uiin  айткан:  елец  туралы  ойлардыц  Ke6i

Жетший  тарау
сез 
0НЕР1НДЕГ1  ТЕК  ПЕН  TYP
I
Эдеби жанр (французша genre — тек, тур) термин ретшде 
шартты,  е й   магынада  колданылады:  1.  эдебиеттщ  тектер1
—  эпос,  лирика,  драма;  2.  эдеби  шыгарманьщ  турлер1  — 
эцпме, роман, баллада,  поэма,  комедия, трагедия т.б.
Жанр мэселесшщ мацында шартты пйарлер коп. Эдебиет 
теориясын толгайтын йтаптардьщ кебшде эдебиеттщ теп — 
жанр, эдеби шыгарма — жанрлык тур деп танылып жур. Сонда, 
мысалы, эпосты — жанр деп бигсек, оньщ шагын, орта жене 
кец келемда уш Typi белпленеда де, шагын келемда эпикалык 
турге  —  очерк,  новелла,  окцгалы  елендер,  орта  келемд1 
эпикалык, турге — повесть, поэма;  ал кец келемда эпикалык 
турге — роман, эпопея тэр!здшер жатады. Бул ретте, лириканы 
да дэстурл1 эдетпен ода, идиллия, мадригал, элегия, романс, 
эклога, сонет, эпиталама дегендей ондаган турге белш жашай- 
ак,  саяси,  не  философиялык лирика,  махаббат,  не  табигат 
лирикасы деген секщда санаулы турлерге гана белш, булардыц 
эркайсысына тэн ерекшелисгерда пайымдауга болады.
9p6ip  эдеби  туьшдыныц жанрлык табигаты  эр  алуан: 
келемд1  эпикалык  шыгармада  ем1рдщ  курдел1  шындыгы 
накты  керкем  тулгаларга  жинакталып,  олардыц  езара 
карым-катынастарынан туган кат-кабат окигалар  аркыяы 
ашылса,  лирикада  адамньщ жеке  басына  тэн  кендл  куй1, 
нэзйс жэне терец психологиялык Te6ipeHicrep суреттелед1. 
Ал  драмалык  шыгарма  кеб1не  адамдардыц  кимыл- 
эрекет1не,  кактыгыстарына  —  турл!ше  тагдырлар 
тартысына курылатьшы  мэл1м.
Сейтш,  керкем  эдебиет  туган  куншен  бермен  карай 
езшщ теп жагынан жогарыда аталган уш турде дамып келедь 
Сез енершщ осынау уш тургн кейде бейнелеу енершщ уш
290

туршен салыстыруга да болады: мэселен, эпос — живопись, 
лирика  —  орнамент  секши  болса,  “6ip  гана  диалогтан 
туратын драма 6ip rycri графика гэр^зд!” (В.Кожинов) екеш 
де рас.
BipaK, бул жайларга кешпес бурьш арнайы токтап, тере- 
ндрек  толгап,  ойлап  алуды  кджет  ететш  б!ркдтар  курдел1 
сыр  мен шындык, бар.
1лгершпл адам  баласьшьщ керкем  дамуындагы  кдндай 
кубылыс болсын, сонын ишнде эдеби творчествоньщ кдндай 
категориясы болсын, 69pi 6ip гана тургыдан, атап айткднда, 
мыгым  тарихи  тургыдан  кдралуга  тшс.  Ендеше,  жанр 
мэселесш тексерудеп непзп принцип те сол —  историзм.
Сез жок» кез келген эдеби шыгарманьщ жанрлык, сипа- 
ты,  езгешелт  бар,  оны  аныкхау  шарт.  Алайда  бул  —  аз. 
Будан бурын, кез-келген эдеби шыгарманьщ жанрлык сипат 
Ьэм сымбаталганга дейшп табиги туу npoueci, занды жаралу 
тарихы бар.  Муны ескермеске болмайды.
Айталык, “Сопле жэне бейбш птк” .  Букш адам баласы- 
ныц  керкемдж  даму  тарихындагы  айрыкща  адым  болып 
табылатын осьшау орыс эдебиетшщ улы кубылысын жасау 
устшде  Лев  Толстойды  билеген  максат  пен  мурат  жанр 
“купияларынан” repi баска болатын.
— 
“ Согыс  жэне  бейб1тиилйс”  деген  не?  —  дещц  Лев 
Толстой. — Бул роман емес, эйресе поэма емес, acipece та­
рихи хроника емес. Автор e3i кдлаган гахшнде н е т  айткьгсы 
келд1 жэне неш  айтты,  “Согыс жэне бейб1тшшк”  —  сол.
Бул не деген  сез?
Бул  —  адебиеггеп  кез  келген  лшан  “автор  айтцысы 
келген” мазмуннан туады, яки эдебиеттеп кез келген niuriH
— мазмунды пшин деген сез.
Эдебиет теориясында  пшт  (форма)  бар да,  тур  (вид) 
бар.  Дэларек  айткднда,  эдебиеттщ TCKTepi  (эпос,  лирика, 
драма)  бар  да,  турлер1  (роман,  поэма,  трагедия  т.б.)  бар. 
Тек  те,  тур  де  жанр  деген  угыммен,  ягни  жанр  жэне 
жанрлык  турмен  мэндес.  Осылардыц  бэрш  тиянакты 
тарихи тургыдан, кдтал историзм принципш танып-туешу, 
6ip  жагынан,  жалпы  творчестволык  процесс  мэселеспн 
к,озгау  болса,  екпиш  жагынан,  нак,ты  мазмунды  тур 
мэселесш талдау больш табылады. Жанр мэселеа осылай 
пайымдалганда гана гылыми-зерттеу ж ем кт болмак;.
Эдеби  даму  да  6ip  —  агысты  езен:  шымырлап  енген 
кдйнар  K03i,  яки  мелд^р  бастауы,  оган  жалгас  толкынды 
арнасы, одан api куяр сагасы бар. Халык ом ip шщ ез1, оньщ 
тарихи тагдырлары,  окигалар  мен кубылыстар,  кайшы-
291

лыкгар  мен тартыстар,  когамдык карым-катынастар мен 
кдрама-кдрсылыктар, адамныц рухани 6iTiMi,  моральдык 
кесыш, кыскасы, акикат шындыкхыц алуан-алуан саласы 
эдебиеттщ  тегш  тугызады,  калыптастырады.  Ендеше, 
кандай да болсын, эдебиеттщ теп, тектщ турлер1 — акикат 
шындыктьщ ез кджетшен туган “арналы таскындар” екеш 
даусыз.  Булардыц бэрш жалпы алып карасак,  6i3  орасан 
курдел1 тарихи процеске кездесем1з; ал эркдйсысын жеке 
тексере кдлсак, ap6ip  эдеби турдщ туу, калыптасу тарихы, 
бэршен бурын, мазмунды турдщ даму жолдары бар екенш 
байкдймыз.
Bip жолы Л.Толстой  “Плутон” туралы былай деген efli: 
“Аристофан  комедиясыныц  кдтынасушылары  —  Байлык 
пен  КедейлЬс.  0зшщ кажеттшМн  дэлелдеген  Кедейлйстщ 
эцпмес1 V гасырдагы грек ушш ете жаксы; 6ipaK 6i3 ушш... 
оньщ магынасы гана жок емес, тшп осындай кдтынасушы- 
лардыц  0здер1  атымен  жок,  Мундай  кешптеу  жасалган 
заттьщ Q3i элдекдшан  эддрэ калган”*.  Шынында да,  солай 
емес  пе?  Коне  дуние  комедиясында  коршген  коркем 
бейнелердщ K©6i немесе коне дуние комедиясьшда сурет- 
телген шындык кубылыстардьщ талайы каз1р  адам  нангы- 
сыз;  ондай  бейнемен  шындык, каздр  жок немесе  жогалып 
барады.  BipaK  комедия  жанр  ретшде,  яки  белгип  мазмун 
кальштастырган тур ретшде бар жэне  бола бермек.
Бул  арада  ескеретш  нэрсе  —  эр  жанрдьщ  эдеби  тур 
ретшде  тууы  мен  дамуыньщ  непзшде  мазмунньщ  улан- 
гайыр кубылулары — пайда болуы, 

жүктеу/скачать 12,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: