Монография \ 3 «санат» а л м п и 1мп &5,O0 L

жазып  улпре  алмаганды  солар  жазады,  ез  крлынан  тусш 
бара жаткдн кдламды, солар кетерш  алады, халыктьщ абы- 
ройын асырып, мерейш устем егер ардыц iciH солар югейдь..
Ардыц ici?
Иэ,  “сез 
OHepi, 
сез жок,  ардыц ici!”  (Шолохов).
Сондыктан  болуга  тшс,  улы  жазушылар  елер  алдында 
ездергнен  калып бара жаткдн  еьирден бурьш  осынау енер 
тагдырын ойлап кдналган.
Ол  —  ол  ма,  А.Толстой  мен  Паустовский,  Рыльский 
мен Вургун, Айни мен Айбек... Bapi де ем1рден бурын енердо 
Кимай,  тура  куры®,  ажалмен  арпалысып  жатып,  каламга 
жабысумен болтан. Тайыр Жароков кез1 жумылып бара жа­
тып, палатадагыларга “Таскынга тоскцнын” окыган.  Кдсым 
Аманжолов елем деп еюнбеген,  елещн ойлап толганган:
вюнбен мен де  6ip кун  елемш деп, 
вюнем  уксата алмай  келемш деп.
Кунше  жуз  ойланып,  мын толганам: 
виммен йрге елмесш  оленем деп.
Мше,  осы  толганыстардъщ  байыбьша  барган  сайын, 
жалпы  журт  шын  мэншдеп  шынайы  енер  туындысыныц 
кдншальщ кдсиетп зат екенш уккэн устше yFa туссе, нагыз 
енер  Heci ез  iciHe деген улы жауапкершипгш сезген устше 
сезе тусетш тэр!здь
Онер  туындысы  —  кен  угым,  муньщ  турлер1  де  кеп: 
Х.Наурызбаевтыц Абайы — мусш енершщ туындысы болса, 
К,.Телжановтыц  Жамалы  —  кескш  енершщ  туындысы 
дегендей... Ал дэл осы жолгы б1здщ айтьш отырганымыз — 
сез  енершщ туындысы  — эдеби шыгарма.
Буган  деш нп  тарауларда  6i3  жалпы  эдебиет  пен 
эдебиеттану жайын  эцпмелей келш,  сез  енершдеп  езекп 
мэселелердш,  6ipi  —  керкем  образ  туралы,  яки  эдеби 
кдИарман  хакднда  сейлегенб1з.  Эрине,  керкем  образ  — 
курдел1 нэрсе.  BipaK эдеби кдИарман ез беимен окдту eMip 
суре  алмайды.  Квдм п  Tipi  юсшщ  езш  коршаган  ортада 
гумыр  кешетгш  секида,  эдеби  кдЬарман  да  тек  керкем 
шыгармада гана ирш ш к етед1.  Керкем шыгарма 6ip емес, 
б1рнеше  жене  ер  алуан  образдан  куралады;  6ip  емес,  6ip 
топ жене эр алуан образдыц басын косып, оларга 6ip ортада 
тыныс, TipuiimK беретш тек керкем шыгарма гана.
Квркем шыгарма — нагыз  суреткерлнс эрекетгщ накхы 
нэтижес1,  эдеби  ецбектщ  кезбен  керш,  колмен  устауга 
болатын затты дереп.  Сэгп шыккдн керкем шыгарма — 6ip 
жазушы келесшдеп гана емес, буюл эдебиет келемшдеп кесек
146

кубылыс,  букш енер элемщдеп гурлаулы тулга дейтш болсак,, 
образ — осынау енер туындысындагы кеп тулгалардьщ 6ipi.
“Жекелеген образ унай ма, жок па, мэселе мунда емес, 
—  дейш  Гете,  —  жалпы  ютал  унай  ма,  жок  па,  гэп  осы 
арада жатыр”.
Клтап демекпй,  сездщ шыны керек,  кггап  атаулыньщ 
6api керкем шыгарма емес.  Гете айткдндай, халыкка калт- 
кысыз  унайтын,  оган эстетикалык сусын болатын,  оньщ 
керкем  дамуында  квд1мгщей  тыц  адым,  жаца  саты  боп 
табылатын  ытап  кдна  —  керкем  шыгарма.  Ал  мундай 
“акьшды,  жаксы  шыгармалар  саусакден  санарлык  та, 
сур ец с1з,  ш ала-ж ансар  к1таптар  шаш  етек тен ” 
(М.Шолохов) екеш тагы да рас. Талап талгамы бшк бугшп 
мэдениетп  окырман  енер  туындысын  тануга,  багалауга, 
“ кебж тен   толкынды”  дурыс  ажыратуга,  м ш е,  осы 
тусшпстер  тургысынан  келух  шарт.
Шын  мэш сшдеп  енер  туындысы  кейб1р  кездейсок 
жарык  Kepin  журген  epi-cepi  елденелер  секиш   акыл 
жетгмдт  мен  сез1м  мугедекгтнен  емес,  адам  бойындагы 
асыл кдсиеттер мен сулу сипаттардан тузшер болар.  Сонда 
гана  керкем  шыгарма  кэлыц  кепке  б ел гт  6ip  халыктьщ 
озшднс езгеше б тм ш , мшезш танытып, оларга ем1рдщ тьщ 
купиясын ашып бере алады.
Жаксы  шыгарма,  —  мше,  осы  секицц,  —  езш дж 
жацалыгы  бар  шыгарма.  Мундай  жаксы  шыгарма  жазу, 
эрине,  оцай жумыс емес.
—  Жаксы  жазу  уппн  не  icrey  керек?  —  деп  сурапты 
Леонид Андреев 6ip жолы Лев Толстойдан.
—  Жазбауга  муминдйщ  болса,  жазба!  —  деп  жауап 
6epirrri данышпан жазушы.
— Кдшан жаз дейаз сонда...  — деп, танданады Андреев.
—  Кдшан  жазбауга  мумкшди-щ  болмаса,  сол  уакытга 
жаз!  — дсйд
1
  Толстой.
Осы  диалогта  кеп  сыр  бар.  Б1рдеце  жазсам-ау  деген 
жалац ыкыластан тук те шыкдайды.  Кдлам иесш шыгарма 
жазуга оны талайдан  6epi терец толганткдн  eMip  шынды- 
гыныц  e3i  экелуге  тшс.  Сонда  жазушыда  бурын-сонды 
енпам айтпаганды айтуга жэне езге ещымге уксамай,  тек 
езшше гана айтуга деген максат ягни шйй кджеттшк пайда 
болады.  Нагыз  енер туындысы ем!рге  осылай келмек.
“Эдебиет — ыкщамдалган  элем”  (Салтыков-Щедрин) 
болса, эдеби шыгарма — сол нурлы дуниенщ сырлы белей. 
Ол  —  ем1рдщ  e3i  секиш   курдёЛ
1
,  буралацы  коп,  кия- 
кдлтарысы мол  шытырман шындык,  “ Шуганыц белйсГ’,
147

“Ецшк—Кебек”,  “Сулушаш” ...  Окимыз,  тушынамыз, 
тагы окимыз, ойланамыз. Жалыкдаймыз. Эр окыган сайын 
бурын байкдмаган жаца, соны сыр уккдндай боламыз.  Шын 
мэншдеп  шынайы  енер  туындысы  окырманга  осылайша 
эсер  етуге тшс.
“Керкем шыгарма жазу,  — дещц Л.Леонов, —  эркдшан 
тш ш  жагынан енер табу, мазмун жагынан жацалык, ашу”*. 
Байыптап кдрасак» дуниенщ бутш 6ip белепн куллз тамыр- 
тсрендмен крпарып алып, ажарлы epi асыл енер туындысына 
айналдыру,  оныц  мазмуны  мен  пшпнше  жан  теб1рентер 
енерпаздык,  кдсиет  дарыту  —  тек  тарлан  таланттьщ  гана 
крлынан келетш ic.
II
Сьшдьфап  ецкей  xejiiciM,
Тас  булакгыц суындай...
Абайдьщ  осы  сезшде  аса  терец  магына  жатыр.  Шын 
мэшсщдеп  енер  туындысыныц  айрыкща  асыл  кдсиетш, 
сырткы тур!  мен iunci сырыньщ тамаша ундестшн  осыдан 
артык дэл тауып айту кщлн. Эдебиеттеп мазмун мен шшш- 
нщ б1рлт дегеннщ e3i де осы — керкем шыгарманыц шына­
йы сулулыгы, яки “тас булакхыц суындай сылдыраган ецкей 
келмам” .
Мазмун  мен  пшпн  —  курдел1  мэселе,  ipreni  филосо- 
фиялык угым.  Мазмун  мен  тш ш   —  тек  енер  гана  емес, 
ем

жүктеу/скачать 12,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: