Монғол кезеңіне дейінгі Орталық Азиядағы түркі тілдес этностардың этномәдени интеграциясы кезеңдері
жүктеу/скачать 88,09 Kb.
|
Монғол кезеңіне дейінгі Орталық Азиядағы түркі тілдес этностарды-emirsaba.org
| Түрік қағанаты (552-603 жж.)
Біздің заманымыздың І мыңжылдығында Еуразия далаларын- дағы этникалық орта өзгере бастады. Дәл осы уақытта қазіргі түркі тілдес тайпалардың этникалық-саяси бірігуі қалыптасқан еді. Осы дәуірде түркілердің рухани мәдениеті де жаңа сатыға көтерілді. Түркі жазба мәдениеті мен сына жазуы, хатқа түскен түркі әдебиеті қалыптасты. Түркілерде алғашқы діни наным- сенімдер буддизм, христиан, манихей, ислам діндерінің ықпа- лымен, өзге де өркениет жетістіктерінің әсерімен пайда болған. Олар көшпелі және жартылай көшпелі өмір кеше отырып, бір- тіндеп қалалық және отырықшы тұрмысқа көшті. Отырықшы- лыққа көшкен тайпалар өзіне тән өркениеті түрлерін қалыптас- тырды, олардың сол кездегі әлемдік мәдениетте өзіндік орны бар. V-VІ ғасырларда түркілер далалы аймақтарды мекендеді және оларды қытайлықтар “жужаньдар”, еуропалықтар “авар- лар” деп атаған. “Түркі” сөзі (қытайша “тукюе”) алғаш рет көшпелі халықтың атауы ретінде б.з. VІ ғасырында пайда болды. Бізге түркілердің тарихы VІІ-VІІІ ғасырларда жазылған Орхон-Енисей жазба- лары арқылы белгілі. Ол ескерткіштер-түркілер мекендеген Енисей өзенінің бойы мен қазіргі Монғолия жеріндегі Орхон өзенінің жағасынан табылған құлыптастағы жазулар. Сондық- тан да оларды “Орхон-Енисей жазуы” деп атап кеткен. Ескерт- кіштер VІІ-VІІІ ғасырлардағы Түркі қағандығының тұсында Білге қаған (хан), Күлтегін (әскер басы), Тоныкөк (ақылшы, ке- ңесші) сияқты атақты адамдарға арнап тұрғызылған құлпы- тастағы жазулар. ҮІ ғасырда Қазақстан жері сол кезде аса қуат- ты болған Түрік қағанатының қоластына қараған. Түрік қағана- ты Орталық Азиядағы тайпалық одақтардан біріккен ежелгі мемлекет. “Түрік” атауы алғаш рет қытайдың 542 жылғы ше- жіресінде кездеседі. Ал түріктердің мемлекеттік дәрежеге көте- рілуі 552 жылдан басталады. Бұл этно-саяси бірлестіктің негізін салушы Бумын қаған еді. 552 жылы түрік қолбасшысы Бумын аварларға қарсы шықты. Ол 553 жылы дүние салды, ал оның ізбасары Мұқан қағанның билігі кезінде Түрік қағанаты Ор- талық Азияда саяси үстемдікке жетті. Қағанаттың негізгі құра- мы түркі тілдес халықтар болды. Олардың басым көпшілігі “теле” тайпалары. Теле-көптеген түрік тілдес тайпалардың ортақ атауы. Қытай шежіресі бойынша “теле” сөзінен “түрік” сөзі шыққан. Сондықтанда “теле” мен “түрік” сөзі бір мағынаны білдіреді. Түрік қағанатының құрамында 30-дан аса теле тайпасы болған. Олардың ішінде қырғыз, оғыз, ұйғыр, дулу, үйсін тағы басқа да тайпалар болған. VІ ғасырдың 70 жылда- рында түрік қағанаты Солтүстік Кавказ бен Қара теңіздің сол- түстік жағалауына дейін үстемдік етті. VІ ғасырдың екінші жартысында түрік қағанатының билігі Азияның біраз аймағын қамтыды. Осы кезеңде Түрік қағанаты Қытай, Иран, Византия сияқты ірі мемлекеттермен терезесі тең түсіп, күшті мемлекеттің біріне айналды. Түрік қағанаты – жерімізде құрылған алғашқы ерте феодалдық мемлекеттердің бірі. Қағанат оңтүстік шығысында Қытаймен, оңтүстік батысында парсылармен шектесіп жатты. Түрік қағанатының негізгі құрамы түркі тілдес халықтардан тұрады. Олардың басым көпшілігін теле (тирек) тайпалары құрады. Теле – түркі тілдес тайпалардың ортақ атауы. Қытай шежіресі бойынша “теле” сөзінен “түрік” атауы қалыптасқан. Алғаш рет түрік этнонимі туралы 542 жылғы қытай жылнамасында жазылған. 552 жылы Түрік қағанаты құрылып, 603 жылға дейін өмір сүрді. Түріктер Орта Азияның ішкі аумақтарына жасаған жорықтарында эфталиттерден қатты қарсылық көрді. Түріктер эфталиттерді он жылдан кейін, 563-567 жылдары жаулап алды. 6 ғасырдың 70 жылдары Түрік қағанаты солтүстік Кавказ бен Қара теңіздің солтүстік жағалауына дейін үстемдік етті. 6 ғасырдың екінші жартысында түріктердің билігі Азияның біраз аймағын қамтыды. Сөйтіп, Қытай, Иран, Византия сияқты ірі мемлекеттерге өздерінің саяси ықпалын жүргізген күшті мемлекеттің біріне айналды. жүктеу/скачать 88,09 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|