ip жагынан, жазушыга жазтандарыныц багалы касиеттерш,  ерекш елж тер1  мен  кемш Ш ктерш   KepceTin

жагынан,  окырманды  окыгандарыньщ  байыбына  барып, 
оны  жете  тусгнш,  дурыс  багалауга  баулиды.  Бул  ретте, 
сыншыны жазушы  мен  окырманньщ  екеуше  ортак  —  ара 
денекер  десе  де  болар  едй  BipaK бул  аз.  Сыншы  —  колын, 
окырманныц  вскелец  талабы  мен  талгамыныц  жаршысы, 
эдеби  кубылысты  жалпы  мемлекеттт  мудде  тургысынан 
пайымдайтын когамдык ой-пШрдщ озгын  вкш.
Олай  болса,  жалпы  э д еб и ет  дамытудагы  сыншыныц 
куца,  жазушыга  типзер  сынньщ ыкдалы  оныц окырманга 
тиг1зер  эсерше,  кдлыц  кепш тктщ   керкемдйс  талгамын 
кальштастыруына тыгыз байланысты.
Сын  тек  жазушы  уипн  гана  емес,  окырман  уипн  де 
жазылады.  Оныц керкем шыгармага косалкы комментарий 
емес,  ез алдына жеке шыгарма болып табылатыны да сон- 
дыкган.
Эдеби сында керкем шыгарманы багалаудыц жолдары, 
тэсшдер1, шарттары, критерийлер1 бар.  Муны бшу, игеру 
де  оцай емес.  Б1реулер керкемдйс критерий дегецгц эдеби 
шыгарманыц кемшшгш гана к^зб^лау деп ойлайды. Бул — 
кате  угым.  Керкемдйс  критерий,  ец  алдымен,  эдеби 
шыгарманыц  багалы  жагын  кере  бшу.  Сынныц  ец  киын 
мшдетшщ  e3i  —  осы.  Кез  келген  шыгармада  болатын 
улкенде-кшшп кемшшйсп табу бэршен оцай.  Ал шыгарма 
неегмен  жаксы  екенш  белплеу,  оньщ  нагыз  поэтикалык 
сулулыгы  мен  сырлылыгы  неде  екенш  аныкгау  бэршен 
киын.  Бул  сыншыныц  берйс  принципш,  зор  медениетш, 
нэзйс  туейштн,  epeni  ойын,  терец  бипмш,  бийсталгамын 
керек етедь
Белинскийдщ аныкгауынша, “сыншы таланты — сирек 
талант,  сыншы жолы  —  тайгак йэм  катерл! жол”  да,  шын 
мэнщдеп  эдеби  “сын  —  кимыл,  крзгалыс  уетшдеп  эсте­
тика”. Эстетика, сайып келгенде, когамдагы керкемдйс даму 
тэж1рибесйиц теориялык жинакталуы  (обобщеннее!) екеш 
мелгм.  Бул ретте, б1здщ эстетикалык гылым да,  эдеби сын 
да  ел1м1здщ  идеялык  йршшшмен  6ixe  кдйнасып,  6ipre 
тыныстап, 6ipre шгершеп отыруга тшс. Журтшылык эдебиет 
сынын осындай ipi талаптьщ бийтнен тапкысы келедь
Эдебиет туралы гылымныц жогарыда аталган непзп уш 
саласы (теориясы, тарихы, сыны) езара тыгыз б1рлйсге бола- 
тыны, эдебиеттщ теориясын нэзйс туешбей турып, тарихы 
жайлы эндме крзгау; тарихын бшмей турып, сынын ербиу 
мумкш емес екеш екшщ 6ipiHe аян.  TTTww мэнщдеп эдебиет 
сыншысы немесе  эдебиет 3epTTeyuiici  эдебиеттанудыц уш 
саласына да жетйс, биимдар эдебиетип болуы шарт.  Мундай
50

адебиетшшктщ озык, улпсш орыстьщ улы революционер- 
демократ ойшыддары В.Г.Белинский, Н.Г.Чернышевский, 
Н.А. Добролюбов керсеткеш журтка. мэлзм: олар эдебиеттщ 
данышпан  сыншылары  гана  емес,  тамаша  тарихшылары 
жэне терец Teopenncrepi де бола б!лген едь
Еулама  эдебиетшшщ  эдебиет  туралы  гылымды,  оныц 
элпдей уш саласын жете 6inyiMeH 6ipre нагыз ойшыл фило­
соф, толгамды тарихшы, жетис “этик, экономист, саясатшы, 
социолог болмаска тагы кдкы жок”*.
Эдебиет туралы гылымныц жогарыда сез болтан непзп 
салаларынан  баскд  жанама  тараулары  да  бар., Олар  — 
текстология,  историография жэне библиография.
Текстология  —  эдеби  туындылардыц  тексш  (мэтшш) 
зерттеп, танудыц принцютгер1 мен методикасын жинакгай- 
тын арнаулы гылыми пэн. Текстология керкем шыгарманыц 
туракгы  тупнускасын  белгшещц,  оныц  автор  колымен 
жасалган актык редакциясын аныкгайды, эралуан вариан- 
тьш езара салыстырады, эр басылымын автографпен салыс- 
тырады, текстщ автор еркшен тыс кыскарган жерлер1 немесе 
бетде крлмен орынсыз езгертшген тустары болса, калпына 
келпред1, тупнусканы кешрш баскавдар мен эрш терушшер 
тарапынан кеткен, ец аргысы, емле;Кателер1 болса да ук]ып- 
пен тузеп отырады.  Бул ретте,  “текстологияныц ец непзп, 
e3eicri мвселеа екеу: 6ipi — гылыми макратпен, exiHunci 
практикалык макеатлен байланысты”**.
Текстологияньщ ез1 тупнускрдан транскрипцияга дешн 
тексеретш  “Текстщ  туу  сыры” ,  автордыц  о  бастагы  ой 
казыгынан  акыргы  жендеуше  дешн  зерттейтш  “Текстщ 
турактану тарихы” , эр нусканыц тершушен бар туындыньщ 
рет-репмен  тузшуше  дешн  бакылайтын  “Текстщ  басылу 
турлерГ’ деп аталатын уш 6ел1мнен куралады.  Бул белщДер- 
дщ кдй-кайсысында да керкем эдебиетке деген айта кдлган- 
дай  эдш  кезкдрас,  аскан  жауапкершшк  жатады.  Мысал 
ретшде атрибуция деген тарауын алып кдрасак, зерттеуыпге 
тэн аса кызык гылыми эрекеттерд1 керуге болар еда.  Бул — 
текстологияныц кым-кигаш кдын да тарауы;  мунда автор 
белгклз шыгармалардыц дурыс-бурыстыгы; буркеншек 
eciM 
немесе лакал ат дегевдердщ и м  екещ тексеригед1. Айталык, 
сонау  кене  дуние  тусында  “Илиада”  яцен  “Одиссеяныц” 
ГомердЬа  екешне кумэн туганы,  одан келе XVIII  гасырда 
“ Гомер мэселесГ’ кайта кетершгеш, Х1Хгасырдыц орта
*  Л.В.Луначарский.
  Критика  и  критики.  М.,  ГИХЛ,  1938,  стр.  11.
** 
Б.В.Томашевский.
  Писатель  и книга.  М.,  Учпедгиз.,  1959,  стр.  31.
51

тусында  “эшсйш  актердан  данышпан  драматург  кдйдан 
шыгады” дсп, Шекспирге шубэ келйрушшер к а т а л  кеткет 
мшпм.  Осы  шытырманньщ  бэрш  ойдагыдай  шешкен  тек 
атрибуциялык эрекеттер гана.
Историография  —  эдебиет  теориясыньщ,  тарихыньщ, 
сыныныц  гасырлар  бойгы  тарихи  дамуы  туралы  дэйекте- 
мелер мен дерекгер, мелтметтер мен материалдар жинагы. 
Муньщ  03i,  кебше,  б1рынгай  гылыми  максат  ушш  керек. 
Эдебиеттщ  теориясына,  тарихына,  не  сынына  катысты 
кдндай арнаулы мэселе болсын, оны зерттеудщ келемг мен 
терещ, мэш мен мацызы сол мэселенщ историографиялык 
материалыньщ мелшер1 мен мазмунына кдрап белгшенедь
Библиография  —  керкем эдебиеттщ езше жэне  эдебиет 
туралы гылымга байланысты керсеткшггер мен аныкгама- 
лар,  шолулар  мен  сиггемелер  жиынтыгы.  Бул  да,  кебше, 
гылыми максат ушш керек. Эдебиет пен эдебиеттану тара- 
пындагы  кдндай  арнаулы  зерттеулер  болсын,  оган  кджет 
накгы материаддардьщ — текстер мен тексерулердщ, сын- 
макалалар 
мен 
зерттеу 
ец бектер ш щ  
б эр ш  
библиографиялык керсеткшггер  мен аныктамалар аркылы 
1здеп тауып,  пайдалануга болады.
Сонымен,  6i3  жогарыда  эдебиеттану  жайлы,  оньщ 
гылыми салалары жайлы, ap6ip гылыми саланьщ езара нык 
байланыстары жайлы, яки “заттыд тарихы жок жерде заттьщ 
теориясы жок, ал заттьщ теориясы жок жерде оныц тарихы 
туралы Tirrri сез болуы мумкш емес, ейгкеш ондай жагдайда 
зат  туралы,  оньщ  магынасы  мен  шегарасы  туралы  мулде 
угым болмайтыны”* жайлы айттык,
Эдебиеттану  —  когамдык гылымдар  шиндеп  езше тэн 
езгешелш орасан мол, киын dpi курдел1 гылым.
Бальзактыц езш  француз  когамыньщ  “мшез-кулыкгар 
тарихьш  жазатын  хагшысымын”  дегенш  еске  алсак,  дэл 
осы арада эдебиетганудыц, элп айткднымыздай,  “киын dpi 
курделшшн”  дэлелдейтш  айрыкдга  6ip  сыр  жаткднын 
ацгарганымыз артыкболмас ед1. Сонымен адам когамыныц 
жалпылама тарихын жшке пзу 6ip бар да,  сол тарихты ер 
алуан Tipi юсшердщ килы-килы кулкы мен куштарлыгьшыц 
тшне аударып, келер урпаккд сол сан-сапа адам кргамыныц 
букш cesiM мен парасат байлыгын кдз-кдлпында, мэцп-баки 
бусанган  жаца,  таза,  жас  кушнде  жетгазу,  жетизш  кдна 
коймай,  осынау  сезш  мен  парасат  шарапатын  эрюмнщ 
кдбшетше кдрай бойына дарыту  — вз  алдына’ белек.
* 
Н.Г. Чернышевский.
  Эстетика и  поэзия.  СПБ,  1893,  стр.  112.
52

Сондыктан да Бальзак жазушыны “когамныц хатшысы” 
деп  кдна  коймай,  “адам  атаулынын  устазы”  деп  тегш 
атамаган.  Мше, эдебиет пен эдебиетшшщ осындай тарихи 
миссинсы 9pi нэзйс, api терец зерттеу мшдетш езше жукгеген 
талым,  сез  жок,  киын  api курдел1 гылым.  Сондыктан да, 
бул  гылым  бугшп  “жанаша  ойлау”  тургысынан  туып- 
кдлыптасуга  тшс  жаца  методология  непзшде  терт  аягын 
тец баскдн кунарлы куйте б1рден жете койган жок.
Эдебиет  туралы  гылымныц,  дэл1рек  айткднда,  оныц 
гылыми  журнактарыныц  туцгыш  туу  тарихы  тым  эраде 
жаткдны  маднм.  Кдй  халыкгыц  тарихын  алсак та  6epi6ip, 
оныц  баягы  бабалар  дэу1ршен  басталатын  ауызею  кене 
эдебиетшщ туу,  кдлыптасу, даму кезеццершщ  эр  тусында 
сез  eHepi  туралы  толгамдар  туып,  кей(пр  эстетикалык 
талгамдар белгшенген.  Олар кешн эр сипатта,  эр жолмен, 
когамдык таптар пайда болтан тустарда 
Tiirri 
эр алуан таптык 
агым мен  багьггга ербш отырган.
Эдеби  толгам  мен  эстетикалык  талгам  дегендерд1  6i3 
жайдан-жай кдтар алып отырган жокдыз. Эдебиетгану мен 
эстетика —  езара байланысты, 6ipiMeH-6ipi аралас жаткдн, 

жүктеу/скачать 12,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: