байқауға болады. Ӛйткені, қолӛнер кәсібі қашанда 

шебердің  жинақтаған  тәжірибесімен,  жұртшылықтың  қалыптасқан  дәстүрімен, 

қоғамның ӛмір сүру шарттарына  лайықтығы және эстетикалық талғамы сияқты 

жайттармен ерекшеленіп келген. Қазақтардың ӛте бай мәдени мұрасы, ою-ӛрнек 

санаты,  халық  шеберлерінің  жоғары  техникалық  біліктілігі,  ұлттық  қолӛнердің 

қайталанбас колориті, сондай-ақ, ұлттық киім үлгілері – қазақ ұлтының ерекше 

мақтан тұтатын құндылықтарының бірі екені белгілі.      

  Кӛшпелі немесе жартылай  кӛшпелі  ӛмір  салты басым болған  түркі, қазақ 

халықтары  дәстүрлі  мәдениеттің  кӛптеген  сарындарын,  ең  алдымен 

материалдық-заттық  кӛріністерін  сақтап  қалған.  Ауылдық  жерлерде  күнделікті 

тұрмыс-тіршілікте  кеңінен  қолданып  жүрген  аталмыш  материалдық-заттық 

құндылықтарды  сәндік  қолданбалы  ӛнер  қатарына  қосуға  әбден  лайық.  Тек 

күнделікті  қолданатын  зат  ретінде  шектеліп  қалмауымен  бұл  заттар  ерекше 

мәнге  ие.  Қоғамның  негізін  қалайтын  адам  баласы  ӛзінің  жекедара  ӛсіп-

ӛркендеуі  үшін  осы  дәстүрлі  мәдиеттен  нәр  алады,  қайнаркӛз  ретінде 

пайдаланады.  Сәндік  қолданбалы  ӛнер,  магиялық,  әдет-ғұрыптық  тәжірибемен 

(және  генетикалық  байланысы  бар  ұлттық  ойындар)  бір  қатарда  іс-шаралар 

түрінің универсалды, жан-жақты жетілдірілген үлгісі болып келеді.  

Қазіргі  таңда  сәндік  қолданбалы  ӛнерге  деген  қызығушылықтың    қайта 

оянуы,  қарқынды  зерттеле  басталуы  тек  ата-бабаларымыздың,  қазақ  халқының 

мәдени 

мұрасына 

қызығушылықпен 

шектелмейді. 

Қалыптасқан 

ой-

тұжырымдарға  жаңа  әрі  шынайы  баға  беру  арқылы  мәдени  байлығымызды 

сақтап  қалуға  әрекеттеніп  отырған  ізгі  ниет  ретінде  түсіндіреміз.  Бұл,  әрине, 

оңай  шаруа  емес,  ерекше  міндет.  Осы  тұрғыдан  қарағанда  халықтық  ӛнер 

181 

 

зерттеулері  жӛніндегі  ұлттық  педагогикалық  еңбектердің  негізі  Г.Н.Волковаға  

және  оның  жолын  ұстанушы  ізбасарларына  тиесілі  екен.  Дәстүрлі  сәндік 

қолданбалы ӛнерде жас жеткіншектердің, балалардың психологиялық тұрғыдан 

дамуына, оның тек мирасқор ретінде жетілуі емес, тіпті, келешекте осы мәдени 

құндылықтарды  кӛз  қарашығындай  сақтайтын  субъектілігіне    қатысты  ӛте 

мықты қайнаркӛз сыр бұғып жатыр.         

Е.С.Асылханов  ӛз  зерттеулерінде:  ―Соңғы  жылдары  Қазақстанда 

қолданбалы  ӛнерге  оқытудың  әдіснамасы,  жалпы  бейленеу  ӛнерін  оқытудың 

әдіснамасына қатысты мақала, баяндамалар кӛбейіп кетті. Олардың кӛпшілігі ӛз 

тәжірибесімен  осы  саладағы  басқа  педагог-оқытушылардың  тәжірибесін  қоса 

отырып  алынған  және  ешқандай  зерттеуден,  эксперименттен  ӛтіп  расталмаған 

тәсілдердің  синтезі,  гипотезалар  жиынтығы  екені  кӛзге  түседі‖,    деп  жазады. 

Расында  да,  орта  және  жоғары  оқу  орындары  үшін  дайындалған  сәндік 

қолданбалы  ӛнерге  оқытудың  әдіснамалық  құралдары  мен  оқулықтарының 

басым  кӛпшілігі  қазіргі  талаптарға  жауап  бере  алмайды.  Аталған  оқулық  және 

әдіснамалық кітапшаларда жиі-жиі қордаланып қалған ортақ мәселелерді шешу 

қажеттілігі  немесе  жекелеген  этномәдени  іс-шараларды  ӛткізу  ұсыныстарымен 

шектеліп қалады.     

Бұл  ретте  әсіресе,  бастауыш  мектептерде  сәндік  қолданбалы  ӛнерді 

меңгеруге бағытталған ғылыми дидактикалық зерттеулер жоқтың қасы. Алайда, 

этномәдени  тұрғыдан  балаларды  тәрбиелеуде,  оқытуда  ғылыми  дидактикалық 

зерттеулердің мәнін, оның ерекше білім беру алаңы екенін аттап ӛте алмаймыз. 

Балалық  шақта  қоршаған  ортаға  деген  қызығушылық  ӛте  ерте  дамиды.  Бұл  ӛз 

кезегінде  баланың  ӛсіп-ӛркендеуіне  қажетті  мықты  құрал.  Бала  құлақ  түріп 

естуге, кӛріп ұстауға әрекеттенеді.    

    ―Искусства  изобразительные  и  прикладные  таят  в  себе  огромные 

возможности  для  развития  творческой  потенции,  фантазии  и  интуиции,  для 

ощущения  ребенком  радости  ручного  труда  как  творчества‖,  -  деп  жазған 

болатын суретші Б.М.Неменский . 

  Ғалым  педагог  Н.Құлжанованың  пікірлеріне  зейін  қойсақ,  ол  –  тәрбие 

баланың дамуына қажетті маңызды психологиялық фактор болып қана қоймай, 

сол дамуды әрекеттендіретін қажетті шарттардың бірі деп есептейді. Ғалымның 

айтуынша,  тап  сол  балалық  шақта  адам  баласының  бүкіл  ӛмір  бойы  сүйеніп 

ӛтуіне қажетті дүниетаным іргетасы қаланады. Бала тәрбиесіне арналған әртүрлі 

ойындармен бірге, еңбекке баулу мәселесі де ӛте маңызды. Балаларда еңбек ету 

ниетін кӛре білу  және  мүмкіндіктері  аясында  еңбектенуіне  құрметпен  қарауды 

мектепке дейінгі аралықта бастау қажет.   

Еңбекке  баулу,  әрине,  мекетеп  жасындағы  балалардың  табиғатына  да  

қарама-қайшы  келмейді.  Мектеп  жасындағы  балаларға  да  белсенділік,  ―ӛзім 

жасаймын‖ деушілік немесе қоршаған ортаны ―үйренем‖ деушілік ойында және 

еңбекке баулу шараларында кӛрініс табады.   

Балаларға  тән  қасиеттің  тағы  бірі  –  қарым-қатынас.  Бала  ӛзінен  жасы 

үлкендерден  ӛзі  кӛріп-естіген  барлық  нәрсесін  сұрап  білуге  әуес  болады. 

Баланың  келешектегі  білім  алуына  деген  қызығушылық,  мүмкіндігі  барынша 

кӛбірек  нәрсені  үйреніп  алуы  міне  осы  сәттен  басталады  деуге  негіз  бар. 

182 

 

Зерттеушілер  балаларға  тән  түйсік,  қабылдау,  ойлау,  мінез-құлықтарды 

қоршаған  ортаға  деген  қарым-қатынасымен  байланыстырады.  Олар,  яғни 

зерттеушілер  педагогтардың  назарын  балалардың  қоршаған  ортаны  нақы 

сезінуіне,  елестетулерінің  бейнелілігіне  аудара  отырып,  дүниені  адекватты, 

нақты қабылдаудағы қалыптасудың маңыздылығын кӛрсетеді.  

Жас  балаларда  деректі  (нақты)  ойлау  қабілетінің  болмауы  айта  ӛтуімізге 

тиісті маңызды мәселенің бірі.  Балаларға тән барлық затты қолмен ұстау немесе 

иіскеп  кӛру  ерекшелігі  (нақтылық  түсінігі)  дүниені  танып,  меңгеруге 

кӛмектеседі  Мысалы,  белгілі  бір  жастағы  балаға  анық,  нақты  түсінік  беріп 

тұрған  нәрселер,  екінші  бір  жастағы  балаға  мүлдем  түсініксіз  құбылыс, 

түсініксіз дүние болуы мүмкін. Дүние танымдағы нақтылылық ӛзгерісі баланың 

бұл ӛмірдегі тәжірибесіне тығыз байланысты екен.         

Балалар  ойын  ойнау  барысында  немесе  белгілі  бір  әрекеттерде  ӛзінің 

белсенділігін  кӛрсетуге  талпынады.  Міне  осы  белсенді  әрекеттерімен  олардың 

ӛзінен  жасы  үлкен  кісілердің  қимыл  әрекеттеріне  еліктейтіні  байқалады.  Ал 

еліктеу дегеніміз – белсенділіктің бір кӛрінісі. Мектепке дейінгі жас балалардың 

әрекетіндегі ойын және еңбек бір-бірімін тығыз байланыста. Ересек адамдармен 

балалар  тұрмыстық  заттарды  дайындауға  атсалысады,  дәстүрлі  мәдениет 

шеңберінде  жасаған  бұйымдарын  пайдалануды  үйренеді.    Бұл  туынды,  әрине, 

ересек адамдардың айтуымен, шарттарымен жасалған бұйымдар ғажап, тамаша, 

жаңа  әрі  маңызды  дүние  (алғашында  қасиетті)  ретінде  қабылданады.  Біріге 

отырып  жаратылған  дүние  баланың  ӛз  мүмкіндіктеріне  деген  сенімін 

арттырады, адам ӛміріндегі сан-қилы шығармашылық иірімдерге жол ашып алға 

жетелейді.    

Бала  тәрбиесінің  қоғамдық  мән-мазмұны  -  психология  ғылымында  жан-

жақты  негізделген.  Бұл  ғылымдағы  басты  ұстаным:  тұлға  -  туылғаннан  бастау 

алып  балалық  шақ  бойы  қалыптасады.  Даму  кезеңі  іс-әрекеттердегі 

инициативаны  (бастаманы)  жеңіп  алған  сәттен  басталып,  эмоция,  сезім 

күйзелісінің  қабылдау  мағыналылығымен  аяқталады.  Ӛзіне  тән  қисын  және 

қағидалар  орнығып  ішкі  дүние  сезімі  қалыптасады,  яғни,  тек  қана  ӛзіне  тән 

жоғары психикалық функция, психикалық мінез және міндеттермен шарттасқан 

баланың  тұлғалық  қалыптасу  процесі  жүріп  жатады.  Сондықтан  білім  және 

тәрбие  беру  іс-шараларының  бел  ортасында  баланың  ӛзі  негізгі  процестің 

субъектісі ретінде кӛрінуі тиіс.  

Алға  қойылған  мақсат  –  сәндік  қолданбалы  ӛнердің  этно  ерекшелік 

формасының теориялық сипаттамасын, бірінші кезекте нақыш ӛнерінің бӛлінбес 

эстетикалық, тарихи-мәдени, әлеуметтік-педагогикалық феномен екенін кӛрсету 

және осы негізде әдіснамалық нұсқаулар, ұсыныстар дайындау.  

 

Әдебиетер 

1.

 

ҚР «Білім туралы» заңы «Егемен Қазақстан» №11 июнь 1999 ж. 

2.

 

2004-2006 жылға арналған «Мәдени мұра» бағдарламасы – Алматы, 2004.  

3.

 

Абу Насыр Аль-Фараби. Философские трактаты. – Алма-Ата, 1972.  

4.

 

Абай. – Шығармалар жинағы /екі томдық/ – Алматы, 1995.  

5.

 

Аргынбаев  К.А.  Казактын  мал  шаруашылыгы    жайында  этнографиялык 

очерк. – Алматы, 1969.  

183 

 

Резюме 

В  данной  статье  рассматриваются  народное  декоративное  прикладное 

искусство 

эстетических, 

культурно-исторических 

и 

общественно-

педагогических особенностей. 

Summary 

In this article examined the folk decorative applied art of aesthetic, cultural and 

historical and publicly-pedagogical features. 

 

 

ӘОЖ:745 

жүктеу/скачать 4,16 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: