5
3
/Ак коян кашар/ /жотадан/
5
3
/Ак тайлак веер/ /ботадан/
( “Жар-жар ”).
аргы тустьщ Асанкдйгысында да:
5
3
/Кырында киж / /жайлаган/
5
3
/Суьшда балык/ /ойнаган/
6epri тустьщ Махамбейнде де бар:
5
3
/Арай ма султан/ /арай ма/
5
3
/Астыма мшген/
/аргыА!ак/
5
3
/Аяндай туеш/ /марай ма/
Абай тусында бул елец айрыкща ажар тауып, й п й
кулпырып
K erri:
5
3
/О згеге кечш 1м/ /тоярсьщ /
5
3
/бленда кайтш/ /коярсьщ/
5
3
/Оны айткзнда/ /толганып/
5
3
/1штеп дертт1/ /жоярсьгн/
Бул олшем куаньпя па, ренпы пе, муц ба, зар ма, кек
пе, кулю ме... airreyip адамга тэн кдндай сезгм болса, соныц
бэрш сыйгызып, эр мазмунды тек ез гагшшне тэн керкем
кестемен ернектеп келе жатыр. Мэселен:
272
5
3
/Басыма кишм/
/ак,
калпак/
5
3
/Оюлап шетш/ /сыргызган/
5
3
/М енщ де бепм/ /жап-жалпак/
5
3
/Айьфмам кайсы/ /кыргыздан/
деп Э.Тежбаев эдем1 езш, шумак, юмормен улкенше кулсе,
А.Шамкснов улкенге деген тшегш еркелей айтып, балаша
назданады:
5
3
/Болсац да кднша/ /балажан/
5
3
/Мейршда квзщ/ /мелдареп/
5
3
/Аяма
мет/
/анажан/
5
3
/Окудан шаршап/ /келда деп/
Сепз буын осы сез1мдердщ бэрше сэйкес, эркдйсысына
вз ундестт мен уйлеамш тауып бере алады.
Бул елшемгц твменп тэр1зд1 тагы 6ip тыц машыккд
кенприт, такдактай окып, эндете айтып, езгеше сылац
журюке салуга да болады:
3
3
/Тугестш/ /T63iM®/
2
/каргам/
3
3
/Bip квру/ /езида/
2
/арман/
Мундайда цезура екеуден ушеуге ауысып, клаузула
бунагы ею буынга тусед1 де, кенет ыргак взгередь Ерекшелж
осында. Алайда бул машык эз1рше некен-саяк, акындар
будан repi Пушкинда аудару устшдеп Абай еуенше (“Жарым
жаксы кшм кшп...”) жшрек кеше бередг
4
4
/Ойшыл орман/ /мулпп-калгып/
4
4
/Твщректщ/ /сырын андьш/
4
4
/Жайлап кана/ /тартып сырнай/
4
4
/Сыр шертеда/ /ну кярагай/
(К,Аманжолое).
273
5.
Жел буынды елец. Академик Корш былай деп жазды:
“ Мейлшше ыкщам, мейлшше мол тараган, турйс жазу-сы-
зуыныц Tixrri кене ескерткшггершен кездесетш жеп буынды
елецд1 хронологиялык жагынан, cipa, бар елецнщ басы деп
бшген жен болар” *. Дея осындай пшрд1 академик Гордлев
ский де айтты: “Турйс нэсивдес халыкгардьщ бэрше жаппай
таралуына кдраганда, жеп буынды елец турйс эншщ ец Heri3ii
жене ец есю елшем1 тэр1зд1” **. Осы тужырымдар тепн емес.
К^ыпшак тийнщ елемге эйгйй тарихи ескер ткШ
“ Кодекс куманикустыц” 1303 жылы кеццршш алынган
текстшщ 1880 жылгы Будапешт басылымында мынадай
жумбак елендер бар:
4
3
/Коскаг muzi/ /kojurmak/
4
3
/Kojurmakdan/ /kojur-ir/
4
3
/Tege musi/ /tjyrmak/
4
3
/Tiyrmakdan/ tiyrmak/
Егер 6i3 кдзак тш турйс нэсщдершщ кыпшак тобына
косылатьшын мойындасак, кьшшак сездтндеп елецнщ
мынадай жеп буынмен жазылуын тагы да тепн дей алмаймыз.
Кдзакдъщ тума, тел едебиетше келеек, оныц фольклор-
лык улгшершдеп жеп буыцды жырдан аякальш журе алмай-
сыз. 0ленд1 макэлдар мен метелдердщ, накылдар мен жум-
бакгардьщ Ke6i жеп буынды болып келед1 жэне бул елшем-
нщ ыргагы ер куйге 6ip туеш, кубыльш турады.
а) Бас бунагы терт буын:
4
3
/К^йрацы жок/ /келден без/
4
3
/Кдйыры жок/ /елден без/
б) Бас бунагы уш буын:
3
4
/Б1реудщ/ /вз1 жаксы/
3
4
/Б1реудщ/ /K63i жаксы/
*
Ф.Корш.
Древнейший
народный
стих турецких племен. СПБ,
1906,
стр.
26.
**
В.Гордлевский.
Из наблюдений над турецкой песнью. “Этногра
фическое обозрение”.
1908,
кн.
79,
4, стр.
69.
274
в) Бас бунагы е й буьш:
2
5
/Кдйгы/ /кан аздырады/
2
5
/М ьиж ы ц/ /м и тоздырады/
немесе,
2
5
/Ш абыс/ /кэзанатпм/
2
5
/Намыс/ /азамагпю/
(М.Эл
1
мбай).
Батырлар жырыньщ коптен-кеб1 жей буьшмен жазыл-
ган. Акда-текпе жыраулар, суырып салма акьшдар — 6opi
де жыр жьфлаган. Ал жыр улпсшщ жазба эдебиеташздеп
жетшген, устарган Typi эрине, Абайда бар.
Бул елшеммен бупнп акьшдар да жш жазады:
4
3
/Ару етп / /сымбатты/
4
3
/К ез кул1мдеп/ /ым кдкты/
4
3
/У н аз квнш/ /тш катты/
(К,Ыдырысов).
6.
Ал ты буынды елец. Бул да бурыннан бар елец. Жалгыз-
ак,, эр тармагы уш буыннан тепе-тец е й бунаккд белш-
ген бул елшем бурын взшен-ез1 накда-нак,, такпактап
айтылатын:
3
3
/Жургенге/ /жол жаксы/
3
3
/Кдлганга/ /уй жаксы/
Абай тусында эндетш кеттк
3
3
/М ен селем/ /жазамыИ/
3
3
/Кэрагым/ /кдлкама/
3
3
/Кдйгьщнан/ /азамьш/
3
3
/Барушы/ /айта ма/
275
Бупнде былай реформаланьш жур:
5
1
/Тышкднныц ую/ /ш /
5
1
/Крлыштыц уйi/ /кы н/
5
1
/Крныэдьщ yiii/ /к и /
5
1
/Акылдын уЙ1/ /м и /
(М. Элгмбай).
7. Бес буынды елец. Муны бурыннан бар елшем деу
киын. Кешн, Tin безелген туста, елецнен repi шешен
айтылган гакдияга бешм туган дихмарлык;
2
3
/Ш олде/ /кум коп пе/
2
3
/М енде/ /муч кеп пс/
(М.Эл
1
мбай).
Кейде барлык, буын 6ipirin, 6ipre айтылады (елецнщ
езшен repi елеццете жазылган жацылтпашкд жакын):
5
/Огаскзн да бар/
5
/О т баскдн да бар/
5
/Оттаскан да бар/
5
/Соттаскдн да бар/
5
/Жоктаскан да бар/
(М.Эммбай).
8. Аралас буынды елец. Муныц турлер1 кеп. Абай
тугызган турлерх Tixrri кеп жене кдзак елещнщ Кдзаннан
кешнп дамуына (ойга багынган ерган елшемдерге) сэйкес,
эр акынныц тыц п ш н i3fley, тур табу нэтижелерше кдрай
кебейе бермек. Эрине, ер турдщ табылу Ьэм турактану
зандылыгы болмак BipaK 6i3 аралас буынды елец турлершщ
эркдйсысын жеке мшездеп жатпай-ак, журткд таныс
кернекп улплерщщ б1рнешеуш гана тандап усынамыз:
276
/Бойы булгац/
4
/Ceai жылман/
4
3
/Кшда керсем/ /мен сонан/
4
/Б етп бастым/
4
/К а п ы састым/
4
3
/Тура каштым/ /жалма-жан/
(Абай).
5
/Алыстан сермеп/
5
/Журектен/ тербеп/
5
3
/Шымырлап бойга/ /жайылган/
/К^уадан шауып/
5
/К^сынын тауьш/
5
3
/Таганы жетш/ /кдйырган/
5
3
/Толгауы токсан/ /кызыл тш/
5
3
/Сейлеймш десец/ /езщ бш/
5
/Сайрай бер тш м /
4
3
/Саргайган сон/ /бул дерттен/
5
/Буплда 6eniM/
4
3
/Ж ар тайган сон/ /е р серттен/
6
/Кдмырыкхы кецш/
6
/Кейтсе болар жецш/
(Абай).
3
3
/Е т журек/ /ертенда/
4
/О т боп жанып/
4
/Жалын салып/
3
/1ш м е/
4
/Иттей кормьш/
2
/Зармын/
4
4
/С ен уздщ гой/ /бул желкемда/
3
3
/Кхм бшер/ /ертенда/
4
/Q
him
айтпас/
4
/Келсе кдйтпас/
3
/Kicire/
4
/Бупнп кун/
2
/Бармын/
4
4
/Жолдас еттщ/ /сен бетенда/
Достарыңызбен бөлісу: |