Монография \ 3 «санат» а л м п и 1мп &5,O0 L

Мурны  болды тебедей. 
Курек  rici  кетпендей, 
Кендрдегмщ 
Teciri  — 
Жупмен  туйе  еткендей.
Keyneci  болды кспедей,
Кулагы  болды  кзлкандай,
Сыгымдалган  талкдндай, 
Ke3i  терец  зындандай. 
Баскдн  i3iH  кдрасан, 
Кершер  оттыц  орнындай, 
Лузы  улкен  ошакгай,
Азу  rici  пышакгай.
Мурынына  кррасац
Осьщдаш кулю — ызалы,  юекп куша;  сатиралык, образ 
жасау  т е с т   —  гротеск.  Бран  кдрап,  6ip  жагынан,  кдзак 
эдебиетщдеп сатиралык образдыц эдегоа улплерщ байкдсак, 
екшш жагынан,  сатиралык еарудщ езгеше тин  — гротеск 
жэне муныц ез! сатиралык, образ жасаудагы непзп тэсщцердщ 
6ipi екенш ацгарамыз.
Сатиралык багыт — орыс эдебиетшщ ен бойындагы езекп 
аркду, кец арнасындагы асау агыс, сырлы толкын: езгелерш 
ез алдына койганда,  Крылов пен Грибоедовтеп, Гоголь мен 
Щедриндеп, Чехов пен Горькийдеп сатиранын 
6ipiHeH-6ipiHe 
ауысып, 
6ipiHe-6ipi 
жалгасып  жаткдн  тамаша  дэстур1  бар. 
Орыс  эдебиетщдеп  сатиралык ашетьщ кейде баяу тарткдн 
кез1 болды, 
6ipaK 
узшген, токгаган кез! болган емес.  Муньщ 
Q3i орыс эдебиетшщ жауынгерлж сипаты,  озат прогресшш 
кдеиеп, есктен ымырасыздыгы, жандга куштарлыга еда. Де­
мек, сатира — мандай алды, прогресшш эдебиетке тэн нэрсе.
Сатираныц езше тэн жанрлык ерекшелш бар екеш даусыз. 
Бхрак оны жеке-дара алып, санаулы, тш  “ащы” кдламгерлердщ 
гана улесще тиетш нэрсе деуге болмайды.  Сатиралык сипат, 
сырггай  кдраганда,  сатирага  мулде  кдтысы  жок  кершетш 
кдламгерлер творчествосывда да бола береда. Мэселен, Горь­
кий не Маяковский; М. Горький сатираныц да фельетон синк- 
ты шагын туршен ecri.  Оныц алгашкы суреткерлис адымын- 
дагы  фельетондары  кейш  туган  ал ы   памфлеттерще  непз, 
американ  империализма!  эшкерелейтт  эйгш   сатирасына 
экелер жол болатын. Ал Маяковский езшщ “кдЪарлы кулкка” 
аркылы нашз сатиранын улпеш керсете келш, жалпы сатира­
лык шыгарма  жазу,  сатиралык образ жасау жайлы  б1ркдтар 
ойларында ортага салган еда. Оныц пшршше, емхрде сатирага 
непз болу ушш аз! кулш турган такырып жок, ал эр такырып- 
тан табиги кулю тушзуга болады. Жалшз-ак» сатирадагы кулй 
кекп кулй болуга тшс. вйткеш кулгасаз сатира кдодай тартым- 
сыз  болса,  келецаздакке  кексЬ  кулу де  сондай  тартымсыз. 
Акынныц бул mtdpi Лениннщ “Зиянды нэрсе туралы “ашусыз” 
жазу — кецикяз жазу”* деген тужырымымен тушндес.
* 
В.И.Ленин.
  Шыгармалар,  Алматы,  1954,  35-том,  25-бет.
136

Сатира — казак эдебиетшщ де белшбес 6ip бугагы: уциге 
тексермей-ак,  шола  кдраганныц  езш де,  Майлин  мен 
MycipenoBTiH 
керкем црозасьшан, Жансупров пен Токма- 
гамбетов  поэзиясынан,  Тэж1баев  пен  Мухамеджановтыц 
драматургиясьшан ер килы сатиралык образдардыд улпле- 
рше  ушырасатынымыз  сезсхз  жэне  булар  кдзак,  сатирасы 
кдлыптастырган образдар галереясыныц 
6ip 
белей гана.
Асылы, керкем образ жасауга, адам мшезш ашуга лири­
калык незнож кдндай  керек болса,  сатиралык епарлж те 
сондай кджет.  Мысалы,  Р.Муареповтщ  “Оянган елкесш- 
деп” кеп сейлемей аз айтып, кдйталамай 6ip айтып, кездеген 
нысанасына дел типзш отыратъш ирониясывда, сарказмгнде 
адам мшезш аз суретпен жарк, етюзш ашып кетш отыратын 
угымды астар бар: “Омар да уйге келш, уназ жаткдн ейелшщ 
устшен ушшна рет 
arran 
етш, орнына жатты” , — деп, топас- 
тьпдгы семсер  сезбен елпре 6ip 
Twin 
Ж1берсе,  мына арада 
ез1 жаксы керетш  Байжаныныц жабайы кылыгын да онша 
оксатып жаткдн жок; 
Эй,  эй,  знаком,  тамыр!  Кликене 
токтай тур, абажди, пожалыста! — деп Байжан 6ip москдлдау 
адамды ершаз токгатып алды да, атынан тусе кдлып, шалба- 
рыныц  кдйыс  бауын  шеше  бастады”.  Осы  секши,  автор 
байдыц  куймелерщ  мактаскдн  жагымпаз  жэдкейлердщ, 
ИгЬйкгщ алдауьша желЬскен Сандыбайдьщ, жарамсак Бота- 
кдраныц  бейшара  мшездерш  элпдей  кекесш-мыскшшен 
6ip-6ip  туйреп,  шетшен  алейтед1  де  отырады.  Асылы, 
“ Дуниеде кулюден кдтерл1 еш нэрсе жок; куша — жексурьш 
жетеаздисп жерлеу” ,  — деп,  Белинский бекер айтпаган.
Фантастикалык  образ  —  киялдан  туган  кдЬарман, 
адамньщ  акикдткд  уксас  арманында  бедерленген  бейне; 
эдебиеттеп адам образынын багзы замандардан куш бугшге 
дейш келе жаткдн кене турлершщ 6ipi.
Кдй  халыкгьщ  сез  eHepi  болсын,  оныц  ен  байыргы 
турлершщ 6ipi — ертеп десек, сол ертеп тугелге жуык киялга 
непзделеттш, ертеплердеп адам бейнелершщкебшде киял- 
гажайып  сипат  болатыны  матам.  Бул  да  фантастикалык 
образдыц кен ел тн  куэландырса керек.
Дуниежузшк келемде тущыш фантастикалык кдйарман 
ретшде Жерден Кунге деюн ушып барган Икарды атайтын 
болсак»  кдзак  ауыз  эдебиетшщ  де  ез  Иглесшде  тугызган 
кереметтер1  бар.  Солардыц  6ipi  —  Ер  Тестж.  Бул  образ 
хахында Кджым Жумалиев былай деген:  “Халыкгьщ тшеп, 
арманы  —  адамньщ  табигаткд  ие  болу,  табигатты  езше 
багындыру,  адамныц  куши  болуы,  оныц  колынан  не  де 
болса келетш болуы болса,  Ер Тесиктщ  образы сол тшек
137

пен  арманныц  cayneci  деуге  болады”*.  Будан  шыгатын 
байлау —  фантастикалык образ кур  кдал гана  емес,  кепке 
ортах, бшк макраттарга, аскэк армавдар мен асыл мураттарта 
тамыр тартады.
Ер Тестжтен кешн де кдзак, фольклорында алуан-алуан 
фантастикалык  образдар  туды  дей  аламыз:  Алпамыс  пен 
Крбыландыдан басталган батырлар бейнесш байыптанкырап 
кдрасак,  булар  б1рьщгай  геройлык  образдар  гана  емес, 
буларда  фантастикалык сипат  та  баршылык  (суга  батпау, 
откд куймеу, окетпеу, алты айшылык жерлерге алты аттап 
бару  т.б.).  Буларды  да  ез  алдына  коя  турсак,  “аганг  апсд 
мшген,  ею  аяга  жер  сызган”  дэу,  “аспандагы  жулдызды 
санаумен юмнщ кдшан елгенш, жогалганын 1здеп табатын” 
дэу,  “юталкд  кдрап 
6ipeynin 
елген-прщгенш,  кушне  жер 
жузшде  канша 
Kici  eJiin, 
кднша 
Kici 
туатынын  бш п  
отыратын” дэу,  “суга тусш кетхен нэрсеш тауып аларлык 
eHepi 
бар”  деу,  шпндеп  бальщ-малыгымен  кел-кешр  кек 
дарияны 
6ip-aK 
жутатын  дву...  осынша  кеп  дэу 
6ip 
гана 
ертепде  —  “Ушар  ханныц баласында”  жецкш журсе,  ауыз 
эдебиетшщ езге туындыларында бул сиякгы кдял-гажайып 
тулгалар  —  фантастикалык  образдар  кднша  десещзни!.. 
Муныц 
©3i,  6ip 
жагынан,  кдзак  эдебиетшщ  бурышы  Ьэм 
бупнп тарихында фантастикалык шыгармалар да, образдар 
да  эл!  туып  улгерген  жок  деген  ушкдры 
niidpfli 
жоккд 
шыгарса,  екшхш  жагынан,  элп 
6ip 
атам  заманш  анайы 
бейнелер  кдз1рп  фантастикалык  эдебиеттеп  жаца  герой- 
робоггарга аумай украйтынын кдйтераз!.. Ауыз эдебиетшдеп 
кеп деу де, кдорп едебиеттеп кеп робот та ездерше дэу не 
робот еткен адамга колгабыс жасайды, адам ушш 
eMip 
суреда. 
Бул  —  творчестволык ойлауга  да,  гылыми  тошпылауга да 
туратын уксастык,
Классикалык  эдебиеттер  тарихына  кез  салсак,  кене 
дуниедеп фантастикалык образдар сол тустагы адамдардыц 
дуниетанымына  сщген  мифке  байланысты  екенш  бай- 
кдймыз.  Бул турасында Маркс “грек мифологиясы — грек 
енершщ байлыккрры гана^мес, есш-енген топырагы да” 
екенш  айта  келш,  осыньщ  ез|  “халык  фантазиясында... 
кдйтадан енделш-женделгешн”  терец дэлелдегеш мэл1м. 
Бул арада 
6i3 
шындык пен киял езара тутасып кеткен грек 
енершдеп  образ  бен  образдылыкхьщ  езгеше 
Typi 
кдйдан 
жэне  кдлайша  туганын  байкдп  кдна  коймай,  Гомердщ 
“Илиадасында”  адамдармен 
6ipre 
eMip 
cypin, 
адамша
* 
КЖумалиев.
  “ Кдзак; едебис-п” ,  1943,  48-бст.
138

пршшк еткен кудайлар кейш де адамнан ажьфамай, Эсхил- 
де адамша мундю, Лукианда адамша сыналу ce

жүктеу/скачать 12,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: