Тіл арқылы мəдениеттануда этнолингвистиканың рөлі

156
этнология мен фольклористика, жалпы мəдениеттану салалары этнос 
өркениетінің  əлденеше  ғасыр  бойындағы  даму  жолын,  заттық  жəне 
рухани мəдениетін, салттық дəстүрлерін, мифология этностың жалпы 
дүниетанымын, наным-сенімін, өзін қоршаған ортаға деген көзқарасын 
қарастырады. Ал олардың бəрі тілде көрініс тауып, ұрпақтан-ұрпаққа 
жалғасады. Оны қарастыру лингвистика үлесіне тиеді. Яғни, диалекто-
логия да, этнология да, фольклористика мен мифология да, лингвисти-
ка да – бəрі де тікелей этносқа қатысты, бəрі де этностық ерекшелікті 
сипаттайды.
Орыс тіл білімінде этнолингвистиканың негізін салушылардың бірі 
Н.И.Толстой этнолингвистика жəне оның тіл мен этносты зерттеудегі 
рөлі туралы айта келіп: «Основанием для работ этнолингвистического 
направления является и то, что язык сам-составная часть орудие куль-
туры, и может быть описан и часто описывается через признаки, об-
щие для всех явлений культуры», – дейді [1995, 19]. Бұдан этнос пен 
оның тілі біртұтас деген тұжырым қалыптасады. Өйткені тіл – этностың 
бүкіл дүниетанымы, əдет-ғұрпы, салт-дəстүр, өмір-тіршілігінің көрінісі. 
Этностың барлық мəдени байлығы осы тіл арқылы сақталып, бізге жетіп 
отыр. Демек, тіл мен этнос тағдыры қашанда бір-бірімен тығыз байла-
нысты. Қазақ тіл білімінде ғылымның бұл саласы ең алғаш 80-жылдар-
дан бастап сөз етіле бастады. Оның қалыптасуы акад. Ə.Қайдар есімімен 
байланысты. «Қазақ тілінің өзекті мəселелері» атты жинағында Ə.Қайдар 
этнолингвистиканың  зерттеу  объектілері  мен  мақсат-мүдделеріне 
тоқтала келіп, оның қоғамдық (мəдениеттану, этнография, этнология, 
өлкетану, фольклористика, мифология, дінтану, астрология т.б.) жəне 
лингвистикалық (этимология, диалектология, ономастика фразеология, 
терминология, лексикография т.б.) пəндермен байланысына тоқталады. 
«Өйткені өзіндік мақсат-мүддесі бола тұрса да, бір ортақ объектіге – «тіл 
əлеміне», «тіл қазынасына», «тіл құдіретіне» т.б. – соқпай кете алмай-
тын аталған пəндерден этнолингвистика да бөлініп, жарылып өз алдына 
оңаша тұра алмаса керек», – дейді [1998, 13]. 
Сонымен  қатар,  ғалым  осы  бірнеше  жылдар  ішіндегі  ізденістер, 
зерттеулер нəтижесінде қазақ этнолингвистикасы шарықтау шегіне жет-
песе де, өзіндік ерекшеліктерінің, бағыт-бағдар, мақсат-мүдделерінің 
қалыптасқанын сөз етеді. Соның бірінде «Қазақ этносының ұлттық бей-
несін, өзіндік болмысын толық та түбейгейлі түрде тек оның тіл байлығы 

157
– «Тіл əлемі» арқылы ғана жан-жақты танып білуге болады» десе, 
енді бірінде «Тіл əлеміндегі этнос бейнесін тек лексика қорының жиі 
қолданылатын «үстіңгі қабатындағы» мағыналық бірліктер негізінде ғана 
емес, сонымен қатар оның төменгі қабаттарына, қойнау-қолаттарында 
тұнып жатқан сөз маржандары арқылы да жаңғыртуға тырысады» деп, 
осы «Тіл əлеміне» келіп құйылып, тілдің лексика-семантикалық қорын 
дамытудың этнолингвистикалық арналарын ұсынады. Олар:
1. Баламалар. Бұларға тіліміздегі негізгі атауларды бейнелі түрде су-
реттеуден туындаған (мысалы, көмір «қара алтын», телевизор – «көгілдір 
экран» т.б.) жасанды баламалар (перифраздар) мен əр түрлі наным-сенім-
ге, əдет-ғұрыпқа байланысты тыйым салынған «табу» сөздерді алмас-
тыратын эвфемистік баламаларды жатқызады.
2. Тұрақты теңеулер. Бұларға бір зат пен екінші бір затты өзара са-
лыстыру, ұқсату, бір-біріне балау, теңеу арқылы оларды анықтау, си-
паттау, бағалау, өлшеу т.б. осы сияқты танымдық мақсаттан туындап, 
тұрақталған тіркестерді жатқызады. 
Мысалы: ботадай боздау – қатты жылау, екі иығына екі кісі мінгендей 
– өте тұлғалы, киіктің асығындай – кішкентай, сүйкімді, аузынан түсіп 

жүктеу/скачать 14,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: