Монография \ 3 «санат» а л м п и 1мп &5,O0 L

жок, жерде  пафос  жок,  ал  пафоссыз  шыгарма  —  отсыз, 
жалынсыз  нэрсе.  6м1рдеп  опасыздык  жайлы  жазганда 
Гоголь  оны  эркдшан  езше  “нагыз  жан  турипгер  зэб1р 
берген кдс душпан кейшнде суреттеуге бар кушш салган” . 
Суреткер  табигатындагы  бул  секиш   мьшымас,  мыкты 
тенденцияны  Бальзак  бас  ура  кад1рлеп,  “жазушыны 
жазушы ететш кдстерл1 нэрсе — принципке жан-тэшмен 
бершу” деп бшген. Ал Белинский болса “поэтикалык идея
—  силлогизм  де,  догмат  та,  ер еже  де  ем ес,  жанды 
куштарлык,  жалынды пафос”  екенш  ашып айткан.
Bip гана мысал:
Аунагым да  келеш, 
Кдйта-кайта  жуынам
Ойнагым да  келедь 
Булагынан  бетшда.
Ыстык керш  караймын, 
Шакыргандай  оз1мда
Мундагы  ep6ip  тебега. 
Жапырагы,  агаты.
Озге  жердщ суынан 
Ала  алмаймын 
Х031мдд,
Суы  да  езге  секшдь 
Дсп  тургандай  кдрашы.
(Р.Орманов).
Бул  —  “Азат  жер”  деген  елец.  Такырып  —  жаудан 
босатылган жер, идея — Оганга деген махаббат. Осы такырып 
кдлай игершген, яки идея кдлайша керкемдйс шеипм тапхдн? 
Мунда  да  акын  бюк  идеяны  бшкке  шыгып  ап,  урандап, 
жалаулатып айтып жаткдн жок, езшщ жеке басындагы кецш 
кушнщ нэзж шршдерш сезбен сулу врнектсу тенденциясы 
аркылы жепазш отьгр. Жауынгер солдат ез! жйудан тазарткдн 
ез елшщ азат жер!мен ж урт келед1  Кешеп ажалмен айкдс 
услндеп кдцгардай кдлшылдаган кдталдыкхан i3 де кдлмаган 
сусгы соддаттъщ тунерген кдбагы жайнап шыга келген.  6з1 
кудды себи сеюлда,  ce3iMi сондай елгезек, жеп-жещл:  туган 
елдщ  касиегп  топырагына  асыр  салган  жас  баладай 
домаланып жата 
Kendci, 
кек тебенш, кек шалгын баурайында 
аунагысы да,  ойнагысы да  келед1.  Эр  тебеге 
6ip 
жаудырап 
ушкындап  кез  Tirefli.  Аягыньщ  астында  кез  жасьшдай 
мелдореп  агып  жаткдн  кэусэр  булаккд  бетш  кдйта-кдйта 
жуады.  Жуады да,  тебесшде жамырай  сыбырласкдн жасыл 
жапырактарга  жадырай  кдрайды,  солардыц  сылдыр- 
сыбдырына  акьш да  езшщ  купия  сырын  косьш,  езара  бас 
шулгысады...  Кдндай эдемИ  Осы  эдемушйп уккдн окырман 
елецнщ эсем идеясын да унсЬ туйсшеда, терсн тусшеда. ОзАшз 
жш кынжылатын кептеген эдеби шыгармалардагы идеялык 
булдырлык  жэне  идеялык  жаландык  деп  аталатын  ей  
кемншпк  —  элпдей  суреткерлос  шеберлжтщ  жетпеушен 
туатьш кемшшктер.
163

Расында, жазушы шын мэншдеп шебер — керкем сездщ 
устасы  болса  болтаны,  оньщ  кдламы  сезбен  сурет  салып, 
шындыкты  шынайылай  ернек  теккен  жерден  ершш  идея 
езшен-ез! туады, жалац уашзсыз, жалацаш дэлелспз-ак туа­
ды.  А.П.Чехов  езшщ жазушылык мшдеп  ой  езелн  езгеге 
уагызбен тусгндару емес, тек талантты бола биту екенш айта 
кеп, Суворинге жазган 6ip хатында былай дейдг  “ Ci3 маган 
ат урлаушыларды суреттеп отырып, ат урлау — кылмыс деп, 
ашып айт дейс1з.  Е, бул менс1з де белгип емес пе!  Оны тер- 
геуиплер тер т айтсын. Мснщ мшдетм — шындык^ъщ суре- 
тш сол кдлпьшда д^рщдетш экеп, булжытпай Tycipy Гана”*.
Кектемде  мулгтген бак,  айсьгз  тундс,
Сайрар  шытас  булбулы  конып  гулге.
Сезбейда,  сыр  укпайды  суйшмдг гул,
Жар  муцына  ыргалып,  мулгщц  КУР-
Бул  —  А.Пушкиннщ  “ Булбул  мен  гул”  деген  елещ, 
аударган М.Элшбаев.  бленде такырып пен идея соншалык, 
шебер тугаскан: гул кдндай сулу, 6ipax, успне коньш, кекгем 
жырын тамылжыткдн булбул уншен тук тусшбей, кур мулги 
бергесш оньщ сулулыгынан не пайда? Акын адам атаулыга 
сырткы тур-тусщнен repi, шпнд1 тузе деген идеясын сурет 
аркылы ацгартып, суреттеу ьщгайы (тенденциясы) аркылы 
уктырып турган жок, па?
Иэ, гэп эдеби шыгарманы адем1 жаза бшуде, оньщ аргы 
жагындагы идеялык архэуын окырманньщ ез1 тауып алады. 
Эйтпесе,  эр  жазушы  ез1  жазган  шыгармасьшдагы  идеяны 
оны окзыган ер  адамга жеке-жеке тусйдарш журе  алмайды. 
Гете, керек десещз, “Фаустьщ” идеясын сурагандарга, 
Tinxi 
жауап  бермей  крйган:  “ Мына  кдрандаршы,  6epi  ентелеп 
кеп,  жабыла сурайды,  — “Фауста” кщцай идея жинакуамак 
болдьщ деседа.  Соны мен 6ip ап-анык, бш п, ап-ашык айтып 
беретш гасщей каре® гой дейшн...  Сейпп, егер мен ез1мнщ 
“Фаустыма”  мазмун  еткен  осынша  бай,  турлЬтусп  жэне 
соншалык  жан-жакты  ем1рдщ  ен  бойынан  шыгарма 
идеясыныц жщшдсе жхбш епазш алуга эрекет етсем,  эсем- 
ах,  болар  еда-ау!..”  Ал  “Тассоныц”  идеясын  айтып  беруд! 
сураган Эккерманга Гете rirrri:
— 
Йемене,  идея?  —  деп  тан  кэлыпты:  —  Оны  кдйдан 
бшешн.  Менщ кез алдымда Тассоныц 
eMipi 
гана жайыльш 
жатты, кердш де жаздым.  Болды!
*  Русские  писатели  о  литературном груде.  Л.,  1939,  стр.  423.
164

Енда мына жайткэ  назар  аудару кджет:  жазушынъщ ой 
езеп эркдшан кдз-кдлпында керкем идеяга айнала крймай- 
ды.  Осыдан  келед1  де  ер  шыгармадагы  авторлык  жэне 
объективтйс идеялар туралы угым туады.  Авторлык, идея  — 
суреткердщ о  бастагы  ой  езег/;  объективтт  идея — пакты 
шыгармадан  туатьш  максатты  нвтиоке.  Бул  exeyi  ылти 
61рдей бола бермейдь  Д этрек айтканда,  автор езшщ ойга 
алганын жазу устшде дэл вз ойындагыдай жинакгай 6epyi 
киын.  Кейде Tiirri авторлык, идеяга объективтйс идея керегар 
кеп, карама-кдрсы шыгуы да мумкш.  Мэселен,  Гоголь 6ip 
жолы “ 0л1 жандардьщ” алганщы нускдсыныц 6ipep тарауын 
Пушкинге  окып  берген  екен,  оныц  алган  Bcepi  автордьщ 
ой  езепне  кдрама-кдрсы  шыгьпгш:  Гоголь  кецшдендхрш, 
кущцрмек болып окыса,  Пушкин тындаган сайын тунерш, 
сурланып, акыр аягында ran i мувданып: “Кудай-ай, кдйран 
Россия кдндай кдм кецш ед1!”  — д егт.  Демек, 6i3re кереп
—  автордыц  идеялык  максаты  гана  емес,  шыгарманыц 
идеялык нэтижеа.
Э.Нурпешсов  40-жылдардьщ  орта  шеганде  e3i  шонде 
болып, буге-ххигесщ эбден анык, бшетш Курляндия окигасы- 
нан шагын  очерк жазбак болады.  Оньщ жазушылык жолы 
осыдан басталган.  Cem in, осынау авторлык; идеясын жузеге 
асыру устшде оныц творчестволык, ой езеп езгеред1 де оты~ 
рады: очерк келемда эндмеге, эндме повеске, повесть калыц 
романга айналып, онысы эуел1 “Курляндия” боп жарык керда 
де, кейш “Куткенкун” боп бастан-аяк кдйта жазылды.  К^гс- 
кдсы, авторлык идеяньщ объективтйс идеяга айналу барысы
— ез алдына ripi тарих,  бутш 6ip творчестволык, процесс.
Л.Толстойдыц “Сотые пен бейбтш лтндеп” ой езегшщ 
ербу npoueci, авторлык идеяныц объективтйс идеяга айналу 
тарихы Tiirri кызык, Басында автор 6ipep дворян семьясыньщ 
аз уакыт  шйндеп  хал-кушн,  шаруа-жайын,  турмыс-Tipuii- 
лшн суреттеп,  кейб1р  психологиялык, ситуацияларды гана 
жинакуап  тынбак,  екен.  1с  жузшде  олай  болмайды,  автор 
аттаган сайын шындык сырына терецдеп, окига аумаш ке- 
цешп, 6ipep семья емес, кущп халык жайлы, жеке адам емес, 
жалпы заман жайлы мэселелерге кешш,  буюл орыс ем1ршщ 
кезец-кезендерш кезш кете барады.  Ociji жайтты Толстой- 
дыц  e3i  тамаша  айткдн:  “ Мен  1856  жьщы  белгий  багытта 
повесть жаза бастадым, кдЬарманы — семьясымен Россияга 
оралган декабрист болуга тшс еда. Амал жок, бул кундерден 
жырак 1825 жылга — кдЬарманымныц адаекдн, азап шеккен 
дэ>арше ауыстым да, бастаган нэрсемд1 тастап кетам.  BipaK 
менщ кдИарманым сол  1825 жылдыц езшде  есешп калган
165

ересек, семьялы 
Kici 
болатьш.  Осыны тусшу ушш, мен оньщ 
жас  шагына  хешуге  тшс  болдым,  ал  оньщ  жастык,  шагы 
Россия ушш данхы белек 1812 жылты дэуармен тустас келдо. 
Бастаганымды  тагы  тастадым  да,  енд!  1812  жылдан  кдйта 
бастадым... 
BipaK, 
оны уишшп рет тагы тастадым...  Сейтш, 
1856 жылдан  1805 жылга шегшш барып, сол уакыттан былай 
кдрай  —  1805,  1807,  1825  жэне  1856  жыдцардагы  тарихи 
окигалардьщ  жуан  ортасымен 

жүктеу/скачать 12,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: