Kimi; елецде сез бен дыбыс уццесттнщ аркдуы. 0лецнщ эр  ce3i

кесте, яки ер такта — шумак, эр шумактьщ ер жолы — 
тармак, ер тармакгагы дауыс толкыныныц сокда-сокдасы
— бунак... Эрине, муныц 6epi шартты нерсе. Мысалы, 
кестеаз де такгасыз тутаса беретш узак-узак влеццер бар. 
BipaK 6epi6ip, шумактардыц жж-жшн ажыратуга ебден 
болады. ©йткеш ер шумак — аякрталган синтаксистис ой, 
жинакгалган синтетикалык шындык- Ал шумак бар жерде 
тармак, тармак бар жерде бунак болатыны сезслз. Эр бунакцы 
6i3 тагы да тек ыргак аркылы гана ажырата аламыз.
/Кабак туйш/ /кара булт/ /турды сал-ак/
/в т е шыкгы/ /сешмен/ /кырды сабап/
/К вк жузше/ /кершш/ /келе калды/
/М вцп-баки/ /тозбайтын/ /сырлы садак/
(1.Мш6етов).
Бул кестеде елецнщ 6ip шумагы, терт тармагы, он ей
бунагы бар екенш ежистеп жату, ерине, артык. Сондай-ак 
K33ipri казак елещндеп шумак пен тармак турлерш де кеп 
тептшггемей, тек кеШ р улплерш гана усынуды жен кердж.
I
Е й тармакгы шумак;
Сапарга кетсе де енда келмейтугын, 
Кдлды сш eai жыр боп елмейтугын.
(Е.дукебаев).
Уш тармакгы шумак;
Жар демеп ем ешюмда, жар депздщ, 
Суйе бшер 6ip журек бар депздщ. 
вш р баки касымда кал депздщ
( С. Сештов).
Терт тармакгы шумак;
Туган 
жер1М 
— Тьщ елке — 
Сарыарканьщ сауыры.
Тьщ елкенщ твршде 
Акын кыздьщ ауылы.
(М.Хаммжанова).
254

Бес тармакгы шумак;
Еяш суйген улдардыц 
Свнген талай жанары.
Сонау еткен жылдардыц 
Келенхеа кдралы —
Петропавл камалы.
(
С.Мвуленов).
Алты тармакгы шумак;
Бойы булган,
С ея жылмац
Юмда керсем, мен сонан
Бетп бастым,
Кдтгы састым,
Тура кдштым жалма-жан.
(Абай).
Жеп тармакгы шумак;
Сен м е т не erecin?
Mew тастап, 
внер бастап,
Жайыца 
Жэне алдап,
Арбап,
0 з бетщмен сен кетесщ.
(Абай).
Сепз тармакгы шумак;
Алыстан сермеп,
Журектен тербеп,
Шымырлап бойга жайылган, 
Клуадан шауып,
Кртсынын тауып,
Тагыны ж етл кайырган. 
Толгауы токсан кызьи ти ,
Сейлеймш десен взщ 
6т.
(Абай).
I I
Bip бунакхы тармак;
/Сап-сары бел/ 
,
/Еседа жел/
/Еседа/
/Еседа жел/
/Кошеда ел/
/Квшеда/
(Матсон).

Е й бунакты тармак;
/Аттанып ауьи/ /анадан/
/Окуга ксттш/ /калага/
/Жабыла маган/ /кдраган/
/Жалтандай кетам/ /далага/ 
fF. 
Орманов).
Уш бунакты тармак;
/KiM керда/ /кектщ жерге/ /кулаганьш/
/KiM керда/ /куннщ жарык/ /сураганын/
/KiM керда/ /Акбепедей/ /кыршын жастын/
/Шомыпьт/
/канды азапка/ /жылаганын/
(И.Байзаков).
Терт бунакты, яки кеп бунакты тармак;
/Аруана/ /жаудын/ /колына туссе/ /ботасын шайнап/ /елпрш /
/Кдралы мойкын/ /кайтадан артка/ /бурмастай халге/ /келпрш /
/Жерше тартып/ /отырады екен/ /моншактап жасы/ /боэдаумен/
/Омырауын шерге/ /толтырып/
(Т.Айбергенов).
Ka3ipri казак, елещндеп шумак, пен тармак, турлершщ 
кеШ р yrarmepi, мше, осындай. Булардан баска да ер алуан 
аралас шумактар мен тармактар бар; олардьщ эркдйсысын 
эр акын езшше тугызган жэне тугыза бермек. Булардыц 
бэрш колга шырак, альш iaflen тауып, олардын эркайсы- 
сыньщ буын-бунашн козгап карал, елдеб1р кцсын, не кдга- 
да калыптастырып жатпайтынымызды жогарыда айттьщ.
Ондай коддан жасалган кисын-кагвдалар кебше жасанды, 
кейде TinTi жалган болып шыгады. ©йткеш шумак, пен тармак, 
турлершщ Ke6i — шартты зат. Б1з мысалы, Телеген Айберге- 
новтщ Аруана жаудыц крлына туссе, ботасын шайнап mmipin 
деген сездерда 6ip жолга жазганьша карал бунактарга белдак 
те, терт бунакты тармак, деп атадык, Бул калпында, ерине, 
солай — терт бунакты тармак, BipaK осы сездерда акын:
Аруана жаудыц колына туссе,
Ботасын шайнап елт^рл...
дел, е й жолга белш жазса кдйтер едж? (Бул т н т мумйн 
нерсе; казак еленднде мундай елшем кашаннан бар.) Олай 
жазылса, эр жолды окыгандагы дауыс сокдасы екеу гана; 
демек, эр жол — е й бунакты тармак. Осы сиякты, Касым 
Аманжоловтьщ:
256

Келпи курбым,
Кешгагурым
Тау 
жакка.
Сырласайык,
Bip жасайык,
Аулакта —
дсген эркдйсысы 6ip-6ip бунакты алты тармак елещн:
Келш!, курбым, кешигурым тау жаккд,
Сырласайык, 6ip жасайык аулакта —
деп ею-ак, жолга жазьш, эркдйсысы уш бунакты ей тармакка 
айналдыруга да болар ед
1
гой. Бул — бул ма, титл, Абайдьщ 
эбден кдлыптасып кеткен “Бойы булгацыныц” уш жолынан 
ей-ак, тармак, шыгаруга болады.
Б1з муны айткднда, эрине, казак, елещне кайтадан 
реформа жасагымыз келш отырган жок. Bi3 муны айтканда, 
тагы да кэйталаймыз, тармак та, бунак та мейлшше шартты 
нэрсе екенш ескерткен успне ескерте тусйм1з келедь Ендеше, 
мундай шарттылыкты “кисынга” айналдырудан тек шартты 
ереже гана туады. Ал ережемен ешкдндай олен жазылмайды. 
Сондыктан осы саладагы гэжрибе мен теория арасын тым 
алшактатпау ушш елец елшемш гылыми байыптау мелшерь 
нен аспаган макул. Бул ретте де айтарымыз — ыргак,.
Иэ, байыптау ыргак мацында болуга тшс. Ыргак, ыргак! 
Шумак, тармак, бунак — бэрш тугызып журген — ыргак 
Жалпы адам атаулыга эн салдыратын, акын битенге елец 
жаздыратьш ыргак
Токгат,
дунме,
дабырды:
Не керек, 
кещл,
еси ой мен...
Тындайык жаца
дабылды 
Жолдас Маяковскийден.
( С.Муканов).
0лец елшем1 женшдеп дэстурж уп^ммен келеек, осы 
шумакга сепз бунакты терт-ак тармак бар: Б1ракакьгн елещн 
эдеттеп жей буынды шалые уйкастыц уйреншисп кестесше 
эдеш салмаган, кекешнде пайда болган взгеше 6ip жаца 
ыргакден жаца такта жасап, оньщ бетшдеп шумакгы да, 
тармак пен бунакты да езшше айшыкгаган. Сонда, мысалы,
257

эдегге жалгыз жолга жазылатын Ток,тат дуние дабырды 
деген 6ip тармакгагы эр сезд1 автор айрыкдга ыргакпен 
айтып, эр жолга белгп жазганда, эр сез жеке тармакка 
айналып кдна к,оймай, магынасьша ап-ауыр салмак, та 
крскзн. Бул — сэгп тэж!рибе; мундай тэж1рибе жасау устшде 
акьш пайдаланган курал тагы да — ыргак,
Адам...
адам туралы
сейм бар,
тында, жолдас!
Азамат аталмасац —
ем1рде
орньщ болмас.
(Н.Шженов).
Мунда акын тындаушымен емш-ерюн кецесш, кэдамп- 
дей ауызею сейлесш кеткен де, елецнщ букш кестесш сол 
андме эуешмен курган. Бул арадагы шешуип рел де ыргакха 
тур.
Ыргакта осыншальщ куат кдна емес, мшез де бар жэне 
ыргак мшез1 — кызык, мшез. 03i емзрден туган ыргак^ъщ езшен 
туган енерге керсетпейтш “кылыгы” жок, Кджет жагдайда 
ыргак, поэзиялык, желце сез кегендеудщ орнына кегендеут 
сездерд1 бет-бетше агатып коя берш, алыстан “айгайлап, 
кдйырып” турады. Мундай жагдайда сездер елен мазму- 
нындаш шындыкгы, бейнелецюреп айтсак, тунп кеше бойын- 
да йзшген элекгр шамдарындай от йзбепмен емес, мереке 
кунге салюггш, аспанда маздаган крра-крра шокгары секщщ 
отты шогырымен жаркыратьш керсетед1 деуге болар еда:
От,
ок,
жарык-
журк;.
Гу мп 
гурс, 
шарт- 
шурт.
Газ,
тутш,
бурк-
бурк-
Шап!..
ат!..
сарт-
сурт!
258

алмас
жалт-
жулт!..
( С. Сейфу/тин).
Бул — “Альбатрос” дастанынъщ “Жауды кудык,” деген 
тарауьшан; мунда — сез сайьш ыргак, ыргак сайын тармак, 
тармак сайьш бунак; акыннын, максаты — кыргьш шайкдсты 
баяндап айту емес, ыргак аркылы каз-калпында кезге 
елестету. 0лец туралы ипмдей шумак жайлы угымдардьщ 
6opi шартты; елецд
1
терец тану ушш оныц шумагын 
санаудыц керей жок, ыргагына карау керек.
Поэзиядагы ыргакгыц жасалу жолы да кызык жэне эр 
алуан: кей елецнщ ыргагы эннен туса, Kaftcbi6ipi буынга 
немесе екшнге непзделед!. Бул сырды дагйрек тусшу ушш, 
жалпы дуниежузшк эдебиеттеп елец жуйелерш 6ip шолып 
етпей болмайды.

жүктеу/скачать 12,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: