Монография «Тұран-Астана»

пленумдарында  ұмытпасам,  сол  кезде  Пономаренко,  Брежнев, 
Беляев,  Яковлев  деген  адам дар  бірінен  сон  бірі  Қазақстан 
Компартиясының  бірінші  хатшылыгы  қызметіне,  Ортапықтан 
шешіліп,  тағайындалатын.  Сол  шақтағы  Қазақстан  Орталық 
Комитетінің бірінщі қатшысы қызметін атқарған Ж. Шаяхметовті 
тың  игеру  ісін  басқаруға  білімі  де,  қабілеті  де  жетпейді  деген 
сылтаумен бірінші хапгшылық қызметінен Орталық алып тастады. 
Облыс  көлемі  бойынша  парткомнан  бастап,  аудандық  партия 
ком итеттерінің  бірінш і  хатш ы лары   түгелдей ін   кілең 
«целинниктерден» тағайындалатын. Бірінші хатшының өзгеруіне 
орай аппарат құрылымы да, әсіресе бөлім  меңгерушілері түгел 
жаңаратын  жэне  бүлардың  басым  көпшілігін  тікелей  Орталық 
(Москва) тағаиындайтын. Тіпті, жергілікті орыстардыңөзіне, баягы 
орыс  переселендері  ұрпақтары на  да,  аты  шулы  Орталық 
сен ім сіздікпен   қарайты н. 
О рталы қты ң, 
М оскваны ң, 
саясатшыларытың игерумен қатар қазақ халқының мәдениетін, 
ұлттық психологиясын, рухани байлығын, әдет-гұрпыи, арманы мен
тілін  игере  алды  ма?  Орыс  переселендерінің  «кеңестік»  жаңа 
үрпақгары қазақ халқының мың жылдық тарихын сыйлады ма?! 
Сыйлататын кім? - десек. Әрине, халық!  Қандай күшпен десек? 
Елдік пен халықтық, үлттық пен үлтжандылық қасиеттеріміз деп 
жауап  берер  едік.  Қазақстанда  болған  1986  жылғы  Желтоқсан 
көтерілісі осының дәлелі. Қымызды арақ ыгыстырды, дэсгүрлі казы- 
қартаның  орнына  «дружба»  колбасасы  келді.  Жеке  шаруаның 
жапғыз-жарым малын «контрактация» - «нанды көп жейді» - деген 
желеумен қүрта бастады. Мәселен, Тың өлкелік Кеңесінің тікелей 
нүсқауымен Павлодар қалалықКеңесі атқару комитетінің мүшелері 
болып, жанымызға милиция қызметкерлерін ертіп, тэртіп сақгау 
деген лақаппен, қала жүртшылығының малын өз ырқымен бермесе, 
тартып  алуға  нүсқау  берілді.  Бүл  қылмысқа  мен  де,  аутком 
хатшысы, қатыстым. Ол шакта жергілікті Кеңестің еш билігі жоқ, 
қаланың көшесін сыпырушы жүмысын атқаратын едім. Алдағы 
сайлау мерзімін тоспай өпгініш беріп, бүл 1964 жылдыц ақпан айында.
248

қызметтен босап, индустриалды институтқа ұстаздық қызметке 
ауыстым.  «Коллективтендіру»  деп,  қазақтың  ауқаттысы  мен 
шаруасының малын бір қырса, тың игеру атын жамылып, жоспарлы 
түрде  екінші  рет  құртылды.  Ал,  бүгін-ше,  миллиондаған  ірі 
қарамалы мен қойларын (колхоз, совхоздардың) кімніңтүпсіз өңеші 
жүтып жіберді екен?! Бұндай қара ниетгі істің саяси-элеуметтік, 
адами-гуманистік  жағына  үлкен  саясат  маңындағылыр  көңіл 
аударды  ма?  Халықтың  мүддесімен,  ұлттық  психологиясымен 
санаспаған  орталықтың  саясатшылары  қазақ  жерінде  «саяси- 
элеуметтік эксперименттің» қиянатшыл түрлерін сынап бақты. 
Бұрынғы  КСРО  аймағында  болған  республикалар  ішінен,  тек 
Қазақстан социал измнің 70 жылдық даму тарихында ана тіл інен 
жаман жүдеушілік көрді ғой. Бұның кесапаты, эсіресе тэуелсіздік 
заманымыз орныға бастаған шақга айрықша сезіледі. Саясатшылар 
бұрын естіп білмеген, тіпті бүгін  пайда болғандай «орыс тілді» 
дегенді  шығарып, қазақты қазаққа айдап салып: «бірің өліп, бірің 
қап»  деп,  жаманшылық тілейтіндер  де  аз  емес.  Ана тіліміздің 
бүгінім ен  ертеңіне  ұлы  ғалы м -ж азуш ы   М ұхтар  Ә уезов 
ұлтжандылықпен  қарап,  тағдырына,  болашағына  халқы,  үлты 
мүддесі  тұрғысынан  ерекше  толғанды.  Осы  мәселеге  бір  емес 
бірнеше мақапаларын  арнайы  жазды.  Солардың бірі  «Тіл  жэне 
әдебиет мәселесі» деген  көлемді ғылыми еңбегі. Осыдан үзінді 
келтірейік:  «...  сөзді  эдебиетшілер  мен  тіл  мамандарына  ғана 
арнамай»,  -  дейді  Мұхтар  Әуезов,  -  «қазақ  кеңес  эдебиет 
майданында  қайрат  етіп  жүрген  қазақ  оқымыстыларына түгел 
арнамақшымын. Қазақ кеңес әдебиет тілі баю үшін бүгінгі сан- 
сала  ғылымда  еңбек  етіп  жүрген  қазақ  ғалымдары  өздерінің
еңоектерін  орыс тілімен қатар қазақ тілінде де түсінікті, көркем 
егіп жазып, басгыратын болуы шарг. Қалың жүртшылығымыз орыс 
тілінде жазылған ғылымдық еңбектердің көпшілігін түсінбейді... 
Ендеше,  сол  жүртшылыққа  қазақтан  шыққан  инженерлер, 
дэрігерлер, биологтар, математиктер өз еңбектерін, өз халқы тілінде 
жазып таратпауын немен ақтауға болады?». Бүған қазіргі тәуелсіз
249

Қазақстан азаматымын деп жүрген 
ғалым 
дары мыз, әсіресе өкімет
басьшда отырған шенеуніктер не айтар екен?
«Қазақ эдбеиет тілін көркейту, өсіру жолында сол ана тілімізді
сүйіп, қадірлеп еңбек ете білейік» деп, ұлы ойшыл ғалым арман- 
тілегін қазіргі ұрпактарға тікелей жолдап тұрған жоқ па? 
(19 т., 
271-272  б.).
  А йта  берсек,  бойға  дерт  болып  біткен  шер 
таусылмайды. Ана тіліміздің тағдыры «жүректі қозғап, бастағы 
миды оятады». Ең өкініштісі өз жерінде туып, өсіп, өз халқының 
қажетін өтеуге, мүддесін қорғаута мемлекетпк тіл болса да, әлі де 
қоғам өмірінде күш алып, өзін жеткілікті корсете алмай жүр. Тіл - 
«тікелей халықгықгың» белпсі, қандай да халыктьщ руханилығьшьщ 
көзі,тарихының,  білімі  мен  ғылымының  арнасы,  сырт дүниеге 
шыгудың, дүниежүзі халыктарымен танысудың, бұлармен саяси- 
элеуметтік, экономикалық жэне дипломатиялық та байланыстарды 
ны ғайтуды ң  құралдары .  Е л д ігім із,  халы қты ғы м ы з  бен
мемлекепігім іздің даму тарихыньщ шежіресі.
Кеңес  дэуірінде  жоғары  білімді  мамандарды  дайындау  ісі
атышулы  Орталықтың  қолында  болатын.  Кеңес  мамандарын 
дайындау бүкіл хал ықгық мемлекет карам ағында болса, ал ұлттық 
кадр л ар ды  дайындау  ісі  есептен  де  қалды,  естен  де  шықты. 
Орталыктың қожалығы салдарьшан, мэселен, ана тілімізде қазіргі 
заманғы  күрделі  -  электрон,  компьютер,  тұрмыстық  техника 
салаларын қамтитьш мамандар дайындау ісін «кеңес маманы» деген 
сылтаумен білім-ғылым салаларьшан ыгыстырылып, тікелей КПСС 
иелігіне көшті.  Кеңес заманында ана тілімнің қоршылық күиде, 
айдауда, қамауда болған жайьга мен де, өз басымнан кештім. 1953 
ж,, казіргі эл-Фараби атындағы ҚазМУ-дің философия-экономикалық
факультегінің бесінші курс сіудентімін. Факультегіміздің сол кездегі 
деканы М.И. Глузбергке диплом жұмысын С.М.Торайғыровтың 
«Кедей» поэмасыньщ диалектикасы деген тақырыпка казак тілінде 
жазуға ниет білдіріп едім, бірак ескерусіз калды, диплом жұмысын 
өзіме ұнамайтын такырып бойынша жазуға тура келді. Тарих үнемі 
қайталанады дегендейін, 1966 жылы өзім бітірген университетгің
250

философия  кафедрасының аспиранттығына қабылдандым.  Күн 
бұрьт  ереже  бойыиша:  «Социально-философское  значение 
публицистики Сакена Сейфуллина» деген тақырыпта (орыс тілінде 
/калам  иесі/)  реферат  жаздым,  қабылданды.  Кандидаттық 
диссертацияны осы аталған тақырыпта қазақтілінде жазуға сұрап, 
өтініп едім: «Мы такого писателя  знаем, но философа- нет»  деген 
сылтаумен  кафедра  меңгеруш ісі  профессор  Ж.Т.Туленов 
маңайлатпады. Қарсылық білдіріп, дау айтуға шамажоқ. Сөйтіп, 
кафедралық жоспар бойыиша: «Возростание роли рабочего класса 
в духовной жизни закономерность развития социалистического
оощества» деген тақырыпта жазуга ықтиярсыз көнуге тура келді. 
Тагы  да  өзім  ұсынған  тақырыбым  қабылданбай,  ецбегім  зая 
кеткендей  болды.  Қогам мен саясат,  білім  мен гылым,өнер мен 
мәдениет салаларында да, бір гана «гылыми-теориялық» өлшем 
болды: ол - «түрі - ұлттық, мазмұны - социалистік» деген КПСС- 
тің лепірме, жалган  қағидасы  ұлттықты  кісендеп ұстады.  Абай 
айтқандай:
Өңкей жапган мақтанмен
Шынның бетін бояйды,-
 дегендейін: бояма, жалган «көп үлтты 
кецес хал қы» деген қагида ұлттық, ұлтжандылық психологияны, 
халықтық  сананы,  көңіл-күйді,  мыцжылдық  тарихымызды 
көмескілендіріп, жадымыздан өшіре бастап еді. Ал, үлттықтың 
гылыми жэне саяси тагдыры КПСС-тің қанжыгасына байланып, 
тәлкекке түсті.
«Таптық», «партиялық», «КПСС пен халық біртүгас», «кецес 
қогамының  саяси-м оральды қ,  идеялы қ  бірлігі»  туралы 
т.б.идеологиялы қ  «жамау  қагидалары»  барлық  баспасөз 
қүралдарымен, мемлекет орындарымеи, білім, гылым, мәдениет 
мекемелері, оқу орындары, өндіріс, кәсіпорындары, жастар одагы 
арқылы, бастауыш  партия ұйымынан бастап, КПСС-тің барлық 
жауынгерлік қүрылымдарына сүйеніп, не түрлі жиындарда: съезд, 
пленумдарда насихатгалып, қуатгалып, кеңес хапықтары миына 
тыққышталып жатты.
251

1917  жылғы  ¥ л ы   О ктябрь  социалистік  револю циясы 
жаршшаған «Халықгардьщ тең праволығы туралы Декларациясы»
КПСС билігі күн санап күш алған сайын, құрғақ сөз жүзінде қала 
берді.  КПСС  үстемдігі  жүйесі  халық  санасын  Абай  айтатын 
«меруерттей  тізілген  айла  мен  амалдың»  қыспағына  алынып, 
уландьфды емес пе? Еңбекші халык пен интеллигенция өз еркіне 
қарсы  «таптықгы»,  «интернационализмді»  жақтап,  партиялық 
саясатты  бұлжытпай  орындау  мақсатында  «ескіге  қарсы» 
бірыңгай ағын» деген қағиданы үстанып, өткенге, бүпнпге, бэріне 
де,  күдікпен  қарауға  мэжбүр  болды.  КСРО  құрамына  кірген 
жүздеген халықгардың үлттық, үлтжандылық қаеиетгері мемлекег 
деңгейіндегі қанды қсш «үлтшылдық» атгы саяеаттың қамау ында,
айдауында, байлауында болды. Т і і т , еонау миф дэуірінен келе 
жатқан аңыз-эңгімелердің өзіне таптық, партиялық тэдэгыдан кэрауға 
тырысты. Мүхтар Әуезовке КПСС үетемдігі жаеаған қысымыныц 
ызғарын ұлы ғапым-жазушының: «Еңбегім - ұлы Оганымдікі» деген
мақаласынан анық сезуге болады.
«Абай»  романының  еэтті  болып  шығуына себепші  болған,
көмектескен жағдайлар мен күштердің барлығына мың сан аліыс
айтамын. Бұл істе маған дем берген, ақылшы, көмекші болған, ең
авдымен  Владимир  Ильич  Лениннің  Россиядағы  тарихи  даму
жолдарын, патшалық Россиянин отар аймақтарьшың тағдыры мен
келешегін данышпандықпен көреетш берген үлы еңбектері болды.
Содан кейін БК(б)П Орталық Комитетінің идеология мэеелелері
жөніндегі  тарихи  қаулыларынан,  Жданов  жолдаетың  терен
мазмұнды  баяндам алары нан  жэне  біздің  қателерім із  бен
кемшілікгерімізді туралай көрееткен ҚК(б)П Орталық Комитеіінщ
қаулыларынан еабақ алдым. Мүның бэрі жауапты, қиын, тарихи
тақырыпты көркем әдебиетте дұрыс алып шығуыма жол көреетп»
(18  т.,  276  б.).  Атапган  мақала  «Социалисты  Қазақстан»
газетінің  1949 жылгы  29 сэуірдегі санында жарияланган.
Сырт қарағанда, бэрі де - орынды, сол кездегі тарихи жағдайды 
еске түсірсек жеке адамға табынушылықгың шыған дап түрган кезі
252

болагын.  Мұхтар  Әуезовттң  айтып  отырған  БК(Б)ТТ  Орталық 
Комитетінің  қаулылары  ақын,  ж азуш ы ларға,  мәдениет 
қайраткерлеріне (1947 жылғы /қалам иесі 
Г)
 қарсы қугын-сүргінді 
бастап берді. Эрине, заман талабы солай болды ғой, бірақ берген 
«сабағын»  ж ады мы зда  сақтап,  ұмы тпауы мы з  қажет. 
«Орысшылдықсыз»,  «марксизм-ленинизмсіз»  аяқ  басу  қиынға 
согатын. КПСС саясаты, идеологиясы басшылыгын қалт еткізбей 
орындайтын заман еді ғой. Бұдан кім «жақсылық» тапты, әрине,
партия үстемдіп, оірақ халықтар, үлттар емес.
Еліміздің тэуелсіздігінің айрықша бір көрініеі - Абай мен Мүхтар 
Әуезовтей  даналарды,  мемлекет  басшыларының  демеушілік, 
қолдаушылыгына  сүйене  отырып,  насихаттап,  зерттеп,  элем 
халықгарына өзімізді: тілі, діні бар, білімі мен ғылымы дамыған ел, 
мемлекет  ретінде  таныстыру.  Осы  арқалы  қазақ  халқы  да ұлы 
ойшыл  Абай  айтқандай,  «өзге  жүрттан  үялмайтын»  дәрежеде 
көрінуіміз  мәдениеттілігіміздің,  руханилығымыздың  тамаша
жетістігі.
Абай  мен  Мүхтар  Әуезов  шығармашылығын  әлемдік 
өзгерістерге 
сай, 
өткенмен 
ш ектеліп 
қалмай, 
зерттеуіміз,талдауымыз  қажет.  Сондықтан  да үлы  даналардың 
еңбектерінің,  эліде  танылмай,  ескерілмей  келе  жатқан,  жаңа 
қырларын дарапандьфып талдау, зерттеу - қазіргі қазақ ғылымьшьщ 
кезек  күттірмейтін  талабы  да,  қажеттілігі  де.  Осы  мақсатта 
тал дамаққа үсынып отырган: «Абай мен Мүхтар Әуезов халықгығы
- ғылыми мәселе» деген тақырыбымызға кешегі жэне бүгінгінің 
деңгейінен қарауга талаптанайық.
Жоғарыда КПСС үстемдігі мен идеологиясына тікепей сүйенген 
кеңес заманыньщ үлттыққа деген көзқарасымен таныстық. ¥лтгық
- тұтастық гылыми  қағида сапасында өмірге қайта оралып, XX 
ғасырдың  қүлдығынан,  азабынан  қүтылуға  табанды  ұмтылыс 
жасап, әлемдік деңгейге шығуы - елдігіміздің, хал ыктыгымыздың, 
тәуелсіз  мемлекетгігіміздің  кепілі.  Кеңес  империясы  үстемдігі 
шағындагы үлттыктың тағдырын  еске  ала отырып,  жан-жақты
253

талдай  оты ры п,  ж алган ,  оры нсы з,  қисы нсы з,  өрескел 
бүрмалаушылықган азат ету - XXI ғасыр халықгарының бірлігі мен
ынтымақгастығының іргетасы.
Ұлтгық деген халық санасы мен ойының ең түпкірінде жатқан 
жан дүниесі, өмірі мен тарихы ғой. Қандай да халыкгың қоғамдық 
ортасы, эр түрлі, әрғилы әлеумеггік жіктері, топтары, таптарын 
біріктіріп,  бұларды  қоғамдьщ,  саяси  жэне  экономикалық  іс- 
қимылдарға ынталандыратьш, ұйымдастыратын рухани ортасы мен 
салт-дәстүрлерін қалыптастыратын ерекше, айрықша күш:  ол - 
ұлттық. Абайлық - «Мен» менен «Менікі» қағидасын басшылыққа 
ала  отырып,  ұлттықтың  мазмұнын  ашып,  ұғуға  талаптансақ, 
«ұлттық» деген халықгьщ «Мені» - «ақылы мен жаны»,  яғни, «өзі» 
деген. Ал, «Менікісі» қандай да халықгың еңбегі, өнері, «ақылы мен 
жаны»  жасаған,  жиған,  терген,  сақгаған  заттай  да,  рухани  да 
игіліктері. Үлттықты қорлау, тәлкекке салу дегеніміз - халықты 
қорлап, мұның жүрегіне жара салумен тең. Сонда, ұлттық деген 
қандай да халықтың өзіндік намысы, жігері, қайраты, ақылы мен
парасаггылығы. Абай шығармапіылығыньщ халықгық, үлтгық жэне 
ұлтжандылық қасиетгерін Мұхтар Эуезов Абай элемінің теориялық 
негізі ретінде қабылдап, зерттеді. Осыған байланысты ғалымньщ 
ой  талғамдарымен,  тұжырымдарымен  танысайық.  Бүл  орайда 
Мұхтар  Әуезов  шығармашылығына  талдау  жасағанда  Абай 
әлемінің ғылыми-теориялық бағыттары регінде ғалым-жазушыньщ: 
«Абайдың тікелей халықгығы», Абай шығармашылығының «үш 
арнасы», «үлттық спецификасы», «үлттық қазына», үлттық пен 
элемдіктің  бірлігі  т.с.с.  қағидалы  ой  тұжырымдары  болар  деп 
ойлаймыз.  О сының  бәрі-бәрісіне  ж үйелік  сипат  беретін, 
ди алекти кан ы ң   аб стр ак тіл ік тен   нақты лы ққа  көтеріліп  
жоғарылайтын ғылыми эдісі көзқарасымен қарағанда - «ҚАЗАҚ -
АДАМ - АДАМЗАТ» деген - нақтылык үғымы.
Абай  қазақтың  «үлы  халық  ақыны»,  «үлттық  ақын»  деген 
түжырым бағалар кеңес заманында қалыптасқаны жүртшылыққа 
танымал ойлар. Бүл бағалардың Абайдың әлемдік тарихи түлға
254

бітімін  талдап  зерттеуде  өзіндік  орыны  бар.  Сондықтан 
дарайандыра, ерекшелендіретүсетіндігі сөзсіз. Бірақ-та, Мұхтар 
Әуезов  «ұлттық»,  «ұлтжандылық»  деген  түсініктерді тікелей 
қолданбаса да, осыларға бара-бар ұлттык «специфика», «қасиег», 
«бейне»,  «түлға»  деген  танымдық  мэн  агқаратын  логикалық 
абстракцияларды жекелеген мақалалары мен зерттеулерінде Абай
шыгармашылыгыныңтеориялық деңгейі есебінде жиі қолданады.
\  
\
 
9І
Осы орайда айтпағымыз Абай элемінің теоретигі - Мұхтар Әуезов 
деген қағидалы ойға негіз боларлық, талданып, түжырымдалып
о
түйінделетін мэселелерді Мұхтар Әуезовтің Абайға арнап жазган 
монографиясынан басқа, көптеген ғылыми еңбектерінен молынан 
кездестіруге болады. Солардың кейбір түлғалысын атап айтсақ:
- 
«Қазақ халқының  ұлы  ақыны»  (18  т.,  42-62  бб.  1954  ж. 
жазылган);
-  «Абай  Құнанбаев  творчествосын  зерттеудің  маңызды
мәселелері» (19 т., 27-39 бб.  1954 ж.);
- «¥лы  ақын, ағартушы - Абай Құнанбаев» (19 т.,  39-53  бб.
1954 ж.);
- «Әдеби мұрага арналған конференциядағы қорытынды сөз»
(20 т., 382-41066.1959 ж.);
- «Қайта туған халықтың әдебиеті» (19 т., 426-446 бб., 1960 ж.)
т.б.
Абайдың  халықтығы, үлттығы  сипаттарын  талдап,  зертгеу 
барысындатеориялық жэне методологиялық негізі етіп, Мұхтар 
Әуезовтің пайдаланатыны К. Маркстің: «хапық - тарихты жасаушы 
күш» дегеи қағидасы десек, ақиқат тарихы меи логикасына қайшы 
болмас  деп  ойлаймыз.Тарихтың  қандай  да  қайшылықтарын 
тудырып, өмірге келтіріп, осыларды шешуге жол ашатын тірек те, 
рухани да күш: сол - бұқара халық. Ойшыл даналарды да, «шешен 
бұлбұлдарын», «көсемдерін», «дүлдүлдерін» тудырған да, бұларды 
қоғам сахнасына шығаратын да сол халық.
КПСС-тің биліктен куылып, тақган түсуініңтүп тамыры КСРО- 
ның  құрамында  болған  халықтарды,  ұлттарды  сыйламауында,
255

тәлкекке салуында. Әсіресе, қоғамдық ғылымдарды идеологиялык
сағымға айналдырып, қоғамды дағдарысқа ұшыратуы, марксизм- 
ленинизмді тығырыққа тіреп, бұның дұрысын бұрысқа айналдырып, 
өз қисығьш түземей, Абай айтқандай: «пысыкпын деп» журу шде. 
«Пушкинтану» ғылымы саласында жемісті  қызмет жасаған
орыстың  көрнекті  галымдары  большевиктердің  қысымына
шыдамай,  елінен  кетуге  мэжбүр  болды.  Сөйтсе  де,  бұлар  шет 
елдерде эммиграцияда жүріп, Пушкинді тану гылымынан қол үзген 
жоқ. 
Пушкин 
кітапханасы 
орыстың  данышпан 
ақыны 
А.С.Пушкиннің туғаньша200 жыл толуына орай, Москва «КНИГА», 
1990, баспасы басып шығарған «Пушкин в русской философской 
критике»  деген  көлемі  527  беттік  кітапта  он  үш  автордың 
еңбекгерімен зертгеупері жарияланган. Бұлардың шіінде: Владимир 
Соловьев, Сергей Булгаков, Петр Струве, Семен Франк т.б. бар. 
Кітапта жарияланган  еңбектердің жалпы  багытын:  «По следам 
гения» деп анықгауга арналган кіріспеде: ұлы орыс ақыны жэне 
ойшылы А.С. Пушкиннің өмірі мен шығармашылыгының үш негізгі: 
«... обсуждаются три тайны Пушкина» деп, багыттарын анықтап 
талдаған. Олар: біріншісі - «Первая, издавна поражавшая всех тайна 
творчества, его неисчерпаемость и полната, в которой объединено 
все предыдущее и заключено все последующее развитие русской
литературы» 
(Аталган кітапта,
  7 
б.).
Екінші кұпиясы -«... русская философия... - не удовлетворяется
взглядом  на  гениальность,  как  на  частную,  продуктивную
способность человека и ищет за ней тайну духа» 
(Сонда, 8 б ). 
¥лы  дана Абай да:
Жүрегімнің түбіне терең бойла,
 
( 
1
 
•
Мен  бір жұмбаң адаммын,  оны  да ойла.
Соқтықпалы,  соқпақсыз жерде өстім,
Мыцмен жалгыз алыстым,  кінә қойма!
¥лы  ойшыл рухының «сұмдық сыры» да осында болар. 
Үшінші қүпиясы -«... Итак, тайна творчества выводит и к тайне 
личности  Пушкина -  и  это главное,  что приковывает внимание 
русских мыслителей» 
(Сонда,_9_б.)._256'>(Сонда, 9 б.).
256

Пушкиннің үш құпиясы Абайға тән  қүпиялар десек,  эрине
орынды. Үлыларға тэн қасиетгер тұрағы - талант дарындылығы
мен даналығы. «Пушкинтанудың» қалыптасқан отандықта, алемдік
те тарихы өте бай болса, ал «Абайтану» әлемдік деңгейге жаңа
гана, 150  жылдан соң  шыға бастады.  «Пушкин  мен  Абай» атты
J 
мақаласында Мұхтар Эуезов:«... Пушкин сынды данышпан өкілін
Абай да өзіне үлгі, мектеп деп білді» дейді.(7Р 
т.,  6 б.).
 Пушкин
мен Абайдьщ бір-бірімен творчествалық жақындығы, ақындық өнер
үйлестігі туралы көп жазылды және бүл мәселе Абай элем інің өзекгі 
деген мәселелерінің бірі.
Әлемдік  тарихы  бар  Пушкиндей  дананың  элі  күнге  шейін 
зерттелмеген тың мэселелері үшан теңіз. Жоғарыда келтірілген
кітаптан  Семен  Франктьщ  (1877-1950):  «О  задачах  познания
Пушкина» деген көлемді мақаласынан үзінді келтірейік, тек үзінді 
деп қоймай, бізше, Пушкинтанудың өзекті-ау дейтін мәселесі деп 
қабылдайық. Жэне де Абайды тануда да, диалектиканың ұқсастық 
әдісі түргысынан тікелей қатысы бар деп есептесек орынды болар. 
Орыс оқымыстысының ойы.
«Как бы то ни было, если мы не только на словах, но и на деле 
признаем  Пушкина величайшим русским  гением, 
величайшим 
представителем  русского  духа,  то  пора,  наконец  приступить  к 
серьезному  и  внимательному  познанию  этого  гения.  Это  есть 
прежде всего просто задача русского национального самосознания: 
ибо  гений  есть,  конечно,  наилучший,  наиболее  адекватный 
выразитель самой субстанции национального духа. И, с другой 
стороны,  так  как  ценность  национального  начала  в  том  и 
заключается, что оно есть прирожденная нам, естественная и неп­
осредственная для нас,  своеобразная форма общечеловеческой 
духовной  жизни,  общечеловеческих  и  вечных  начал духовного 
бытия.- то познание Пушкина, сверх его ценности для национального 
самопознания, нужно для познания самой правды, для углубления и 
просветления основ нашей духовной жизни. Пушкин есть, коротко
говоря, наш ближайший и естественный учитель мудрости» 
(Сонда, 
425-426  бб.).
257

Семен Франк айтып отырган Пушкин туралы шындық Абай га 
да тікелей қатысты. Эсіресе, еліміз тэуелсіздігін жария еткен шақта, 
Абайды  ж ан-ж ақты   тану  -  үлтты қ  ж эне  ұлтж анды лы қ 
қасиетгерімізді танудың ғылыми-теориялық та, эдістемелік те тірегі. 
Абай  даналығының  сыры:  оның  «тікелей  халықтығында», 
шығармашылыгы ұлтгық жэне ұлтжандыл ы к гамырларымен терең 
байланысында. «Абайдың тікелей халыкгыгы - халыкты езушілерді 
қаналушыньщ түрғысынан эшкерепенуінде» - дейді Мұхтар Әуезов. 
Бұл  ретте  Абай  халықтьщ  ауыз  эдебиетіндегі  нақыл  сөздерді, 
мэтелдерді, тілдегі м етафорал арды, хальгқ юморының тэсшдері мен 
құралдарын  пайдаланды  -  деп,  ойын  эрі  дамытады.  «Ол  ауыл 
кедейін, батырағын, қазақ эйелін, қарапайым адамдардың бейбіт 
еңбегін жақгайды, надан әкелердің содырлы мінез-күлыктарының 
кесірі  тиетін  жас  үрпақгы  жақтайды.  Бұл  -  тікелей  халыкгық 
белгілері. Ақын шығармаларын өз халқыныңтілінде жаза отырып, 
халық ойы мен арманын негұрлым өткір, терең, нэзік түрде жеткізу 
үшін бұл тілді байытып, дамытады. Абай халықжыршылары айта 
алмаган, бірақ халық бұқарасының санасында жүрген  ойларды
айтты» 
(19 т.,  34-35 бб.).
Үлттық  мэдениет  пен  ұлттық  психология  мәселелерінің 
біртұтастығы  Мұхтар  Әуезов  ой  толганысында  «халықтық 
белгілері» деген  қоғамдық,  эрі философиялық тұтастық қагида 
сапасында  ұсынылады.  Т ұтасты қты ,  диалектика  тілінде, 
жекелендіріп дараландырсақ, олар: бұқара халық қамы; мүддесі; 
бейбіт еңбек;  қоғамга жат  мінездерді  эшкірелеп  сынау; ұлттык 
намыс,  мақтаныш  жэне  ар-ұят  мәселелері.  Халықтың  өзіндік
санасыныңтеориялықжэне идеялық мазмұнын қалыптастыратын 
кұралдарын  да ерекшелендіре  тұжырымдаган.  Бұларды  болса, 
халқымыздың  мыңжылдық тарихы  мен  мәдениеті,  әсіресе,  тіл
тағдыры деп қабылдайық.
Халықтың  қалың  орманынан  шыққан  ойшылдар  ой-өрісі
дамуының басты бір қасиетін детүйіндеген. Абай халықойларын
«өткір, терең,  нэзік түрде»  жеткізе білген.  Осыньщ бәрі  -  Абай

жүктеу/скачать 19,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: