156
туралы Ғ.Ғ.Мұсабаев былай дейді: «Сөздің ауыс мағынасы ойнақы болып
келетіндігі практикадан белгілі. Бірақ ауыс мағыналар практикада қолданылу
процесінде тұрақты немесе тура мағынаға айналады» [217, 24 б.]. Мағына
алмасудың мұндай үлгісі жыраулар поэзиясында да, одан бергі кезеңдердегі
тілдік қолданыстарда да көптеп кездеседі. Мысалы,
іші тар – іштар.
Метафоралар құрамы жағынан бір сөзден бастап, бірнеше сөздерге дейін,
тіпті тұтас сөйлем деңгейінде де күрделене береді. Мұндай күрделі құрылымдар
ұлғайған метафоралар
деп аталады. Жыраулар поэзиясында
ұлғайған мөлшерлік
метафоралар
да көптеп кездеседі. Мыслаы,
1.
Сен –
жібексің,
мен –
жүнмін,
Сен –
сұлтансың,
мен –
құлмын
(Шалкиіз жырау, Би Темірге бірінші толғау, 39 б.);
2.
Кебеже қарын, кең құрсақ,
Артық туған Абылай
(Тәтіқара ақын, Кебеже қарын, кең құрсақ, 70 б.);
3.
Кірмембес ауыр қолға
бас болып,
Күңіреніп күн түбіне жортқанмын!
(Доспамбет,
Айнала бұлақ басы тең, 32 б.).
Берілген мысалдарда метафоралардың құрамы әртүрлі және түрліше
мөлшер семантикасын білдіреді. Бірінші мысалда метафоралар бір ғана сөзден
құралған. Мұнда заттың қалпын емес, заттың қасиетіне ұқсатып тұр. Зат
бойындағы сапалық қасиеттер түрліше деңгейден құралатындықтан, «мөлшер»
ұғымының қатарына жатады. Қасиет – құн. Мұндағы мөлшерлік шама
абстрактілі болады. Олай болса, бұл метафораларда (тіке теңеу) «құн»
ұғымы
салыстырмалы түрде берілген.
Жібек
пен
жүннің
,
сұлтан
мен
құлдың
арасындағы сапалық айырмашылық пен құн өлшемі қандай болса, бұлардан
туатын «
құн мөлшері»
ұғымы да сондай.
Екінші мысалдағы
кебеже қарын, кең құрсақ
метафоралары анықтауыштық
қатынаста екі құрамда берілген. Мұнда қарынның кебежелік, құрсақтың кеңдік
сипаты тура мағынасында анықталып тұрған жоқ. Тіркес тұлғасы анықтауыштық
қатынастағы тіркеске ұқсағанымен,
кебеже
мен
қарын
,
кеңдік
пен
құрсақ
ұқсатылып, ауыспалы мағынада салыстырылған.
Сонда да метафораланудың
басты нысаны ретінде оның сыртқы формасы, заттың қасиеті емес,
«сыйымдылық» ұғымы алынып отыр. Яғни Хан Абылайдың кеңпейіл, көреген,
қайырымды қасиеті көп «қазына» сақтайтын
Достарыңызбен бөлісу: