Монография «Тұран-Астана»

моносрафияларды  Абай  мен  Мұхтар Әуезов  әлемі  қалыптасуы 
көзімен  қарағанда,  қандай  мәселелер  қамтылды  екен  деп,  осы 
мақсатқа орай қысқаша шолуды келесі: «Тұлға ұгымы - теориялық, 
эдістемелік  мэселе»  атты  ғы лы ми-теориялы қ  мэселемен
жалғастыруды ұйғардық.
Абайдың  «Тікелей  халы қты ғы »  ғылыми  қағидасы 
қалыптасуына  17-томда қаралатын  мәселелерердің орыны  мен 
эсері қандай? Осы тұрғыдан 17-томға қысқа шолу жасалық.
17-томның беташары: «Театр, музыка кадры» мақаласы (1933 
жылы жазылған), ал 20-томға кірген монография, мақалалардың 
соңғысы  -  «Есте  болар  сөздер».  (Мұхтар  Әуезов  архивінен
Қазақ
қызметкерлері  ұсынған екен.
Беташар мақала (17-т.) мен соңғы мақала (20-т.) аралығында 
ғасырларға жүк боларлық - үш қоғамдық формацияны басынан 
өткерген, үлы жазушы, ғал ым, д үниежүзі жүртшылыгына танымал 
белгілі қоғам қайраткері, дананың егізі, «адам-шежіре» Мүхтар 
Әуезов өмірі.
Феномен болу - ұлыларға тэн қасиет, себебі олар таңғажайып
халқына,  үлтына
даналардың жанашырлыгы, қамқорлыгы. Бүларға қалтқысыз
адал
дараландыра  түеетін  зерденің  асқан  еңбекқорлығы,  кісілік 
қасиеттері. Өркениег шаңырагьш көтеруге ұлыларға қайрат беретін 
күш - хапықтың тарихты жасаушы жасампаздық күштер - бұқара 
халық.
Мұхтар  Әуезовтің  еңбектері  еліміздің  білімі,  гылымы  мен
мәдениеті
соғысы  атымен;  социализм  туы  астында;  «данышпан»  КПСС
халқын
тұрғ
галым
өткендей  көрінеді.  «Саяси-қоғамдық түрмыс  пен  шаруашылық
281

құрылыста,  ұлы  майданда  ескіні  жеңіп,  социализмге  басқан 
Қазақстан еңбекшісі өлке тіршілігінің қай саласьінда болса да, артта 
қалыгі, шабандап, баяулап келе жатқан істерді үлкен қарқынмен 
алға сүйремей, жетегіне алмай отыра алмайды» 
(17 т.,  66.)
 деп, 
өнер  мен  мәдениет,  білім  мен  гылым  шебінде  алғаш  қадамын 
Мұхтар Әуезов осьиіай бастаган. «Жетегіне алмай отыра алмайды» 
деген жазушы пікірі емес большевикгердің саясаты. Капитализмге 
соқпай, тура социализмге көшеміз деген лениндік саясаты жетегіне
сенім.
«Тарих путевкасын берген адам» мақаласында Мұхтар Әуезов: 
«Мирзоян бір жолы «Арқалық» пьесасын көрді:«... жалпы театр 
мен  әдебиет  бірбеткей  қалмасын.  Құр  казақ ескілігі  басымдап 
жүрмесін. Оның ішінде қостарлыгын қосгап, сүйерлігін сүю керек. 
Сьшсыз, талгаусыз бас шұлғи беру жол емес. Екіншіден, эсіресе, 
алдыңгы  қатарлы  орыс  әдебиетінен  үлгі  алуды  ойлаңдар.  Өз 
үлгілеріңді Қазақстан көлемінде қалдырмай Одак майданына алып 
шыгыңдар. Өз күштеріңді танытарлык шығармалар туғызындар» 
(Сонда,  79 6.)
 деген партия көсемдерінің бірінін сөзін келтірген. 
Қазак мәдениеті партия басшылыгыньщ тікелей жетегіне алынып, 
Одактық, ягни орыс мәдениеті иелігіне көше бастағанын ацгарамыз. 
Көсем сөзінде үлттык мэдениет, өнер, салт-сана дегендер ауызга 
алынбайды, бұның бэріне қамқорлықгы енді «қазақ ескілігі» деген 
«жаңа»  кагида  жасайтын  болар  деген  болжам  көңілге  үялай 
бастайды. Қазақ халқы мәдениетін арқандап ұстайтын «таптық», 
«партиялықтың»  тұсауы  салына  бастады.  «Таптық  тұлга», 
«партиялык басшылық» деген, хат танымайтын қарапайым қазакқа 
ұғынықсыз сөздер, саясат пен шаруашылық, мэдениет пен ғылым 
салаларында  күш  ала  бастайды.  Үлттық  сана  мен  мемлекеттік 
идеология арасындагы қайшылықгар шиеленісі өрістей түсті: 1929 
жылгы  байларды   кәм пескелеу;  1936-37,  50-ж ы лдардагы  
«байшылдар», «ұлтшылдар» науқаны Қазақстанстанда  қалыптаса 
бастаган  мемлекет,  білім, ғылым қайраткерлерін кеңестік жаңа 
буынын  кыргынға,  кугын-сүргінге ұшыратуы; социализмнін ең
282

тұрпайы көрінісі: жеке адамгатабыну саясаты үстемдігі; 1941-45 
жж. Отан соғысы; Н.С. Хрущевтің «ұлы он жылдық (1954-1964) 
эпопеясы»;  Л.И.  Брежневтің  тоқырау  заманы  (1964-1982); 
М.С.Горбачевтің  қайта  құру  кезеңі  (1982-1991),  міне,70  жылға 
созылған социализм дэуірі орыс патшалығының табиғи жалғасы - 
кеңес  империясының  құлауымен  тынды.  М ұхтар  Әуезов 
идеологиялық қысым жағдайында, партиялықтың қатаң таптық 
талаптарын  да  ұлттықты  талқылауга,  зерттеуге,  танып  білуге 
гылыми ұқыптыл ықпен пайдал анып, Абайдың да, өзіңің де «тікепей 
халықтығын»  қорғап  жэне  де  өзінің  ұлтжандылық  мінезін, 
қайраткерлігін көрсету і: бүл дегеніңіз - ұлы ерлік.
17-томга енген мақалалары мен зерттеулерінің жалпы саны - 
37.  Осының  бэрі  дерлік  ұлттық  мәдениеттің  үлкенді-кішілі 
мәселелеріне  арналған.  Осылардың  кейбір  мақалаларындағы  - 
үлтгық сезім-күйі, мемлекетгік идеология (КПСС идеологиясы / 
қалам  иесі/) арасындағы  қайшылықтар турасында пікірлерімен 
ақылдасамыз.
«Үзінділер»  атты  мақаласында  Мұхтар  Әуезов  партияны 
мадақгап, дэріптей отырып, кеңесгік замандағы үлтгық мэдениеггің 
қазіргі  көзбен  қарасақ,  қажетті-ау деген  теориялық дэрежедегі 
мэселесіне тоқгаған. Жалпылық мэні бар, логикалық деудің мэнісі 
«этнографиялық эдебиетше болмай» деген түйін ойын трсырымдай 
отырып,  мэдениеттің  кеңестік те, үлттық та сипатын үғуға бет 
қояды.  Ш ексіз  үстемдікке  ұмтылган  КПСС  идеологиясы 
шеңберінде кеңестік пен үлттықгың сиыспайтыны, өзара жарасуцьщ 
орнына бүлар  қайта бір бірінен  апшақтай түсіп,  араларындағы 
жарықшақ тереңдей түсті.
Одақтық  әдебиет  көлемінде  қойылып  отырган  үлы  табыс 
міндеттерін ің шебіне араласа бастаган казак әдебиетінің бүгіні мен 
болашағына Мұхтар Әуезов «ойлы көзбен» қарағанын танытады. 
Қазақ эдебиеті «кенжелемей, шабандамай, жай гана Қазақстанн ың 
сырткы суретгерін көрсететін этнографиялық эдебиетше болмай, 
бастас,  тең түс  әдебиет  болуды  проблема  қып  койган  болады.
283

Мурат  қылатынымыз  -  осындай  табыс» 
(Сонда,  24-25  бб.). 
Мұхтар Әуезовтің осы сөздері, әсіресе, бүгінгі мэдениетіміздің 
тағдырына ултжандылықпен қамқоршы болғанын танытпай ма?
Міне, будан 63 жыл бұрын Мухтар Әуезовтің көрегендікпен айтқан
осы ойы қазіргі тәуелсіз мәдениетіміздің қалыптасып, дамуына эсер
ететіні сөзсіз.
Мухтар Әуезовтің аталған томдарға енген мақалалары мен 
зерттеулерінде теориялық дэрежедегі логикалық тужырымдары, 
қагидалары  ескерусіз,  иесіз  қалған  сияқгы,  мэселен:  Абайдың 
«тікел ей халыкгығы»; «пгұлға» теориясы; «отандықсана»; «қулдық»; 
«жалыну мен жағыну» психологиясы туралы т.б. ойлары. Міне, 
буның бәрі Мухтар Әуезовтің Абайға берген «тікелей халықгығы
белгілері».
Ойлау мэдениепгінің еркіндігі, тәуелсіздігі көзімен улы ғалым- 
жазушының  қаламынан  шыққан  еңбектерін  қазіргі  жағдайда 
оқып,талдап, зерттегенде, мына бір заңдылықгы - ол диалектиканьщ 
салыстырмалы, сабактастық, уқсастық, немесе терістеуді терістеу 
заңының өткенге оралу, қайталау сэттері, кезеңдері қағидаларын 
шеберлікпен пайдаланғаньш еріксіз аңгарасың. Мухтар Әуезовтің 
патшалық Россияның отарлау саясатына деген  сын  көзқарасын 
кеңес империясының улт саясатын талдауга, әдістемелік тургыдан, 
толығьшан пайдалануға болады. Себебі, патшалық Ресей мен Кеңес 
империясының улт саясатының табиғи уқсастығын, отарлау жэне 
орыстандыру саясаты ның сабақгастығын деректі, негізді зертгеуге 
септігін тіигізеді. КПСС үстемдігі заманында улттық туралы ашык 
айтуға ешкімнің де батылы жетпеді. Бүгінгі куннің де аса бір өзекті 
мэселелерінің бірі - ол «Отан», «Отандық сана» жөнінде ойлары. 
Буның эр түрлі, эр сипатга түсінілуі тарихтан белгілі. Мухтар Эуезов 
бул  туралы  қандай  пікірде  болды  екен  деген  сурақ  еріксіз 
мазалайды.  Мухтар Әуезовтің «¥лы  уран  - Отан ураны» деген 
шагын мақаласын окығанда, марқум болған КСРО-ның  гүңғыш 
Консгитуциясын мадақтағанмен, эсіресе, қазіргі жагдайда, ултгық,
284

тәуелсіз идеологияға нэр боларлық ойлармен танысуға болады. 
Қазір зйнек сыртында XXI гасыр.
Абайды тек  ақын деп  білдік,  тіпті,  әл-Фарабидей  қазақтан 
шыққан  данышпанын  философ  деп  емес-ау,  өз  басым  атын  да 
естіген  жоқпын.  Дүниежүзіліқ  эдебиеттен  дэрістер  оқылып, 
*■  тэжірибелік сабактлр жүріп жатгы. Қазақга да өз тарихы, әдебиеті 
де,фил ософиясы да болған екеніне қазір ғана көзіміз ашылып келеді. 
Ойласам, сол кезде бізге философия бөлімшесінің студенттеріне, 
Мұхтар Әуезов  қазақ әдебиеті  мен мэдениетінен,  Абай туралы 
дәрістер оқығанда, кім біледі, үлтжандылық санамыз:  «ертерек 
оянар ма еді» - деген өкініш 40 жылдан соң ғана көкірегімде берік 
орныға бастаған сияқгы. ¥лы  Абай айтқандай:
Өкінішті көп өмір кеткен өтіп,
Өткіздік бір нәрсеге болмай жетік.
Ойшылдың мен де санды  бірімін  деп,
Талап,  ойсыз, мақтанды қалдым күтіп,
  - 
немесе  «мақтанбасқа  мақтанып»  дегендейін,  жезді  алтын  деп 
жүріппіз ғой.
Қоғам тірлігі мен бірлігін сақгайтын куаттың бірі - ол Отандық 
сана, Отан туралы ұғым, түсінік. Отан - біреу үшін тойған жері, 
біреу үшін туған жері.  Отанын жан  қи ярлықпен  қорғайтын да, 
бақьфға сататын да адамдар болады. Отан деген ең жанды сезім, 
адамның  м інезі  мен  көзқарасы н  тәрбиелейтін  де, 
қалыптастыратында жігер-қайрат.  «Отан»,  «Отандық санасыз»
қоғамдық, әлеуметтік ортаның қалыптасуы мүмкін емес.
Үлттық  сана  мен  мемлекеттік  идеология  арасындағы 
кдйпіылықгардың салдарынан шешілмеген мэселелер көп, осының 
әсерінен болар кешегі КСРО аяқ асты, күтпеген жерден қүлаған 
сияқты. Бұл оқига төңкеріс идеясына, қоғамдық ілімдерге қосатын 
талай жаңалықгарын, әлі өмірге келтірер. Кеше ғана Кеңес Одағын- 
«Отаным!» - деп жүрген адамдардың бүгінде үйім дейтін Одағы 
ғайып болды, күйім дейтін бірлігі жоғалды, бұның орнына ырду- 
дьфду пайда болды. Панам дейтін «жалпы халықгық» мемлекеті
285

құрыды,  арып-жүдегенде  «ар»  ойлайтындар  азайып,  «пайда» 
ойлайтын  «пысықшалар»  қатары  күн  санап  көбеюде.  Осы 
жағдайлардың тарихи тамырларын ашып үғуға Мұхтар Әуезовтің 
жоғарыда сөз еткен мақаласыньщ теориялық жэне әдістемелік те
үлесі бар екеніне тоқгап өтелік.
Патшалық Ресейдің отарлау  саясаты заманындағы  «Отан»,
«Огандық сана» туралы ойшыл-ғалымның түсініп мен «социалистік
Отан» туралы ұғымның тарихи тамырлары, тәуелсіз халықтың
ұлттық  қасиеттері  тұрғысынан  қарасақ,  бір  екеніне  көзімізді
жегкізеді. КСРО-нъщ түңғыш Конституциясы туралы асқақ ойын:
«.. .жаңалыкгар ішінде, эсіресе, басымдап, асқындап үн салып түрған
ұлы ұран «Отан» деген ұран» 
(сонда,  74 6.)
 деп бастап, патшалық 
Россияда «Отан» деген ұғымның өзі бар ма еді? деп, сұрақ қойып: 
«Көзімізбен көріп ек, жоқ еді» - дейді. Ойын эрі терендете түсіп, 
бұның себебін Мұхтар Әуезов былай деп түсіндіреді: «Панасыз 
ел, өгей-жетім ел отандық сана дегеннің не екенін білген де, сезген 
де емес еді. Сондықган, «кімсің?» десе, «Берішпін», «Атығаймын», 
«Дулатпын»  деп, ата тегін санаудан эрі аспаушы еді. Одан арғы 
дүние «нендей дүнйе?», «кімнің дүниесі?» екенін білместен, бүгілш, 
буылып өскен бір ел бар еді.  «Кімсің?» десе,  «Ходженттікпін», 
«Бұхарлықпын» деп, елінің одан арғы атын, мазақ атын, атай алмай
өскен ел тағы бар еді.
Патшалық Ресейінде «морава», «жойқын», «қырғыз», «сарт» 
демектің  барлығы  да сол  елдің тең  аты  емес,  қорлау,  мазактау,
ұрсудьщ сөздері еді.
«... Кешегі құлдай қор еткен отардан бүгін күндей жылытып 
қуантқан  О тан  тауы п  оты рған ,  Қ азақстан   ең бекш ісі  өз 
республикасының тағы бір ұлы биікке шыққан күніне жетті» - деп, 
ойын түйіндеген» 
(Сонда,  74-75 бб.).
 Осы кеңестен «жаны жара» 
болтан  үлы  дана  Мұхтар  Әуезов  үшін:  «кеңестік  империяда» 
«бұратана»  елдің сана-сезімінде «Отан» деген ұғымның өзі бар 
ма еді?» деген сұраққа: «Көзімізбен коріп ек, жоқ еді» деп жауап 
беруге тәуелсіз қазақ елінің мұршасы қазір гана келіп отыр.  Иэ,
286

патшашыл идеологияның мықгы құралдарының бірі - «жүзшілдік» 
пен «рушылдық» болды. Қазақ халқы Абай айтқандай:
Бас басына би болган  өңкей киқым,
Мінеки,  бүзган  жоқ  па  елдің  сиқын,
  -  дегендейін,  қазір  де 
осы пиғылдан арыла қойған жоқпыз. Бүгінде: «қазақтіпді», «орыс 
тілді» деп қазақты қазақпен жауластырып қоюдың жаңатүрі пайда 
болды. Бүл - қазақ халқын «өгей ұлдай басып, жаншып, бұқгырып 
келген» патшалык Россияның отар елдеріндегі үлы державашыл 
саясатының қалдығы.
Абайдың: «Елін», «Қазағын», «Жұргын» Мұхтар Әуезов үлттық 
идеология  арнасы  деп  қабылдап,  тарихи,  саяси-әлеуметтік, 
философиялық мазмұндылық пен «тікелей халықтығы» туралы 
теориясымен 
байы тты . 
Абай 
мен  М ұхтар  Әуезов 
шығармашылықтарының халықгық, қазіргі көзқараспен айтсақ, 
ұлтгық жэне үлтжандылық қасиеттері туралы көзқарастары бүгінде 
үлттық санамыз бен  идеологиямыздың теориялық негізі болуы 
тарихи қажегггілік. «Одақіык» идеологияныц: «кеңестік патриотизм», 
«кеңес халқы», «кеңес адамы» т.б. қағидалары үстемдігі шағында 
да халыктың өмірімен, ас-суымен, жан-тэнімен ғасырлар бойы біте 
қайнасқан ұлттық психологиясымен санаспай, мұны  шапажансар 
күйінде  ұстады.  Сөйтіп,  бұлар «таптык психология» мен «КПСС 
идеологиясының»  қас-қабағы  астында  болды,  халықтардың 
тағдыры КПСС-тің иегі қалай қозғалса солай шешілді.
Абайдың философиялық ойлықка шақыратын, өмір сүйгіштік, 
оптимизмге толы «Өлсем, орным қара жер сыз болмай ма?» деген 
шығармасының мына бір шумақтары еріксіз тіл  үшына оралады:
Амалсыз тагдыр бір күн кез болмай ма?
Біреуге біреуге тез болмай ма?
Асау жүрек аягъін  шалыс басқан,
Жерін  тауып,  артқыга  сөз  болмай  ма?  -
  деген  Абай  ойы 
тыгырыққатіреліп, шарасыздыққа қүл  болған адамныңтағдырына 
аяныш білдіре  ме?  Немесе, «тағдырыңа ие бол», «артқыга сөз» 
бол деп, игілікті істерге бастамай ма? Өлімнің өзіне қарсы шыққан
287

Қорқыт  Атадай  өмір  үшін  күреске  шакырмай  ма?  Дана  Абай! 
Көпшілік  бұқара  санасында  тағдыр  деген,  элі  де  көбінесе 
шарасыздыққа, амалсыздыққа тірелгенде беттесетін керемет, тэңірі 
ісі  болып  көрінеді.  Тағдыр  деген  ұғымның  өзі  табиғат,  қоғам 
кайшылыкгарыньщ жүгенсіздігіне тікелей байланысгы туган не түрлі 
сары уайым, діни-пессимистік сезім-күйлер жайы, адамды еркіне 
жібермей, арқандап ұстайтын дүлей күштердің сиқырлы арбауы
сияқты.
Тағды р  деген  ұғы м  болм ы с,  сан а,  дүн и е,  әлем  т.б. 
философиялық ұгымдарга бара-бар түсінік. Әрине, болмыс ұғымы 
-баршаны  санаға белгіліні де,  белгісізді де қамтитын ұгым.  Ал 
тағдыр ұғымы тікелей тек адам болмысынан туатын ұғым, яғни, 
қоғам тіршілігі қаракегінен: еңбегіне, талабына, талантына сай тиегін 
еншісі, сыбағасы секілді. Тағдыр қоғам өмірінің сан атырантарына 
саналы да, жадағай (стихи алды) да ап араты н жолдардьщ то рабы.
Еңбек  бөлінісі  деп,  қоғамдық  қатынастар  торабы  деп,  эрине 
бұлардың қажеттілігіне ешкімнің күмэні болмас, бірақ осылардың 
көлеңкесінде жеке-дара адамның, ұлтгардың тағдыры елеусіз қала 
берді, бірі шикізат қоры болса, енді бірі - жаңа технол огияның казіргі 
түсініктегі ортальпы болды. Бірі мал бақса, енді бірі компьютер 
бағады.  Біреуі  -  ғарышқа  ұшса,  бірёуі  -  Семей  полигонының 
құрбаны болады. Сөйтіп, кеңес халқының көлеңкесінде - «әйтеуір 
күн көрсем болды, тағдырым жазғаны осы да» деп, арба сынбас, 
өгіз өлмес тіршілікке мэз болып, жүре бердік қой. Әлі де болса 
осыдан алыстап кеткен іміз шамалы. Енді, бұл үшін біреуді кінэлау, 
кешегі өткен тарихымызды танып білуге кажег болар. Бірақ қазіргі 
еліміздің тагдыры халқымыздың иелігіне көшуі- ауадай қажетгілік. 
Адам  тағдыры  өзіне  айрықша  көңіл  аударатын  кезеңі,  әсірес 
аумалы-төкпелі заманда:
Сүйсе  -  жалган,  сүймесе  аянбаган,
Бұл не деген заманга ісім түсті?!
Адамдар амалсыз тағдырдың қыспағына түсіп калган да еріксіз 
шығарға жол іздейді. Осы шақга ерекше көзге түсетін көрініс халық
288

тағдыры мен ұлттық психология ерекшеліктері, байланысы. Міне, 
осы жерде, тағы да, Абай мен Мүхтар Әуезовтің зерделіпігі, асқан 
еңбекқорлығы  нэтижесінде  қалыптасқан  «тікелей  халыктық» 
теориясьш  басшылыққа  ала  отырып,  халықтық,  ұлттық  жэне 
ұлтжандылык қасиетгердің, әсіресе қазіргі еліміздің тэуелсіздігі 
*■  жағдайында  ерекшеленіп  байқалатыны:  табиғи-тарихи  үдеріс 
екеніне  көз  жеткізу.  Бұл  ізденісіміздің  мақсаты,  танымдық
бағыттылыгы.
«Қорғансыздардың күнінен» (1921 ж.) бастап, «Өскен өркен» 
романы (аяқталмай қалган /қалам иесіУ) басқа да еңбектері мен 
зерттеулері,  монографиялары  (1961  ж.)  аралығындағы,  тарих 
көзімен қарасақ, бұларда үш ғасыр жайғасып жатқан сияқты: ру- 
тайпалық, капитализм жэне социализм - эрбірінің өзіне тэн тарихы 
бар, замандар тынысьга үзбей жалғастыратын ұрпақтары бар емес 
пе?! Мәңгілік адам жоқ, «қой үстіне боз торғай жұмыртқалататын» 
қоғамның болуы да екі талай. Адам өмірі - жақсы өмір үшін жанды 
да, қанды да, ақылсыз-мисыз, парасатты да күрес тарихы деген 
сөз.  Осындай  өмірдің,  бүның  тарихы  жүріп  өткен  жолының: 
жақсылығы мен жаманшыл ығын, арпалысы мен азабын, қуаньппы 
мен көз жасын, арманы мен қасіретін, махаббаты мен күйініші - 
бәрі-бәрісінің шежіресін тарқататын оқымысты: ол - Мүхтар Әуезов. 
Осыдан  болар  өмірдің  өріне  шығып,  даңқы  әлемге  жайылып, 
дүниежүзі хал ықтарының қүрметіне ие болған шагында Мұхтар 
Әуезов өзі туралы ойын «Колониализму позор» атты мақаласында 
был ай деп баяндайды:
«Мне  сейчас  58  лет.  И  небезы нтересно  сопоставить 
воспоминания начального и нынешнего этапа моей жизни. За свою 
жизнь я, представитель одного из многих народов Азии, прошел 
через  три  общественные  формации:  феодализм,  капитализм  и 
социализм. И ныне, как все граждане моего отечества я участник 
строительства коммунизма. В некотором смысле, как мне кажется, 
я  мог  бы  явиться  человеком-справкой,  у  которого  между 
отрочеством и сегодняшним днем лежат буквально века. По всему
289

н а б л ю д а л
K J
далекого
средневековья.
трудно
представляют
мироощущение и воззрения человека, который некогда воспитывался 
в казахской юрте, а спустя полвека, выступает как почетный гость 
и полноправный товарищ, скажем, на конгрессе писателей в Берлине. 
Вспомнив все, что дала мне социалистическая Родина, думая о 
своей судьбе, судьбе обыкновенного человека, представителя одного 
из некогда угнетенных народов, я невольно думаю и о судьбе всех 
народов Азии и Африки. На живых фактах человеческой правды я 
утверждаю, что самым позорным явлением нашего века является
колониализм» 
(19 т.,  204-205 бб.).
Бұл мақалада Мүхтар Әуезов партиялықтың сақшысы ретінде
байқалады. Сөз арасында өзінің қазақ екенін ескертпей ме, бірақ 
мадақтап  отырган  «социалистік  О таны»  айы қпас  дертке 
шалдыққанын сезді ме екен ұлы жазушы галым. КСРО-ны дертінен 
айыктыру ушін КПСС өзінің XX съезінен бастап, ем іздеп, әлек
болды. 
,  ■Ни 
шж ш ш  ШШ
Мүхтар Әуезовтің бар
қалдырмайды.  Бұл
ӨТТІ
түскендей. Міне, XXI гасырдың табалдырыгын аттадық. Иә, біздің 
гасыр басынан не өткермеді дейсің:  кісі қыргынына ұшыратқан 
дүниежүзілік согыстар; адамды қырып жоятын атом жэне сутегі 
бомбалары;  екі  қарама-қарсы:  капитапистік  және  социалистік
I  ылаңы;  халықтарды  от 
бүгауының талқандалу ы
жүйесінің  қара  түнекке
тақган куылуы; ең соңында, жаңа технология соңынатүсіп, тіршілік 
жасайтын табиги да, жасанды да мекенімізді ластап, адам басына 
төнген  қатерді  байқамаган  сияқтымыз.  Сөйтіп,  күн  санап 
ақырзаманды басымызга өз қолымызбен төндіріп келеміз. Тіршілік
290

Планетасы  Жерге  қатер  төніп  тұр.  Болашақта  зұлымдық  пен 
аюандық  жағынан  XX  ғасырмен  XXI  ғасыр  күш  сынастырып, 
таласпас.  Гуманизм  мен  аты  шулы демократия,  бір-бірімен тіл 
табысып, халыктарға Абай армандаған: «Бірлік», «Береке», «Шын 
пейіл»  заманын  адамдар  өнерімен  XXI  ғасырда  орнығар деген 
г   үміттеміз.  Ғасырлар  қойнауларын  аралап,  барлап,  рухани  дәм- 
тұзымен табақтас болған Мұхтар Әуезовтей - «адам-шежіренің» 
[ 
замандар туралы, қазіргі жэне болашақ ұрпақтарға рухани азық 
боларлық,  қандай  келелі  ой,  пікірлер  мен  болжамдар  жазып 
I 
қалдырды  екен  деген  ниетпен  ұлы  адамның  еңбектерімен, 
[ 
зерттеулері жэне мақалаларымен,  монографияларымен  тікелей 
і 
танысуга «бет алдық».  Қайталап айтсақ,  мақсатымыз - Мүхтар
I 
Әузов  шығармаларының  мазмұнын  қалыптастырып,  ғылыми- 
теориялық талғамын анықгайтын - Абайдьщ «тікелей халықгығы»
(I
жэне ерекшеленіп, тереңіне бетгегенде, байқалатыны халықтьщ,
ұлттық және ұлтжандылық қасиеттер туралы ойлары, пікірлері, 
тұжырым кағидалары.
«Қорғансыздьщ күні» (1921 ж.) алғаш әңгімесінен 82 жыл өтіпті. 
Ұлы ғалым-жазушының да дүниеден кеткеніне де 3 0 жылдан асты, 
есімі тарихқа, еңбегі мен шығармашылыгы да архивке айналып бара 
жатқан сияқты, ЮНЕСКО шешімі болмаса, ұмытыла бастар ма, 
қайтер еді. ¥лы  дана Абай айтқандай:
Неге алтынды десіп жез, -
 дегендей, алтьщды тот баспайды. 
Даналар - ғасырл ар перзенті.

ТӨРТІНШІ  ТАРАУ. 
ТҮЛҒА  -   ТЕОРИЯЛЫҚ  МӘСЕЛЕ
1.4.1  Т¥Л ҒА  ¥ҒЫ М Ы   МҰХТАР  ӘУЕЗОВ 
Т АЛДАУ ЫНДА
Қазіргі қазақ мәдениетінің ұлтгық сипатының қалыптасып, 
дамуьша Мұхтар Әуезов ғылыми мұраларының берері - молшылық, 
философиялық мүмкіңдіктері де айтарлыктай Үлы ғалым-жазушы 
М ұхтар  Ә уезовтің  қазақ  ұлтты қ  философиясы   мен  Абай 
философиясын дамьггуға қосқан үлесі ерекше.
Мұхтар Әуезов  шығармашылығын тек  көркем  туынды деп 
қоймай, философиялықтатуынды деп қабылдасақ, сондагана Абай
мен Мүхтар Әуезов сөзінің «жұмбактығының» сиқырлы сырын 
ұгуға «бет қойған» болар едік.  Мұхтар Әуезов сөзі де Абай сөзі 
сияқты  көркем  сөздің  әдеби  жэне  философиялық  қызметі 
сабақтастыгы  арқалы  танылады.  Осы  орайда  тұлга 

жүктеу/скачать 19,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: