Монография \ 3 «санат» а л м п и 1МП

Не деген галамат контраст жене осы аркылы акын адам 
баласын кдндай тущтшк, психологизмге суцпте жузд!рт 
экеткен! Куле бере жылау, жылай бере кулу — адамньщ 
кендл кушндеп Шекспир лж куштарлык, пен ешпендииктен 
гана туатьш мшез; бул — адамньщ жан дуниесшдеп несер 
мен дауыл, жаз бен кыс. Акын мшезшде осындай курдел1 
кубьшулар болмаса, оньщ каламынан кызулы жыр да 
тумаган болар ед1. Бул туралы баскд 6ip акын:
Куйше epin кеншдщ 
Не жылап, не 6ip кулмсссц.
Осынау нурлы вмардан 
Кдщрш мулде бшмес ен!
(Ш.Мрсамеджанов)
деп Tiirri дурыс айткдн. Бул арадагы ой мен сез орамдары 
да антоним аркылы тьщ ажар тапкэн.
Туган тш м — прлш мш н айгагы,
TuiiM 
барда айтылар сыр ойдата.
Эссе
тш м, мен де 6ipre есемш, 
бшсе тшш, мен де 6ipre ешемш.
(д. 
Теоюбаев).
Осынау отты жолдардага антонимдЬс параллель (есу мен 
вшу) тек тшдеп айшык, кдна ма? Жок,, кекейкеси сыр, одан 
асса, ем1рлпс акдкат. Соны акын эр жолдагы жарыса 
жараекдн антонимдох кзрама -карсылыкгар аркылы окырман 
санасына сшдре шегелеп отыр. Ендеше антоним — втр 
шындыгын внерде шынайыпау твешдертщ 6ipi.
Кейде кейб1р шыгармалардыц атыныц взшдеп анто- 
нимдж карама- кдрсылык алысган айгай салады: “ Зулымдык, 
пен махаббат” , “Сотые жене бейбтшлйс”, “Кызыл мен 
кара” , 
“©Mip 
мен елш” т.б. Осы орамдардыц 
63i 
де текке 
турып, боска кетпейд1: авторлар окырманга шыгарма 
мазмунынан хабар беру ушш дэл осылай эдеш дауыстайды.
Суреткердщ сез корындагы 6ip “алтын сандык” — 
архаизм (грекше archaios — ежелп, кене) — буянде eacipin, 
edemmezi крлданудан шыгыгг бара жаткан, acipece ауыз&й 
свйлесулерде кеп айтыла бермейтт кене сездер. Оларга 
лингвистер онша улкен мен бермегешмен, эдебиетшшер 
енжар карай алмайды. Ойткеш лингвистер архаизмда элдебдр 
галыми макратпен гана тексерш етсе, жазушылар олай 
етпейд!, колма-кол керекке жаратады, пайдаланады.
202

Эдебиет — ар халыкгац керкем тарихы. Эдеби шыгарма- 
ларда бугшп тана емес, байыргы тарихи шындыкгар да 
керкем жинакгалуга тшс, солай болып та келе жатыр. Кдзфп 
казак, эдебиетшде тарихитакырыпка жазылган шыгармалар 
эр жанрда да бар жэне б1ркыдыру. Мше, сол тарихи шыгар­
малар тугызу арекетшщ устшде суреткер архаизмда аттап 
та кете алмайды, оратытыл та ете алмайды.
“Абай жолыньщ” екЬпш томын ашып кдрайык;
Тан алдында 
6ip 
гана сагат мызгыганы болмаса, Абай бул тунда 
уйкысыз отюзда. 
BipaK. 
вл1 талган жок. Э л1 де 
K iran 
бетшс уншуде... 
П арсы , 
T y p i 
к к(тап тары буны Ш я р а зд ы ч
гулэарына
вкетед!, 
Самаркэннын 
мазар, гимароттарына
кздалтады. Мэру, МешЬедпн 
миуалы, булбулды бактарына, салкын, самал 
хауыздарына
унштсда. 
Улы акындар мексн еткен Рырат, Газна, Багдаттыч сарайларына, 
медреселерше,
югапханаларына тартады... Абайды бугш езше унширген
— жанагы слдср мен 
увлаяттардын
дел бупнп 
KepiHici.
Осы узщщдеп жекелеген гулзар, мазар, гимарвт, хауыз, 
медресе, уэлаят сийкты свздердщ дэл 6yri« Жш 
колданылмайтынын айтып, буларды архаизмге сайып 
жатудьщ кдже-ri аз-ак шыгар, 6ipaK жогаргы узшдодеп 
кушл ажар-керж, уакыт пен кещспкке сай шындык пен 
шынайылык жеке сездердеп гана ем ес, жалпы сез 
пркестерше тен жаца рецдс жаткдн жок, байыргы багзы 
заманга лайык кене келбетте жатыр! Ендеше, тарихи 
шыгарма авторы сол 6ip еткен дэу1рдщ тарихи 6iTmiH, 
болмысын, ерекшелггш тартымды Ьэм нанымды керсету 
ушш, кдзхр кднша тотыга турса да, мумкшдшнше, тек 
сол тустагы тш бояуын кдлпына келйруге мшдетть 
Мунысыз бупнп окырманга еткен тарихи дэу1р тынысын 
таныту мумкш емес.
Абай заманындагы ауыл жттгершщ туйе жун шекпеюн 
шешш, оньщ орнына Ka3ipri кдла жастарынын жасанды 
ж1бек плащын кипзу кдндай epci болса, медреседен кдйткан 
шэюртке “ Москвич” барган сод, лекция бггпесе де, 
деканнан руксат алдым депзу сондай epci болар едЬ Ойткеш 
будан жуз жыл бурынгы кдзакгардыц eMip сурген ортасына 
лайык KHiM кию Typi де баска, сейлеу т ш де белек. 
Сондыкган эпопея авторы “ Балам, бойЫц ecin ер жетш 
кдлыпсьщ-ау! Молда болдыц ба? Бойындай боп б т м щ ecri 
ме?” деген Кунанбайга жауап ретшде Абайдыц аузына 
мынадай сез салады: “ — ШукгрлЬс, еке, ат барган соц, dapic 
темам болмаса да, хаз1реттщ рукратын, фатикасын алып 
кдйтгым”. 9pi орынды, Dpi конымды. Соцда будан 6ip гасыр
203

бурынгы сейлесулерге сол дэу1рге лайык ец, рец 6epin турган
— жацагы Кунанбай мен Абай тшндеп молда, ш\К
1
рлж, 
dapic, темам, хазрет, фатиха дегендер секивд кдз1р коп 
колданылмайтын, атам замангы кене сездер. Жазушыга 
архаизмнщ ец керепрек xepi, мше, осы.
Содан соц суреткер архаизм сездерд1 нагыз орны 
табылып турган жагдайда б у п н п ©Mip шындыгын, 

жүктеу/скачать 12,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: