Монография «Тұран-Астана»

қ ұр м еттей ін   д е с е ң ,  ж атқан т ү й еге  м ін е  алмаса
момындыққа
соңында қалғаны
олар өзі де қуаргпай, суалтпай тыныштық көрер емес» (Сонда,  117 
б.). Ру-тайпалық өндірістік қатынастарға негізделген қазақ қоғамы 
саяси-әлеуметтік  қүрылымын өте  ықшам,  эрі  қысқа,  қоғамдық 
болмысына сай етіп, жан-жакты талдап, эр элеумет ортасы тұлға 
бітімі мен ұлтты к психолгиясын сынаған. «Қалың елімде...» Абай 
армандаған қоғамдық, саяси-элеуметпк «Бірлік» ынтымақтығы, ас- 
су, өріс пен жайылым «Берекесі», ақ ниет, «көкірегі көзді», «саналы 
жан» «Шын пейілі»- үстем еткен азаматгық қоғамға бүгінде жол 
аш ылған,  бірақ  бүл  жолды  Абай  айтқан  «байлардан», 
«мырзалардан», «болыс биден», «мықгыдан», «ғаріп-қасардан», «ку 
мен  сұмнан» тазартылуы  қажет.  Сонымен  кімді  «қадірлейміз»,
«кімнің тілеуін тілейміз?» деген сұрақ жауапсыз қалып бара жатыр. 
Абайдыңтүйін ойына жүгінейік. «Жэ, кімді сүйдік, кімніңтілеуін 
тіледік? Өзі құртганып шашылған болыс-билер тұратұрсын...ұры, 
залым,  қуларға  жемтік  болып  жүрген  шын  момын  байларды
болмайды
алмадым»(Соне)д, 1176.)
Шаруашылықпен айналысып жүрген «момын оаилардыңжсгшеуш 
тілейік»-деп, Абай, қазіргі тілмен айтсақ, экономикалық саясатты
жактайтынын танытады.
ЖИЫРМА ҮШІНШІ СӨЗ
Оқырманды сұрақтардың астына алып, бастырмалатып, «э»
дегеннен, эбігерлендіреді. Кілең сүрақтар санасақ, жиырма үш екен. 
Сүрақтар логикасы -тэртібі, тақырыбы, яғни ой токтарлық, ойға 
тірек боларлық, арқау боларлық негіз барма? екен деп сүрақтарды 
сұрақпен қуалайсың. Сонда, «білмею> нені «білсе» екен? деп сүраққа 
сұрақ қоясың.Сөз логикасы  мен тақырыбы -  «бір  қуаныш,  бір 
жұбаныш»  төңірегіне  топтасқан.  Сұрақтарга  жауапты  -   «өзің 
іздестір,  жауабын  бер»  деп,  қақпайлайтынға  ұқсайды.  Өз
263

тарапымыздан  сұрақтарға жауапты біз де сұрақпен беріп, Абай 
ойының сырын «білмекке» ынталанасың. Сұрақтардыңтереңіне 
беттей  отырып,  бұлардың  шығу тегін Абай -  «бір  қуаныш,  бір 
жұбаныш» деген көңіл күйін анықтаудан бастайды. Қуаныш пен 
жұбаныш  осы  ағайынның  іс-әрекеттерінен  туындайды.  Бұны 
диалектика тілінде қарама-қарсылықтар арпалысы, күресі дейді. 
«Қуаныш  пен  жүбаныш»  күнделік  бармен  ғана  шектеле  ме? 
Болмаса байлық, билікпен шектеле ме? Соқа бастың қарны тоқ, 
қол-аяғы бүтін болса?—жұбаны ш осы ма? Күнделікпен ойлап, өлшеп 
пішуге дағдыланған қарапайым адамның «қуанышына» «жүбаныш» 
үнемі серік бола ала ма? «Жүбаныш» «қуанышқа» тірек бола ала 
ма? Абай сұрақтары адамды болмыстың не түрлі көріністерімен 
беттестіріп,  ойлауға,  «білмекке»  дұрыс,  бұрысын  анықауға 
итермелейді. Еңжоқдегенде: «Осыныңөзі не айтып т ұ р ? » -деп, 
еріксіз сүрақ қоясың өзіңе. «Я білгендер айтып па, әйтеуір, өзіңнен 
наданшылығы асқан, я жаманшылығы артылған кісі табылса, сен 
жаманға қосылмайсың деп? Жаманғасалысып жақсы бола ма?» 
(Сонда,  1186.) осы сүрақтын логикасын «білмекке» талаптансақ, 
біздіңтүсінігімізде, қабылдауымызда, «Қалың елімнің...»-
Жақсы менен жаманды  айырмадың
Бірі қан,  бірі май болып енді екі үртың,  - дегеннің қарама- 
қарсы  көзқарасты ң   табиғи  ж алғасы .  Ж ақсы лы қ  пен 
жаманшылықтың  парқын  айыра  білу,  сірә,  адам  қуанышы  мен 
жұбанышын бір бірімен табыстыратын тірек,  қуат болар деген 
байламға келесің. Жұбанышқа арналған сұрақ-мәселе мен сұрақ- 
жауап. Бүл жөнінеде Абай былай дейді: «Енді жұбанышы: жалғыз 
біз бе, елдің бәрі де сөйтіп-ақ жүр ғой, көппен көрген үл ы той, көппен 
бірге болсақ, болады-дағы деген сөзді жүбаныш  қылады.  Оған 
құдай тағапа айтып па, көптен қалмасаң болады деп, көпке қаһарым 
жүрмейді деп пе? Көпке тұзағым жетпейді деп пе? Ғылым көпке 
келіп пе? Біреуден тарап па? Хикмет көптен тарай ма? Бірден тарай 
ма?» (Сонда,  118 б.).  Қорыта келгенде,  қуаныш та, жүбаныш та 
Ғылым, Хикмет, Халыққа тікелей байланысты екенін ескертіп отыр 
ғой. Осы тоқтамға келесің.
264

ЖИЫРМА ТӨРТІНШ І с ө з
«Қазаққа  да  «өрістерлік  күн  болар  ма  екен?»  -   деп,  қазақ 
халқыныңхалықаралық дэрежесі: мемлекеттік деңгейі, абыройы, 
дипломатиялық санасы сөз болган. Бастама (бірінші) сөздегі «ел
Бұл
тарауының
атты
ЖИЫРМА  БЕСІНШІ  СӨЗ
Абай ойының тағы  бір  келелі, торапты-ау дейтін  келесі  бір 
аялдамасына көш басын тіредік. Осы кезеңге дейінгі тексерілген, 
талданған мәселелерді танып, біліп барып, бұл сөз қазақ халқының 
бүгіні,  ертеңі  мен  болаш ағына  тікелей  қайгы  жейтін  ой 
толғаныстары. Үсынып отырған: «Білмек», «ойламақ», «үйренбек» 
талғамдары  сырт  көзге  елеусіз,  қатардағы  мэселе  көрінетін  — 
«балаларды оқытқан да жаксы» деп бастап қазақ халқы тағдырын 
ой сарабына салады. Қазақ халқы, өзін бодандықта үстап отырған 
орыс патшалығына емёс, орыс халқына үміт артады. Басты мәселе
осы.
«Орысша оқу керек, хикмет те, мал да, өнер де, ғылым д а- 
бэрі орыста тұр. Зарарынан қашық болуға, пайдасына ортак тілін, 
окуын, ғылымын білмек керек. Аның үшін, олар дүниенің тілін білді, 
мұндай болды.  Сен оның тілін білсең,  көкірек-көзің ашылады. 
Әрбіреудіңтілін өнерін білген кісі соныменен бірдейлік дағуасына 
(теңдікке  үндеу  хақысына  ие  болады  /қалам  иесі/)  кіреді,  аса
арсыздана жалынбайды »(Сонда,  1196.).
Орыс  патшалығы  отаршыл  саясатын  Абай  атын  атап, 
сынамаса да, бірақ «военный», «ояз» саясатын жақтамайтынын 
«Интернатта оқып жүр» өлеңінде тұспалдап ашық айтады. 
Военный цызмет іздеме,
Оцалы киім киюге....
Қызмет қылма оязга,
265

Жанбай жатып сөнуге, - деп, қазақ жерінде орыс патшалығы 
орнатқан  отарлау тэртібіне  Абайдың  берген  саяси  бағасы.  Бұл 
туралы Бірінші бөлімніңекінші тарауының: «Абайды ң қоғамдық- 
саяси  көзқарасы»  тармағында  айтқан  болатынбыз.  Патшалық 
ұлыдержавашыл, КПСС-шіл орыс үстемшіл идеологиясы басып- 
жаныштап тұрған заманда азатшыл ұлтгық идеологияны насихаттау 
кеңес мемлекетіне қарсы жасалған қылмыс деп жазаға тартылатын. 
«Военный»  мен  «ояз»  туралы  айтқан  Абай  ойларының табиғи 
жалғасы Жиырма бесінші сөзде айтылатын орьістардың «законсыз 
қорлығы». Абай сөзі: «Мені жетік таны, ұқ, халқыма жеткіз» деп 
қам көңілін білдіреді. «Малды қалай адал еңбек қылғанда табады 
екен,  соны  үйретейін,  мені  көріп  жэне  үйренушілер  көбейсе, 
үлықсыған орыстардың жүртқа бірдей законы болмаса, законсыз 
қорлығына көнбес едік. Қазаққа күзетші болайын деп, біз де ел 
болып, жүрт білгенді біліп, жүрт қатарына қосылуцың қамын жейік 
деп ниетгеніп үйрену керек» (Сонда, 120 б.). Орыс «ғылымын, тілін» 
үйрен дей отырып, осы тұста Абай:
«ниеттеніп үйрену керек» деп «білмектің» (таным үдерісінің) 
мақсатты бағыттылығын анықтап түжырымдаған.
«Орыстың ғылымы, өнері -  дүниенің кілті, оны білгенге дүние 
арзанырақ түседі» -  деуінде Абайдың, қазіргі қазақ қыздары мен 
үлдары үшін, астарлы, тағдырлы, мәңгілік мәселе барын ескерту 
өте-мөте қажет. Еліміздің шаруашылығы мен мәдениеті, білімі мен
ғылымы оір ғана шет елдік инвестицияға үміт артуы қашанда қажет, 
бірақ, білімді, ғылымды, жаңа өндіріс технологиясын меңгеру, ең 
алдымен, шаңырақ иесі қазақ баласына қоғам алдындағы парызы, 
азаматтық борышы, үлттық намысы. Абайдың «біз де ел болып, 
жұрт білгенді біліп» -  деуінің сыры да осында болар. «Турасын 
ойлағанда, балаңа қатын әперме, енші берме, барыңды салсаң да, 
орыстың ғылымын үйрет!  Мына мен айтқан жол -  мал аяр жол 
емес. Қүдайдан қорық, пендеден ұял, балаң бала болсын десең, 
оқыт, мал а я м а !» -деп, Абай ойын түйген (Сонда,  1206.).
266

ЖИЫРМА АЛТЫНШЫ СӨЗ
Абай  философиялық сөздерін  өн  бойын қадағалап,  қамқор 
болатын  -   Үшкіл  қағидасы.  Бұл  сөзде  де  «бір  қуаныш,  бір 
жұбаныш» логикасы қатысып отырғанын байқаймыз. Бір сөзінен 
келесісіне  ауысқан  сайын  ерекшеленіп,  дараланатыны  -   Абай 
ойының  шығу  тегі,  мұның  ұйтқысы  қоғам  болмысы.  Абай
философиялықойыныңсабақтастығын, мэселен, бірнеше сөздеріне
қысқа шолудан байқауға болады, сонымен:
-«Кімді қадірлеу...» (жиырма екінші сөз);
-  «Не үшін мақгану...» (жиырма үшінші сөз);
-  «Жұрттың қоры болмау...» (жиырма төртінші сөз);
—«Орыстың өнеріне үйрену...» (жиырма бесінші сөз);
-  «Неге қуансақ...» (жиырма алтыншы сөз...);
Осы  бір  қарапайым  сөз  тізбегі  Абай  ойлау  мәдениеті
философиялық деңгейін танытады.
ЖИЫРМА ЖЕТІНШІ СӨЗ
Абай  көзқарасының  түлғалы  дейтін  философиялық  ой 
аялдамасы.  Тақырыптық  жэне  мазмұндық  бағытына  келетін 
болсақ, күрделі дейпн екі мэселені атаған орынды. Біріншісі, адам 
мен әлемдік кеңістік:  ғарыш, табиғат,  шекгі де,  шексіз де элем 
кеңістігі. Екіншісі, адамның өзіндік жасампаздық күштері, адамды 
жаратушы күш. Адамның жаратылуы туралы ғылыми сөз көтеру 
—«қыр ақынына» дарыған даналықгы танытпай ма?! Сөз тақырыбы 
жэне  ойлау  логикасы  қүралдыры  көне  грек  философиясымен 
сабақтасты ғы н  таны тады   емес  пе?  Ж эне  де  көне  гРе ^ 
философтарынан алган ой  үлгісі  мен өнегесін  іс жүзінде  қалай 
пайдаланғанын  көреміз.  Сократ  хаким  болып,  бүның  шәкірті 
Аристодим  арасында  болған  философиялық  кеңес  төңірегіне 
Абайлық ойлауы талғамы тұргысынан күрделі-ау деп саналатын 
философиялық мэселелер топтасқан.  Дэстүрлі философияның,
267

оұның  жемісті  деп  саналатын  диалектикалық  жэне  тарихи 
материализм  кейбір  қағидаларымен  үндестігін  танытатын 
қағидаларды кездестіреміз. Мэселен:
-Таны м, 
I
-  Себептілік,
-  ьаршаның тірлігі,
-  Дүние неден жаратылды,
-  Сезімдік жэне логикалық таным,
—Закон, 
- 
'
іі
-  Жарастықгы закон,
-  Кез келгендік,
—Ақыл,
-  Адамд ы жарату ш ы,
-  Адам жэне табиғат т.б.
¥лы   жазушы,  ғалым,  әдебиет  тарихшысы  Мұхтар  Әуезов 
козімен, тек жиырма жетінші сөз ғана емес, жетінші, он жетінші, 
отыз сегізінші, қырық үшінші — «философия бар» деген сөздері
жөнінде аитқан пікірімен танысаиық.
«... Абайдың қолжазбаларында «Ғақяиат-тасдиқат» деген атпен 
бөлекше кошіріліп жүретін дін, мораль мәселелеріндегі Абайдың 
бір үлкен ой-толғауы болады. Бүл -  отыз сегізінші сөз. Осьщан соң 
қара сөзбен жазылған мысал, өсиет есебіндегі -  Сократ пен оның 
шэкірті Аристодим эңгімесі. Бүл жиырма жетінші сөз.» (Мұхтар 
Әуезов 20-т.,  217 б.).
Қырық үшінші сөздің «алғашқы жолдарыңца Абай санасындағы 
дуализмді  көрсеткенмен  педагогикалық,  психологиялық  үлкен 
жүйрік ойды танытады...» (Сонда, 223 б.).
«Енді бір бөлек тақырып болып -  деп, Мүхтар Әуезов ойын эрі 
жал ғастырад ы, - жетінші сөз оқшаулау көрінеді. Ол -  жас баланың 
психологиясын еске алып талдаған сөз. Баладағы білуге үмтылу 
жақсы қасиет екенін атаумен бірге, үлкеннің надандыгы сол жақсы 
баланы жаман тәрбиемен қорлап бүзғанын білдіреді» (Сонда, 223- 
224 бб.). «Он жетінші сөзде Абайдың өз түсындағы жэне Абайдан
268

бұрынгы үлкен моралист, педагог ойшылдардың, ұстаздардың көп 
айтқан пікіріне жанасатын ой-толғау жүргізеді. Ол-толықсапалы 
адам болудың шарты, гармоническая личность жайындагы ойлар. 
Адам жан-жакты, асыл қасиетті болу үшін оның бойындагы қайрат, 
ақыл, жүрек (сезім, М.Ә.) үшеуі бірдей болып, тең табыссын деген
талап кояц,ы»(Сонда,  227 б.).
Абай  философиясы  жөнінде  Мүхтар  Әуезовтің  «эдебиет
тарихшысы» ретінде айтқан пікіріне токтаған едік. Қорьггынды ойы,
тагы  қайталасақ:  «Шын  мәнінде  алганда,  Абай  философ
емес »(Сонда, 1806.).
Ал Абайдың философ екенін ойшылдың барлық сөздері бас
қосып,  бірігіп  қуаттайды,  оның  ішінде  жиырма жетінші  сөз өз
ерекшелігімен көзге түседі.
Абайды ң адам, адамның ойлау мәдениеті, адамның жаралуы, 
адамның  өзіндік  жасампаздық  күштері,  осы  мәселеге  ұсынып 
отырган еңбегіміздің екінші бөлімнің үшінші тарауы арналганын 
ескерте  кетейік.  А байдың  ойлау  талгамы   ертедегі  грек 
философиясымен үқсастығын баиқатады деген орынды, бірақ грек 
философтарының аңгырт, қарапайым түсінігінен өзгеше, тереңірек 
жатыр. Абай өз заманы алдыңгы қатарлы табигатзерттеуші ұлы 
галым Ч. Дарвиннің еңбектерімен таныс болганы абайтанушылар 
дерегінен белгілі.  Адамды жаратқан еңбек деген Ф. Энгельстің 
қагидасымен Абай таныс болмаса да, бірақ осыган үқсас пікірді 
қазақ  ойшылы  да  үсынады.  Мұны  неге  байқамасқа,  гылым 
саласында неге қолданбасқа? Абайды мүқият оқып, танып, біліп 
барып, «Абай -  философ» деген жаңа пікірмен ми жылгаларын неге 
жаңғыртпасқа?  Осы  ой  қогамдық  пікірде  неге  үстем  пікірге 
айналмасқа?  Философияда  «жаратушы»  ұғымына  үлкен  мэн 
беріледі. Философияда жаратушы үғымының гылыми-танымдық 
мәні  табигаттың  өзіндік  жасампаздық  күштерімен  тікелей 
байланысты. Табиғат неден жаратылды? Адам қалай пайда болды? 
Ғарыштық  денелердің  шыгу  себептілігі?  Сүрақтар  коп.  Абай 
айтқандай адам «эр білмегеннен» «білсемге» қоныс ауцарган сайын
269

көп сұрақтар туады. Осы сұрақтардьщ жауабын қоғам тәжірибесіне, 
жаратылыстану, ғылым мен техника жетістіктеріне сүйене отырып, 
философияның  берер  жауабы  -   табиғаттағы  болып  жатқан 
қозғалыс, өзгеріс, бұның өзіне ғанатэн объекитвті заңдылықтарына 
байланысты.  «Жаратушы» ұғымына Абай  ғылыми сипат беріп,
л
табиғаттың өзіне тэн жасампаздығы объективті үдеріс екеніне баеа 
көңіл аударады. Осы орайда Абайдың Сократ болып Аристодиммен 
болған әңгімесіне ден қоялық. «Жаратушы» деген үғымның Абай 
таным теориясында алатын орнын Абай талдауында келтірейік: 
«...адамды жаратушы хауаси хамса заһри (Сыртқы бес сипат, бес 
сезім  мүшесі  /қалам  иесі/)  бергенде,  тахқиқ  ойлап,  олардың 
пайдасының барлығы оған мүқтаж боларлығын біліп бергендігі 
әшкере түр ғой. Әуелі көзді көрсін деп беріпті, егер көз жоқ болса, 
дүниедегі көрікті нәрселердің көркінен қайтып ләззат алар едік? Ол 
көз өзі нәзік болған себепті, керегіне қарай ашып, жауып түрсын 
үшін қабақ беріпті. Желден, үшқыннан қага берсін болсын үшін кірпік 
беріпті. Маңдай терін көзден қағып түруға керек болғандығынан, 
басқа керегі бар қылып қас беріпті. Қүлақ болмаса, не қаңғыр, не 
дүңгір дауыс, жақсы үн, күй, эн -  ешбірінен лэззат ала алмас едік. 
Мүрын иіс білмесе, дүниеде болған жақсы иіске ғашық болмак, 
жаман иістен қашықболмақгық қолымыздан келмес еді. Таңдай, 
тіл дәм білмесе, дүниеде не тэтті, не қатгы, не дэмдінің қайсысынан 
лэззат алар едік? Бүлардың бәрі біздің пайдамыз емес пе?
Көзді, мұрынды мүндай ауызға жақын жаратыпты, ішіп-жеген 
асымыздыңтазалығын көріп, иісін біліп ішіп-жесін деп. Бізге керегі 
бар болса да, жиіркенерлік жер бар тесіктерді бүл бастағы ғазиз 
білімді жерімізден алыс апарып тесіпті, мүның бэрі хикметпен біліп
істелгендігіне дәлел емес пе?» (Сонда,  122-123 бб.).
Сырт қарағанда адамның тікелей табиғи қалыптасқан сезім 
мүшелерін  сөз  ете  отырып,  Абай  жұмбақтығы  сырын  үғуға 
жақындай  түсеміз.  Абай  ойының  көрегендігі,  тапқырлығы, 
аңғырттықта даналық белес беретіні. Қарапайым қазақ сөздері: 
«көз», «қүлақ», «мүрын», «таңдай», «тіл» философиялықтүсініктік 
қызметатқарады. Аталған адамныңсезім мүшелерін Абай: «жан
270

иесі,  ақыл  иесі  адамды  жаратушы»  (Сонда,  122  6.)  ретінде 
қарайды 1 Абай ойының кереметі адамды жартушы күш-адамды 
«салахият иесі» ететін еңбек екенін Абай даналықпен сезінеді. Абай 
«білмектің» (танымның /қалам иесі/) жаңа қыры «жан жарығын» 
логикалыққа бара-бар ұғым деп сөз көтереді. Осы ойына өте-мөте
мұқият болайық. 
\
«... Жанды бәрімізге де беріпті, - дейді Абай. Жанның жарығын
бәрімізге де бірдей ұғарлық қылып беріп пе? Адам алдын, артын,
һэм осы күнін -  үшеуін де тегіс ойлап тексереді. Хайуан артын,
осы күнін де бүлдыр біледі, алдыңғы жағын тексермекке тіпті жоқ.
Хайуанға берген денеге қара, адамға берген денеге қара. Адам екі
аяғына басып тік түрып, дүниені тегіс көрмекке, тегіс тексермекке
лайықты һәм өзге хайуандарды қүлданарлық, пайдасын көрелік
лайығы бар... Кдй өгіз шаһар жасап, қүрал, неше түрлі сайман жасап,
сыпайылық  шеберліктің  үдесінен  (шама,  шек  /қалам  иесі/)
шығарлық қисыны бар? Бірақ адам баласы болмаса, бұл ғажайып
ақылды  және  ғажайыппен  һэм  жасаған денеге  кіргізіп,  мүнша
салахият  иесі  қылған  хикметпенен  өзге  хайуанға  сүлтан
қылғандығына дәлел емес пе?» (Сонда,  1246.).
Адамның  өзіндік  жасампаздық  күштерінің  қалыптасуына
еңбектің шешуші мэнін сезгенін танытпай ма!? Адамның пайда 
болуын, жаралуын табиғаттағы құбылыстармен байланыстырады. 
«- Адамның денесі, өзің жүрген жердің бір битімдей құмына
ұксас  емес  пе?  Дененде  болған  дымдар  жердегі  сулардың  бір 
тамшысы  емес  пе?  (Сонда,  123  6.)  деп,  Абай  адамның  дене 
құрылымы,  мүны  «құм»,  «сумен» салыстырып,  философиялық 
материализм  қуаттайтын  адам  табиғат та,  қоғам  да туындысы 
екенін Абай терең сезінеді, яғни объективті үдеріс екеніне Абай
күдік келтірмейді.
Табиғат туралы Абайдың философиялық көзқарасы элемдік
философияның  материализм  бағыты  дәстүріне  жақын  ой
толғанысын келтірейік. 
.< 
т
  .
«Бүл  ғаламды  көрдің,  өлшеуіне  ақылың  жетпейді,  келісті
көрімдігіне һэм қандайлайыкты жарастыкгы законымен жараггылып,
271

оның  ешбірінің  бұзылмайтынын  көресің.  Бұлардың  бәріне 
таңғажайып қаласың һэм  ақылың жетпейді, осының бэрі де кез 
келгендікпенен бір нәрседен жаралған ба, яки бүлардың иесі бір 
өлшеусіз ұлы  ақыл  ма?  Егер ақылменен болмаса,  бұлайша бұл 
хисабына, өлшеуіне ой жетпей-тұғын дүние эрбір түрлі керекке бола 
жаратылып һәм бір-біріне себеппен байланыстырылып пэнденің 
ақылына өлшеу бермейтұғын мықты көркем законға қаратылып 
жаратылды, - дейді».  (Сонда,  123-124 бб.).
Ғарыштық кеңістік құрылымын, жаратылысын философиялық 
ойлау сарабынан өткізіп, ғылым жолымен ұғып меңгеруге Абай 
ұмтылыс  жасайды.  Табиғат  заттары,  құбылыстары  дамуы 
объективті  үдеріс  екеніне  «ақылың  жетпесе  де»,  бірақ  адам 
интеллектіне  сенімі  берік  екенін  танытып,  шексіз  кеңістіктегі 
құбылыстар табиғаттың кімнен де тэуелсіз, өзіне ғана тән «мықгы 
көркем  законға  қаратылып  жаратылатынын»  айтады.  «Мықты 
көркем  закон»,  «лайықты  жарастық  закон» дегені  философтар 
айтатын табиғаттағы үстем ететін «келісті үйлесім» — гармония, 
объективті заңдылықты айтпай ма?! — «Қыр ақыны».
Абайды  әрсаққа  -   біресе  идеализм,  немесе  исламизм, 
сенсуализм мен рационализмді де жапсыра салуга да асыгамыз, 
осындай орынсыз, негізсіз бағадан, сыңаржақтылыктан сақтанған 
жөн. Бұл туралы «Абай философ» деген Екінші бөлімнің бірінші 
тарауыңда сөз көтерген едік. Жиырма жетінші сөзінің бір ерекшел ігі, 
бұнда Абай Үшкілініңтанымдықжэне логиклық та мэнін үғып, Абай 
философиясына тұтастық сипат беретінін ескеруіміз қажет. Бүл 
түста түтастық деудің мэні -  Абай философиясы материалистік, 
стихиалды диалектикалық бағыттылыгы.
ЖИЫРМА СЕГІЗІНШІ СӨЗ
Абай ойыньщ үтымды қарапайымдылығында екенін ескергіп, 
дэлелді  негіздеуге  бет  қойғанымызды  айтып  келеміз.  Ауыл 
қотанынан асып шықпаған, ғылым мен білімнен мүлдем шалгай
272

жаткан қазақтың қоғамды қ психологиясы н д а  сы наған. Қазақтың
«құдаи
мүдделері
Ш
Абай өте ұтымды, эрі шебер пайдаланғанын аңғарамыз.
«Ей, мұсылмандар!» -  деп, Абай сөзін өз қазағына арнаған. 
«Біреу бай болса, біреу кедей болса, біреу ауру, біреу сау болса, 
біреу есті, біреу есер болса, біреудің көңілі жақсылыққа мейілді 
болса, біреудің көнілі жаманшылыққа мейілді болса, бұлар неліктен,
- десе  біреу,  сіздер  айтасыздар:  құдай  тағаланың жаратуынан, 
бұйрығынша болған іс деп» (Сонда,  127 6.) өз басына иелігі жоқ,
«жақсылықты» да, «жаманшылықгы» да өз санасымен қабылдауға
кабілетсіз надан адамның қылығына наразы болған Абайды көреміз.
ЖИЫРМА т о ғ ы з ы н ш ы  с ө з
ұйтқысы, түсінікгік
қазақ мақалдары Абай «көңіл ашығына» киліккен. Бұныңөзі Абай 
«білмек» -таным теориясының эр торапты, көп тақырыпты, санкилы
Абайдың «білсем
«білмегі» өрісін мекендейтін қазақ мақалдарына Абаи аитқандаи 
тарихи  да,  философиялық  та  бағасымен,  сын  көзқарасымен 
танысайық. «Қазақтың мақапдарының көбінің іске татырлығы да 
бар,  іске  татымақ  түгіл,  не  қүдайшылыққа,  не  адамшылыққа
жарамай-тұғыны да бар» (Сонда,  1266.).
«Ойсыз», «мисыз» мақалдар ішінен Абайдың кэрін шақырагыны
-  «Ата-анадан -  мал тәтті, алтын үйден -  жан тэтті» (Сонда,  127' 
6.) деген мақалы. Бүл турасында Абай: «Ата-анасынан мал тэтті
тәтті
?.. Осындай біл 
(Сонда,  1276.)
түйіндейді

жүктеу/скачать 20,38 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: