Монография «Елтаным баспасы»

135
Жоғарыда атап көрсеткеніміздей, Ай əдемілік пен сұлулықтың үлгісі 
болып  табылады.  Қазақ  эпосында  сұлулық,  нəзіктік,  арулық  Аймен 
теңестіріледі: 
«Туған айдай толықсып, бұралып кетіп барады» (Қыз  Жібек), 
«Жалғыз қызы Гүлбаршын – он бесте толған ай еді» (Алпамыс), 
«Жақсы Ай  - Күндей, жарығы əлемге бірдей» (мақал). 
Ал  орыстарда  қыздың  сымбаты,  нəзіктігі,  сұлулығы  қайыңға 
теңеледі.
Сонымен бірге, табиғи жағдай халықтың тарихи тағдырына да əсерін 
тигізеді.  Мəселен,  аралды  жерлердің  тұрғындары  кеме  тұрғызумен, 
балық аулаумен ғана айналысады.
Ø Тілдік фактор. 
Тіл  –  адамның  дүние  туралы  білімін  қалыптастырудың  жəне  сол 
білімнің өмір сүруінің аса маңызды тəсілі. Адамның тілде орталық тұлға 
екендігі, ақиқат дүниеге адам өз өлшемі, өз тұрғысынан қарайтындығы 
əсіресе лексика-фразеологиялық жүйеден айқын байқалады. Əрбір халық 
өзінің əлемдік суретін тіл негізінде қалыптастырады. Осыған байланыс-
ты адамдардың бір-бірін түсінуі қиынға соғады. Əрине, бір-бірінен қатты 
ерекшеленетін тілдерге қарағанда туыстас тілдерде сөйлейтін халықтар 
үшін бір-бірін түсінуі анағұрлым жеңілдеу. 
Түркі тілдес халықтар үшін қай кезде де өз ұлтының тілі арқылы 
ғана түсінісу күні бүгінге дейін ешбір қиындықсыз жүзеге асырылып 
келеді. Тіпті олардың ортақ фразеологизмдері де осының айғағы. Мы-
салы: Іштен шыққан шұбар жылан (қазақта, қырғызда); Қойдан қоңыр 
(қазақта,қырғызда); Адам сөйлескенше, жылқы кісінескенше (қазақта, 
қырғызда, түрікменде, түрікте).
Үнді европалық топқа жататын халықтар үшін «Прогресс» деген сөз 
алға қарай жылдам дамуды білдірсе, қытай тілінде осыған сəйкес ие-
роглиф «орталық нүктеге, ішке қарай қозғалыс» деген мағынаны біл-
діреді. Сонымен ұлттық тілдің көмегімен ұлттық ой сезімді, мінез-құлық 
пен көңіл-күйді білдіріп, эмоциялық халді жеткізе аламыз. Мəселен, 
əрбір халықтың өз теңеулері, метафоралары, мақал-мəтел, фразеоло-
гизмдері бар. Олар сол халықтың тарихи даму жолдары мен өміріне 

136
қатысты  қалыптасқан.  Əрбір  табиғи  тіл  дүниені  қабылдаудың  жəне 
ұйымдастырудың концептуализациялаудың тəсілін бейнелейді. Ондағы 
мағыналар сол тілде сөйлеушілердің бəріне ортақ ұжымдық философи-
ясы тəрізді көзқарастар жүйесін жасайдфы. 
Мысалы:
қамшының  сабындай  қысқа  өмір;  дүниедегі  ең  жаман  нəрсе  – 
жалғыздық пен жаяулық; бала – бақыт; ер қанаты – ат т.б.
Ø Діни фактор. 
Адам қаншама құдіретті болса да, оның болмысы қайшылықтарға 
толы. Сондықтан діннің басты қызметі адамдық қарым-қатынастарды 
белгілі  бір  қалыпқа  келтіру.  Адамға  белгілі  бір  шектеулер  қою  үшін 
адамды жаратушының алдында бас июге мəжбүр етті. Ал жаратушының 
қаһарынан  қорқу  немесе  оның  қолдауын  қажет  ету  белгілі  бір  рет-
тілік  бойынша  атқарылатын  дəстүрлі,  рəміздік  əдет-ғұрып  жүйесін 
қалыптастырды.  Əйтсе  де,  ол  –  салт-дəстүр,  əдет  ғұрып  шеңберімен 
шектелмейді. Ол – рухани мəдениеттің баламасы, дүниедегі бағдар мен 
жол көрсетуші. 
Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігінде (Кеңесбаев, 356-358) фра-
зеологизмге  ұйытқы  сөз  ретінде  алынған  құдай  –  51  рет,  (құдайын 

жүктеу/скачать 14,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: