Монография \ 3 «санат» а л м п и 1мп &5,O0 L

ертеп”  сейлда, тагы да будан уш мьщ жыл бурышы бабалар 
деу1ршщ байыргы кене деректерше кеп кездесешз. Алдымсн 
осылардыц байыбына барынкырап, ежелп кене Шыгыстьщ 
кдлыпгаскзн керкемдйс кезкэрастарыньщ кдйнар кез1 болтан 
кейб1р  шгершпл  философиялык-эстетикалык  жуйелердо 
анык,  таныганнан  кешн  гана  эллинизм  енершщ  енегел1 
epicme оралуга болады.
Эллада эстетикасы да б1рден школага айналып,  кдуырт 
кдлыптаса кдлган жок,  Гректщ эдемшк хуралы iniMi Пифа­
гор  мен пифагориплердщ  (б.э.б.  VI  г.)  дуниедеп зат атау- 
лыныц  туп  мвшн  санга  сайган  ацкду  ащ'арымдарынан 
басталады. Мэселен, олар музыка сазы уншыгаратын шектщ 
узын-кдскдлытына байланысты (узындык, е й  есе кыскдрса, 
дыбыс --- октавага, ейден ушке кыскдрса — квинтага, уштен 
тертке кыскдрса — квартага кетершедг) деп бшед1 де, музы- 
каньщ математикалык, непз1 туралы  езгеше 6ip  ш м  туты- 
зады.  Бул —  и д еал и ст тусшйс.
Бутан  керкш ш е,  диалектикалык,  тусшйс  Гераклит 
Эфесский  (б.э.б.  530-470  жж.)  толгамдарында  жатыр. 
Пифагориилер  секицц,  Гераклит те  эдемишс дегенде  непз 
болатынын  мойындайды,  6ipaK,  ол  —  сан  емес,  сапа  деп 
бшедь  Оныц  угымынша  эдемишс  тек  кана  накты,  затты 
нерсеге  тэн.  Ал  осыньщ  e3i  шартты:  еп-эсем  маймыл 
адаммен  салыстырсак, —  ажарсыз,  жексурын  да,  ец эдем1 
адам  кудаймен  салыстырсак,,  — маймыл.  Бул  Гераклиттщ 
эсер, сезш, таным, жалпы эстетикалык, 
кд бы л д ау 
тарапында 
кдтып  калган  кдсац  абсолют  болмайтынын  дэлелдеу1, 
эдемишс  туралы  Ъймшдеп  догмата  кдрсы  шытуы  едь 
Осыныц непзшде ол жак,сы-жаманды, унамды-унамсызды 
накты  ез  орнында  тусшу  керекттн   уагыздайды.  Оньщ 
угымынша,  айталыКв  тещз  суы  epi  таза,  epi  лас:  “балык, 
imefli,  адам  йнпейдГ’.  Эр  нэрсенщ  едем ш тн  тануда  дэл 
осындай сапалык, елшем болатынын ацгартады.
Атомдык, материализмнщ непзш салушы,  Карл Маркс 
гректер  шандеп  туцтыш  энциклопедиялык, акыл  ней  деп 
атаган  атакты  Демокрит  (б.э.б.  460-370  жж.)  эр  нэрсенщ 
эсем дт  оныц мелшершде деп  бтедк  “мелшершен артык, 
кету  де,  кем  тусу  д е ”  оган  унамаган.  Кулл1  грек 
ойшылдарыныц шйнде  6ipiHuri болып Демокрит адам  мен 
табигат  арасындагы  карым-кдтынастарга  айрыкща  назар 
аударган:  адамдар  енер-бшшд!  Tipi  табигаткд  елйстеумен 
тапкан  деп  керсетедь  Оныц  ойынша,  адам  баласы 
ермеишден  токуды  уйренсе,  кдрлыгаштан  уй  салуды, 
булбулдан  эн салуды уйренген.  Бул  —  кызык; топшылау.
56

Эйгип Сократ (б.э.б. 469-399 жж.) ойларыньщ Гераклит 
пен Демокрит гшарлершен езгешешп, ерине, оныц идеалис- 
тис сипатында. Дегенмен, муныц эстетикалык туошктершде 
де назар аударар жайлар кеп. Меселен, Сократ ер нэрсенщ 
ажары  оныц  кэжетке  жарамдылыгында,  ал  ажарсыздыгы 
жарамсыздыгында  деп  тусшген.  Бул  ретте,  Сократтыц 
сулулык, женщде  Критобулмен айтысы ecipece  кызык,
0нер мен эстетика мэселелерш езшше байыптаган кене 
дуние  ойшылдарыныц  6ipi  —  Сократтыц  шэйрт!  Платон 
(б.э.б.  427-347 жж.).  Эдемшк туралы Платон теориясыныц 
философиялык Heri3i оныц булжымас, баки “идеялар” жайлы 
идеалиспк  жэне  мистикалык  Ьпм1мЬн  тыгыз  байланысты. 
Сейте тура, жалпы эстетикалык кисын-кагидалардыц кдлып- 
тасуында Платонньщ орны айрьщша деп бшген жен.
Платон езшщ “Улкен Иппий”  диалотында эдемшктщ 
аныктамасы  ретшде  мынадай  уагыз  усынады:  жарамды 
нэрсе  —  пайдалы  нэрсе;  пайдалы нэрсеш  Tayip  кересщ; 
rayip  керсец  —  куанасыц;  куаныш  дегенщ  кез  бен  кулак 
аркылы  келетш  ракдтты  туйсж:  эдем1  адамдар,  эр  алуан 
эшекейлер,  улагатты  сездер,  эсерл1  эцпмелер,  музыка, 
сурет,  зергерлж  ic,  зердел1  эрекет,  тагы  баска  осылар 
секщцшердщ  бэрщ  кересщ  де  естисщ,  куанасыц  да 
ракдттанасыц.  Ал iuiy,  жеу,  тагы  сондай туйсЬстер  адамды 
кднша ракаттандырганымен эдем1 емес,  эшешн унамды 
гана  нэрсе!  Будан  шыгатын  корыгынды  “сулу  нэрсе  — 
суйкшд1 нэрсенщ кезге  кершер,  кулакка естшер белей”*. 
Платонньщ музыкадагы уш rypni ыргак, эдебиеттеп уш турл1 
суреттеу  тэсии  жайлы  пайымдаулары  да  б1зге  осы 
секивд  тым  “жабайы,  адам  нангысыз  (дайрек  айткднда: 
сэбшпк),  кисынсыз  болып  кершедГ’**,  6ipaK  осыньщ 
езшде  кене гректщ поэтика жайлы тац кдларлык угым- 

жүктеу/скачать 12,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: