суреті» немесе «фразеологиядағы əлем суреті»

58
2.3 Когнитивтік фразеологияның құрылымдары
Когнитивтік фразеологияның құрылымдарын талдау үшін концепт 
жасайтын біз нақты бір лексеманы үлгі ретінде таңдап алдық. Мысалы, 
«əйел» лексемасы.
→ Біз əрі қарай қазақ тіліндегі «əйел» концептісін талдау арқылы 
когнитивтік  фразеологияның  құрылымдарын  (фрейм,  сценарий  т.б.) 
жан-жақты түсіндіруге тырысамыз.
«Əйел»  –  мəңгілік  тақырыптардың  бірі.  Қазақ  халқының  ұлттық 
дүниетанымына сəйкес қазақ мəдениетіндегі əйелдің шынайы орнын 
тіл арқылы таныту, когнитивтік тұрғыдан жан-жақты зерделеу тіл мен 
ұлт мəдениеті үшін қашан да маңызды. Қазақ мəдениеті үшін бүгінгі 
таңда айтар болсақ, ана тілін меңгеруге қатысты (родная речь деген тек 
қазақ жəне қырғыз тілдерінде ғана ана тілі делінеді) берілетін тəрбие, 
«Ел боламын десең, бесігіңді түзе» (М.Əуезов), «Анасын көріп, қызын 
ал» дейтін тағылымдар ұлт болашағы үшін бəрі де тек Əйел-Анаға байла-
нысты. Сондықтан ұлттың болмыс-бітімін, оның дүниеге көзқарасы мен 
рухани-мəдени құндылықтарына сəйкес əйелдің өзіндік табиғаты мен 
қоғамдағы, отбасындағы əлеуметтік қызметін сабақтастыра қарастыру 
жəне ұлттық таным қорында тіл арқылы жинақталған əйел концептісі 
арқылы дəлелелдеудің мəні зор. Бұл ретте когнитивтік фразеологияның 
пəніне орай «əйел» концептісіне қатысты тек фразеологизмдер ғана тал-
данады. 
Дүниенің фразеологиялық бейнесі ұлттың ғасырдан-ғасырға жинаған 
тəжірибелері мен өмірге көзқарасынан, ақыл-ойынан тұрады. Бұған əр 
тілдің фразеологиялық тіркестерінің идиоэтностығы айқын дəлел. Се-
бебі таным – мəдениет – тіл үштігіне сүйене отырып, қазақ əйелдері 
туралы этнотанымдық мəні мен маңызы зор тілдік фактілер – фразеоло-
гизмдердегі əйелдер бейнесін когнитологиялық құрылым мен концеп-
тілік модельдер арқылы антропоцентрлік парадигма аясында талдау адам 
болмысын нақты, жан-жақты танытады.
Жер бетіндегі ұлттар мəдениетінің бір-біріне ұқсамайтыны заңдылық. 
Бұл əсіресе адамдардың қарым қатынасынан, өмір сүру формаларынан, 
тіпті гендерлік ерекшеліктерінен де анық байқалады. 
Жалпы  адамзаттық,  жалпы  ұлттық  құндылықтардың  ерекшелік-
терін таныта алатын күрделі ұғымдардың бірі – Əйел. Əйел күллі адам-

59
зат түсінігінде тіршілік жаңартушы, өмірге ұрпақ əкелуші, жылулық 
пен  мейірімділіктің,  тəрбиенің,  отбасы  берекесінің  бастауы  ретінде 
ұғынылады. Тілдік бірліктер арқылы танылатын əйел бейнесі санада 
өміршеңдік, заттық, тұрақтылық, сезімталдық т.б. белгілермен ерекшеле-
неді. Əр түрлі ситуациялар мен тақырыптарда сипатталатын əйел бейнесі 
дүние моделін жасауға қызмет етеді. 
«Əйел» лексемасы қазақ тіліндегі фразеологизмдердің когнитивтік 
аспектіде зерттелуіне тілдік фактор бола алады жəне ерекше-концеп-
тілер қатарынан орын алады. Əйел атауымен кешенді ұғымдық сапаға 
ие жəне прагматикалық ықпалы əр қилы фразеологизмдер əйел атауына 
қатысты мағыналық ассоциациялық байланыста мағыналас жəне қарсы 
мəнде семантикалық категориялардың парадигмаларын түзеді. Сонымен 
қатар, адам баласының ұрғашы жыныстылар ұғым жүйесін құраушы 
түсініктердің  ішіндегі  қолдану  аясы  барынша  бейтарап,  бөлшектен 
бүтінге  қарай  топтастырғанда  кешендік  жалпылылық  сапаға  ие  кон-
цепт ретінде тұжырымдалып, əйел атауына қатысты фразеологизмдердің 
когнитологиялық құрылымы анықталады. 
Қазақ тілінде əйел атауына қатысты жасалған фразеологизмдердің 
семантикасынан ұлттың мəдени болмысы мен ойлау жүйесі, қоршаған 
дүниені қабылдаудағы ұлттық менталдық танымы ерекшеленеді. Қазақ 
тілінде əйел атауына қатысты танымдық мəдениеттің ақпараттық ере-
кшеліктерін  айқындайтын  концепт  құрылымдар  бар.  Концептілік 
құрылымдардың санада бейнеленуі əр түрлі формада көрініс табады.
Қазақ тілінде əйел атауына қатысты танымдық мəдениеттің ақпараттық 
ерекшеліктерін айқындайтын концепт құрылымдары əйел болмысын та-
нытатын əрбір сема санада фрейм, гештальт, скрипт, сценарий, схема, 
ойсурет, стеоретип ретінде сақталған. 
Концепт құрылымдар арқылы фразеологизмдердегі əйелдер бейнесінің 
лингвомəдени мазмұны сипатталады жəне фразеологизмдердегі əйел 
бейнесінің  этнолингвисткалық  мазмұны  ашылады.  Əйел  бейнесінің 
этнолингвистикалық мазмұнын концепт құрылымдар арқылы сипаттау ұлт 
мəдениетінің тілдегі көрінісін анықтауға мүмкіндік береді. «Əйел» кон-
цептісі өміршең құрылым деп танылып, оның лингвомəдениеттанымдық, 
психолингвистикалық, лингвокогнитивтік ерекшеліктері көрсетіледі. 
Қазіргі  лингвистикада  концептінің  заттық  жəне  бейнелілік  ерек-
шеліктері  қабылдау  арқылы  қалыптасқан  дағдылы  жағдаяттардың 

60
жалпыланған құрылымы фрейм ретінде белгіленеді. Фрейм – адамның 
жадында жинақталған барлық білім қорының өлшемі мен сипаты. Əлем 
сан қырлы, сан сипатты болғандықтан, жадыда дүние үзіктері əр түрлі 
бейнелермен сақталады. Фреймде тілдік сананың этномəдени ерекшелік-
тері айқын байқалады. 

жүктеу/скачать 14,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: