Абаймен Мұхтар Әуезов туралы ізденісіміздің басы-көзі, ақылшысы

танысып,  пікір  алысу  еді.  Осы  себепті  мақала  иесінщ  ұлттық,
үлтжандылықой толганыстарымен жақынырактанысайық.
Өзімізді  қазақпыз  деп  аузымызды  толтыра  айтсақ,  бүгінгі
тарихымызды Абай бабамыз айтқандай:
Сөзін  оқы және ойла,
Тез үйреніп,  тез жойма,
  - 
дегендейін, ұлтгық тарихымызды жадымызда сақгай да білсек,
шындық үшін күресе де білу деген.
«Ондаған жылдар бойы дүниежүзін тітіренткен, көптеген үлы
мемлекеттердің  тісі  батпай  келген  КСРО  империясының 
қабырғасыньщ кақырауына бастама болтан Желтоқсан көтерілісінің 
жасаушы қазақ халқының осьшау жанкешті күресінің басын, өкінішке 
орай, өзге елдер түгілі өзіміз толық зертгеп, тиісті бағасын бере 
алмай келеміз. Тіпті, 1986 жылдан кейін болған Тбилиси, Вильнюс, 
Баку т.б. оқиғаларды айтқан кезде, әуелде тек «Алматы оқиғасы» 
деп  қана  аталганымен,  шын  мәнісінде  Қазақстанның  көптеген 
облыстарында болып өткен Желтоқсан  оқиғасын  айтпай  кетуге 
тьфысушылық элі күнге дейін байқалуда. Сондықган, Желтоқсан 
көтерілісінің азамат тарихында ерекше маңызы туралы болашакта 
зертгеу, насихаттау жұмыстарын жүргізу тек Қазақстанның емес, 
өзге  де  елдердің  ғалымдары  һэм  қатардагы  азаматтарының 
борьппы деп білемін». Желтоқсан көтерілісі Қазақстанның түпкір- 
түпкірін өзінің жалынымен шарпыды десек, ақиқатқа жанасады. 
Бүның бір куәгері - осы жолды жазып отырған қал ам иесі.
Ол  кезде  мен  Павлодар  индустриалды  институтында 
философия жэне экономикалықтеориялар кафедрасының доценті
болып  қызмет  істедім.  М енің  есім де  қалған  мына  жайлар: 
желтоқсанның 20-21 -і болуы керек, оқушы студенттердің аитуьша 
Караганда, институттьщ сыртқы кіре беріс есігіне желтоқсанньщ 20 
күні Ленин алаңына жиналындар - деген үндеу плакатын жалсырған
адамдар  да  болған.  Студент  жатақханаларына  милиция  күзеті 
қойылды, қала алаңдарында қазақ жастарының бастары қосылып 
қалса, қуғынғатап болып жүрді. Павлодар совхоз-техникумы мен
54

Красноармейка ауылшаруашылығы техникумының оқушыларының 
көбі - ол кезде қазақ жастары болатын. Осы жастардың арасында 
Желтоқсан көтерілісін қолдаушылардың шіщыны болды деген хабар 
қала жұртшылыгына да жетті.
«1986  жылы Желтоқсан  оқиғасына қа^ысып, тұтқындалған 
кезімде,  тергеушілер», 1 деп  бастап,  Хасен  көтерілістің тарихи 
да,халыктық тамырл арына деректі түрде талдау береді: «Оқиғаны
ұйымдастырушылары  кімдер?  ¥лтшылдық  оқиға  не  себептен
болды?» - деп, екі жыл бойы шұқшиған еді. ¥  йъгмдастырушыл арды 
іздеп бүкіл МҚК көп уақыт әлекке түскен. Желтоқсан көтерілісінің 
себебі ме? - деп,  ойын  эрі жалғастырды.  Себебі:  өз жерін игере 
алмай  жатып,  өзгенікін  тартып  алуға,  өзгенің  құкығын таптап, 
өзінікін ғана жөн деп, «сенің дініңнен, тіліңнен, дәстүр, мэдениегіңнен 
менікі артық» деп, өз елінде қандастарын крепостниктік правода 
ұстап, итке айырбастай отырып, көшпелілерге өркениет экелмек 
болтан, бас имегендерін қырып-жойып, бағынбағандарын аштан 
қырып, одан аман қалғандарын, ассимиляцияға ұшыратқан Ресей 
отаршылдығы себепкер болды Желтоқсан көтерілісінің шығуына!..
Ал  көтерілісті  ұйымдастырушылар  кімдер  десеңіз:  XVIII 
ғасырда  14 жыл аттан түспей Ресей отаршылдарымен соғысқан 
Сырым батыр, XIX ғасырда ұлт-азаттығы үшін көтерілген қазақ 
халқын бастаған Исатай-Махамбеттер, Кенесары-Наурызбайлар, 
Есет,  Жанқожа,  Сыздықтар,  XX  ғасырдың  басында  Қазақты 
автономиялы ел етемін деп халкын қаламымен түртіп оятқан, қажет 
болған кезде Алаш партиясын құрып, қол бастап, соғысқа кірген 
Әлихан, Міржақып, Мағжан, Жүсіпбектер. Қылыіпьшан қан тамған 
30-шы жылдардағы сталиндік кезеңде де қорлыққа төзбей, бұрқ 
еткен  Маңғыстаудағы  Адай  көтерілісінің,  Созақтағы  Тарақты- 
тама,«Аллаһу!»  көтерілісінің,  сондай-ақ  Ресей  отаршылдығы 
кезеңіндегіуш  ғасырда  болған  қазақ  халқының  300-ден  астам 
ерлерінің  рухы ,тарихи  өн егесі  -  Ж елтоқсан  көтерілісін 
ұйымдастырған!  Тоталитарлық-отаршылдық түнекте де тәсілін 
тауьпт халқына тарихшындығын айтпақ болған ғалымдарымыз,
55

жазушылырымыз Е.Бекмаханов, I. Есенберлиндер - Желтоқсанды
ұйымдастырған!».
Желтоқсан оқиғасы турасындаэртүрлі пікірлер айтылып жүр,
бұны «көтеріліс» деп логикалық абстракция деңгейіне көтерген 
ғалымдардың алғашқыларының бірі - Хасен Қожа Ахмет. Ғ алым 
пікірінің айта кету керек кұндылыгы тек қана бұл кісінің Желтоқсан 
көтерілісіне тікелей  қатысуы немесе намысы тапталып,  қорлық 
көруінде ғана емес. Көтеріліске мыңдаған адам дар қатысты, бүкіл 
халық болып, ішінен тынып, тілеуқор болды. Ал Хасеннің Желтоқсан 
көтерілісіне катысы  қандай? - деп, мәселенің басын ашып алу -
ақиқат сұранысы, талабы.
КПСС-тің басып-жаныштау тэртібініңұзын құрыгынан элі де
болса  құтыла  алмай,  не  шыға  алмай  жүрген  басшы  деген 
саясатшыларымызбен  бірге  «қазақстандық  патриотизм»  деген 
басы-көзі жоқ сағым қағиданың екпінімен жүріп келе жатырмыз. 
Совет патриотизмі  КСРО-ны  қандай  күйге үшыратқаны белгілі 
болса да, бүған кенеше жабысып айырылмай келеміз. Сонымен, 
ескі-қүсқыдан арыла апмай жүрген қогамдық сананың әсерінен бе, 
Хасен  сияқты  жүздеген  үлтжанды  азаматтар  елеусіз,  атаусыз 
қалып келеді,сый-құрметке емес-ау, тіпті орынды бағасына да ие 
бола алмай жүр.Хасен сияқгы азаматгар - Желтоқсан көтерілісінің 
дәнекері ме,тікелей үйымдастырушысы ма - бүл туралы тарих элі 
өз сөзін айта жатар. Біздіңтүсінігімізде Хасен Қожа Ахмет сияқты 
азаматтар,өздерінің батырлығымен, үлтжандылығымен ғана көзге 
шалынып  отырган  жоқ.  Осындай  адамдар  бүгінде  Желтоқсан 
көтерілісінің тірі  куэгері  гана емес,  ең абзалы,  сол  көтерілістің 
қайраткері, эрі тарихшысы, теоретигі деп санасақ та орынды болар.
«Меніңше, - дейді Хасен Қожа Ахмет - біз Желтоқсан ақиқатын 
10 жыл бойы басқа бағытта іздеп келе жатқан сияқтымыз. Әлі де 
саяси мәселелерді білектің күшімен шешуге тура келетін заманда 
халық көтерілістері кезінде қүрбандардың болатындығы қашаннан 
белгілі емес пе? Бірақ тарихи оқиға кезінде төгілген әртамшы қан, 
көрген азап бекер кетпей, сол қоғамға, халықтың болашақ өміріне
56

игі  нәтиже,  жеміс  әкелетін.  Ендеше,  әуелбастан-ақ  Желтоқсан 
көтерілісі  кезінде  жазаланғандар  мәселесімен  айналыспай, 
«Желтоқсан оқигасы қазақ халқына не берді, нені бере алмады, егер 
бере алмаса оған қандай күштер тосқауыл болды?» - деген саяси 
зерттеуді  де  қатар  жүргізу  қажет  еді.  Байкал  қарасақ,  10  жыл 
көлемінде Желтоқсан көтерілісін тексеру үшін түрлі комиссиялар 
тек оқига кезінде Адам  қүқьіғының бұзылғандығы  мәселесімен 
ғана айналысып келіпті. Оның өзінде дәйектер жарты-кеш айтылып, 
ал халыкты репрессиялауға кінэлі үкімет қызметкерлерін жауапқа 
тарту мәселесі  мүлде іске асырылмай отыр». Осы бір, жанымыз 
азапта, үлттық намысымыз аяққа басылып, жігеріміз сынып, ар- 
ұятымыз тұншыққан кезеңнің күй-сезімі тамырын үлы Абай:
Бектікті біреу бектеп тура алмай жүр,
О дагы үры-қарды  қыра алмай жүр.
Қарсылық күнде қылган телі-тентек 
Жаза тартып,  егибірі сұралмай жүр,  - 
деп, дәл тамырын басқан.
Бүгінде билік басында отырғандардың үлкенді-кішілі Хасен 
айтқандай, «үкімет қызметкерлері»  көбісінің мінез-күйінің дертін, 
ягни  диагнозы н  үлы  Абай  дэл  қойған.  Көпке  танылып, 
ақылтүмарына айналған үлы ойшыл Абайдың мына бір:
Ынсап,  үят,  ар-намыс,  сабыр,  талап,
Бұларды  керек қылмас ешкім  қалап.
Терең ой,  терең гылым іздемейді,
Өтірік пен өсекті жүндей сабап,  - 
деген  терең  философиялық  толғанысын  «көңіл  ашығымызда» 
кіршіксіз таза үстап, әрдайым жаңғыртып отырсақ, көп дертімізге 
шипа болар ма еді!? Саясат басындагылар, өкіметті ұстаушылар 
бұған  не  айтар  екен? 
Сонда  қалай?  -  деп,  үлкен  саясат 
маңындағылардың  кірлеген  «көңіл  ашығы»  туралы  ойын 
жалғастырып, Желтоқсанда мыңдаған азаматтар қоғамды өзгерту 
үшін емес, тек таяқ жеп, қамал ып, онан соң 10 жыл бойы үкімегген 
өздерін  ақтауды,  пәтер  беруді  сүрап,  сергелдеңге  түсу  үшін
57

көтеріліске  шығып  па  еді?!  Бүкіл  қазак  ұлтының  кұкығының 
ғасырлар бойы бұзылуына наразылық көрсетіп шыкты емес пе халық 
Желтоқсанда?  Бірақ  комиссияньщ  да,  үкіметтің  де  Желтоқсан 
көтерілісіне  байланысты  ресми  қаулы,  құжаттарынан  «Ресей 
огаршылдығы», «тәуелсіздік үшін» тектес бірде бір сөз таппайсыз. 
Бұл туралы кейбір журналистер қауымы ғана айтып келеді. Сөйтіп, 
агы шулы комиссияларымыз Желтоқсан көтерілісінің шығу себебін 
жылы  жауып  қойып,  тек  оның  салдарын  -  бас  көтерген 
азаматтардың кұкыгының бұзылуы жайлы айтумен шектелді».
Хасен  Қожа  Ахметтің  Желтоқсан  көтерілісі  туралы  ой
толғаныетарын Абайдьщ кісілік туралы:
Көцілім  цайтты достан  да,  дүшпаннан  да
Алдамаган кім  қалды  тірі жанда?! - 
деген сөздері тол ыкгыра түсе д і. Мэдениет туралы айтқан:
Мақсүтым - тіл үстартып,  өнер шашпақ, 
Наданның  козін  қойып,  коңілін ашпақ.
Үлгі алсын деймін ойлы жас жігіттер.
сауық
философ
абыройына  сын  көзімен  қарауға  шақырғандай!  Бүгінде  ұлы 
Абайдың  саяси  да  дауа,  ұлжандылықты  қастерлейтін  азатшыл
ойына мемлекетпен шаруашылық оасында отырған «қарыны  юқ
кас надан» ой токгатып, қүлак асар ма екен? Әлде «қүлағын сатып», 
ар, ұятган безіп, Абай айтқандай: «алар жердің ебін қамдап», эуре
болып жүр ме екен!? Сірэ, осылай болар.
Желтоқсан котерілісі қазак халкының тарихын жаңа белеске 
көтеріп, қогамның кат-кабат тондарын копарып, кімнің кім екенін: 
«Анау кім? Мынау не кылған кісі?» - деп, көрсетіп, таньпып келеді
беттестірі
етіп
Желтоксан
үл-кыздарьшыздын халқының ұлт
үшін  күресі
58

Кісімсіген, жеп кепгер, білімсіз көп, - дегендейін, жапаңдаған көп 
шенеуніктер «жеп кетіп» жур емес пе?!
Желтоқсан көтерілісі сол шақга да, қазір де елімізде, атышулы 
Оріалықгьщ да шенеуніктерінің үрейін алғаны сөзсіз. Т ағы бір бұған 
дэлел  қарапайым  қазақ  қаламгері  Үмбет  Әбнәзірұлы  басынан 
кешкен жағдай.  Бүл  кісі  өзінің басынан  кешкенін  «Көкірегімде 
Желтоқсанның  ызгары»  деген  мақаласында  баяндаган 
(Заман
- 
Қазақстан  -  Еларалық еркін газет in  оқыңыз:  22 қараша,  1996
жыл, №  44(168)).
Мақаланың қысңа түйіні.
 Сол шақта Үмбет Қазақ радиосыньщ 
бөлім  меңгерушісі  қызметін  атқарған.  Қызмет  бабына  орай 
Республикалық  газеттерге  шолу  жасау  кезінде  Желтоқсан 
көтерілісіне байланысты материалдардың үш жолын қысқартқаны 
үшін ол кудалауға ұшырап, ақыры қызметтен куылады. Тек үш жыл 
өткен соң, 1990 жылы наурыз айында біржола ақгалып, қызметіне 
қайта  алынады.  М.С.  Горбачев  бастаған  КПСС-тің  КСРО 
халықгарын жаппай жазалау тэртібі, ылаңы, міне осындай еді.
Асанқайғы  желмаясына  мініп,  жер  шарын  аралап,  халқы 
ұнататын «Жерұйығын» шарқ ұрып іздесе, Қорқыт Ата өлімге карсы 
тұрып, адамзатты азаптан құтқармақшы еді. Халқымыздың ұлтгық 
тұлғасы - Д.А.  Қонаев та қазақ елін дамыған елдердің қатарына 
қосуға  адал  ниетпен  еңбектенді.  Желтоқсандықтар  бабалар 
арманын әрі жалгастырып, КПСС-тің қолжаулығы болған кеңестік 
империяның басып жаныштау, жаппай орыстандыру саясатынан жері 
мен елін, халқы мен тілін азат ету үшін күресті, элі де бұның жолын 
тосқауылдың эртүрл і айла-амалдарғатап болуы күмэн келтірмейді.
Қазақ халқының тарихын ұрпақтан ұрпаққа жалғастыратын 
осынау 
Қорқыт Атадан Қонаевқа дейінгі
 дәуірлер сабақтастығын 
сақтайтын  дәнекер  -  халықтық,  ұлттық  жэне  ұлтжандылық 
қасиеттері. Қазақ халқының бірлігін сақтап, тұгастығын нығайтатын 
күш - дербес елдігіміз,  мемлекетгігіміз.  Бүлар болса,  Абай мен 
Мұхтар Әуезов элемінің тарихи да, үлтгық та, рухани да тамырлары.
59

1.1.2  М Ү Х Т А Р   Ә У Е З О В  - А Б А И   Ә Л Е М І  Т Е О Р Е Т И Г 1
Абайдың  өз  қолымен  жазған  шығармалары  Ресейдің  ірі 
кітапханаларының қорында элі де сакгаулы көрінеді. Бұл туралы 
төменде әлі сөз болады. Абай әлемі, мүның да жүз жылдан астам 
тарихы бар өңірлеріне көз тастағанда, дүниежүзілік мэдениетгің
бай рухани арнасы екені айқындала түседі.
Қазіргі  қазак гылымы түрғысынан  қарағанда, Абайды тану,
Абайтану ілімі деп есептейміз. Абай әлемінің тарихын да, бұның 
ғылыми-теориялық негізін қалыптасгьфып, дамыткан үлы жазушы- 
ғалым, тарихшы Мұхтар Әуезов екені дүниежүзі жұртшылығына 
белгілі. Ұлы галым-жазушыныңбай рухани мұрасына тікелей сүйене 
отьфып, Абай элемінің қалыптасуы мен даму заңдылығы хакында 
сөз көтеру - жаңа кезеңнің талабы. Бүл талап үрдісінен шығу - ұлы 
ойшыл аруағы алдында атқармақұлттық парызымыз, азаматтық
борышымыз.
Мұхтар Әуезовтің ұлылығы мен даналығы, эсіресе, ұлы ойшыл 
Абайдың Жүз елу жылдық мерейтойы - Халықаралық Абай жылы 
атальпт өткен тарихи кезеңде айрықша байқалып сезілді. Абаиды 
ұлы Абай атандырған, Абайдың Абайлық ілімін, ғылымын дамытқан 
тарихи тұлғасын элемдік деңгейге көтерген Мұхтар Әуезовтің 1997 
жылы  Жүз  жылдык  мерейтойы  да  -  ЮНЕСКО  шешімімсн  - 
Халықаралық Мүхтар Әуезов жылы болып өтуі - қазақ халқы үшін
үлкен абьфой, эрі куаныш.
Еліміз бен мәдениепгіміздің дамуының бүпнгі кезеңінде Мұхтар
Әуезов  Абай  әлемінің  тарихшысы  жэне  теоретигі  сапасында 
танылуы тарихи заңдылық. Абай элемінің алгаш кадамын: «Абайды 
танудьщ басы», - деп, Мүхтар Әуезов сөзін бастаганда, - «алғашқы 
адымдары  революциядан  бүрын  басталган  еді»,  -  дейді.  «Бұл 
жөнінде Абайдың ақындық еңбектері үш түрлі болып жайылып 
тарағанын  еске  алу  керек»  -  деп,  Мүхтар  Әуезов  ойын  эрі
жалғастырады.
60

«Бірінші жопы - баспа арқьшы тарауы; екіншісі - халық арасында 
ауызша жагталып, әнмен арапас тарауы; үшіншісі -қолжазба түрінде 
әр көлемді жинақгар болып, көшіріліп тарауы. Жэне осылайша ақын 
шығармаларының  окушы,  тыңдаушы  жұртшылыққа  мәлім 
болуымен бірге, Абайдың өмірі мен ортасын, еңбектерінің әр алуан 
сипаттарын, өз шамасынша көпшілікке мәлімдеп отырған үлкенді- 
кішілі  танытқыш  сөздерді,  деректерді  де  еске  алуымызТерек» 
(Мүхтар  Әуезов.  Жиырма  томдық  іиыгармалар  жинагы.
Алматы:  Жазугиы
, 
1985,  20-т.,  16 б.).
Абай элемінің өмірге келуі, бұның шығармаларының баспа 
бетінде  жарық  көріп,  халық  арасында  кең  таралуына  тікелей 
байланысты.  Деректерге  сүйенсек,  үлы  ойшыл  көзі  тірісінде 
баспадан шыққан шығармаларын көруге тағдыр жазбаған екен. 
Абай  әлемі  жаңа  кезеңінің айрықша  бір  ерекшелігі  -  Абай  мен 
Мүхтар Әуезовтей үлы даналарымыздың шығармаларының әлем 
халыктарына  кеңінен  таралып  танылуында.  Абай  мен  Мүхтар 
Әуезовтің  элемі  туралы  сөз  көтеру  заңды  да,  орынды  да.  Егіз 
даналардың  әлемі  қазақ  тарихы  мен  мэдениетінің,  білімі  мен 
ғылымының ұлы жетістігі, бай да сарқылмас рухани қазынасы.
Абай әлемі тарихының түңғыш қадамы дейді кейінгі, деректерге 
Караганда,  газет  беттерінде 
(«Дала уалаяты»  газеті,1889) 
жариялануынан басталады екен. Абайтанудың жүз жылдан астам 
тарихы  бар.  Абай  шығэрмашылығы  туралы  алғаш  ғылыми  ой- 
пікірлер де XX ғасырдың басында, 90 жыл бұрын пайда болған. 
Бүл  салада  Ә. 
Бөкейхановтың  «Киргизский  край»  (1903)
  атгы 
кітаптағы  
м ақаласы нда 
келтірілген 
деректер 
мен 
«Семипалатинский  листок»  газетіндегі  (
/905)өм.ірбаяны.н 
айтсақта жеткілікті». Абайтану менАбай әлемінің тарихы туралы 
келтірілген тарихи деректер Серік Қирабаевтың «Абайтанудын 
кезекті м і н детгері туралы» атты мақаласын да бері лген 
(Қараңыз: 
«Абай  және  цазіргі  заман»:  зерттеулер  жинагы.  Алматы:
Ғылым,  1994,  336 б.,  5-18 бб.).
61

Абай әлемі жөнінде зерттеу және ізденіс жұмыстарында қаи 
себеппен екені белгісіз Абайды тануда ескерілмей келе жагқан, өзінің 
тарихи деректілігімен, эрі ғылыми құндылығымен көзге түсетін 
гұлама ғалым-этнограф Әлкей Марғұланның шағын ғана «Абай 
қолжазбасы»  атгы  мақаласы 
(Қараңыз:  Әлкей  Маргұлан.  Абай 
қолжазбасы.  Абай  тагылымы.  Әдеби-сын  мақалалар  мен
зерттеулер. Алматы: Жазушы,  1986,  300-305 бб.).
  Осы себепті
Абай  әлемінің тарихы  мен  ғылымы  күрделі  деген  мәселелерін 
жадымызда тағы да бір жаңғыртайықшы. Себебі, сөз етіп отырған 
мақаланың өзі ізденіс саласынан қағыс қалып, архив қазбасына
айналып барады.
«Абай қсшжазба мұраларынан біздің эдебиегшілеріміздің жақсы
білетіні - Мұрсейіттің қолжазбасы, не оныңкейінгі көшірмелері. 
Мұны Абай өлеңінің толық қамтыған, аса бағалы, негізгі бүлақ көзі 
деуге болады. Бұл жинақгың тағы бір ерекшелігі -үжен кітапханада 
сақталмай, ауылда, сандық ішінде сақгалып келген» - дейді Әлкей 
Марғұлан 
(Аталган эісинақ, 301 б.).
 Осы пікір Мұхтар Әуезовтің 
Абайға арналған монографиясында да айтылған 
(Абай (Ибраһим) 
Қүнанбайүлы  (1845-1904).  (Монография).  Жиырма  томдық 
шыгармалар  жинагы.  20-т.  Монография,  мақалалар,  20  б.).
Абай мұрасын зерггеуге Әлкей Марғұланның қосқан үлесі элі 
де өз құндылығын жоймаған. Үлы Абайдьщ:
Білгенге  - маржан,
Білмеске -  арзан,
Надандар  бәһра  ала  алмас,  - 
дегендейін, ғұлама ғалым-этнографтың төменде келтіріп отырған 
пікірі «терең ой», «терең ғылым» тұрғысынан орьшды бағасын апуға
тиісті.
«- Тегінде», - дейді Әлкей Марғұлан, - «Абай өлеңдері өзінің 
тірі  күнінде  қолжазба  түрінде  жинақталып,  орыс  ғалымдары 
арқылы...  үлкен  кітапханаларға  да  түсе  бастаған...  Шоқанның 
әдебиет мұраларын зертгеу үстінде, Абай шығармаларыныңтөрт 
тізбегінтаптым. Олар: 
біріншісі
 -князь Куцашевгің тізбегі, 
екіншісі-
62

Садуақас Қүсаұлының тізбегі, 
үіиініиісі -
 Г.Н. Потаниннің жинағы, 
төртіншісі
  -  Н.Я.  Коншинның  жинағы.  Бұлардың  ішінде  ең 
ертеректе жазылғаны - Г.Н. Потаниннің жинағы. Бұл  1884 жылы 
жазылған. Г.Н. ГІотаниннің өтініші бойынша бүл өлеңдер тобын 
АБАЙ  ӨЗ  ҚОЛЫМЕН  ЖАЗЫП
  жіберген.  Конвертте:  «Из 
Чингизской  волости от А.К.» деген жазуы бар» 
(Сонда,  302 б.). 
Ал,  Зэки  Ахметов  «Сіздерге  еркін  тиер,  байқап  қара»тцеген 
мақаласында:  «Бірақ  Абайдың  өз  каламының  бедері  түскен 
қолжазбалар бізге жетпегені, эрине, өкінішті», - дейді 
(Абайжэне 
қазіргі заман.  (Өмірі мен эдеби мүраларының  жаңа қырлары).
Алматы:  Ғылым,  1994,  35  б.).
 Сонда,  дұрыс-бұрысы  қайсысы  - 
«Абай өз қолымен жазып жіберген» деген Әлкей Марғұланның 
тікелей  архивтен  тапқан  дерегі  ме?  Әлде,  ЗэкиАхметовтің: 
«Абайдың  өз  қаламының  бедері  түскен  қолжазбалар  бізге 
ж етпегені»  деген  ой  болжамы  ма?  Әлкей  М арғұланның 
мақаласынан Зэки Ахметов хабарсыз деудің қисыны жоқ сияқгы. 
Сонда, қалай болганы? Жауабын Абайды зерттеушілердің жаңа 
буыны берер деген үміттеміз.
Тағы бір үсынбақ пікіріміз, мүмкін, үлы Абай шығармаларының 
толык басылымын келешекте баспаға дайындау барысында, Әлкей 
Маргүланның  ойын  ескере  отырып,  «төрт  кітаптан  тұратын 
шығармаларының жаңа жинағын баспадан шығарса қалай» - деген 
ой да мазалайды. Біздің ойымызша:
- 
бірінші кітабы
 -'өлеңдер мен поэмалары;
- 
екіншісі -
 философиялық сөздері мен аудармалары;
- 
үгиіншісі -
 қоғамдық, саяси-әлеуметтік ойлары;
- 
төртіншісі -
 «Абай әлемдік баспасөз бетінде» деп атаса, 
ұлы ойшылдың тарихи түлгасын жан-жакты, тарихтыққа бара-бар,
оилау мәдениеті мен логикасына сәикес жэне келісімді оолар еді -
деп оилаимыз.
Абай  элемі  тарихын  тың,  жаңа  деректермен  байытып, 
жаңғыртудың мэні, әсіресе, бүгінгі кезеңде айрықша. Осы орайда 
Әлкей Марғұланның элі күнге дейін ескерусіз қалған ойларымен
63

жақынырақ, эрі талығырақ танысайық. «Потанинге жіберген Абай 
өлеңдері көпшілікке тіпті мәлім емес, түгелдей жаңадан табылған 
өлендер», - деп, Әлкей Маргүлан тың ойын ұсынады. «Сондай-ақ 
жинақтың ішінде үлкен поэма «Қозы Көрпеш-Баян қыз», «Жаңа 
закон» тағы басқалар бар. Мұнда халық эпосы, заң-жоралар туралы 
мәліметгер орасан көп - деп, ойын эрі дамыта түседі. «Оның көбі», 
-дейді ғалым, - «Күншығыс (қазақ, қалмақ, моңғол, якут) тілдерінде, 
өйткені козі ашық, көкірегі саналы адамдардың Потанин сиякты 
жанындай сүйетін кемеңгер кісіге жазбай калғандары кемде-кем».
Абай өлеңдерінің бірінші рет топталған қолжазба жинағын 
«Садуақас тізбегі» деуге болады. Тегінде, мұны бірінші рет тізген 
ақын Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы, ал Садуақас оларды өз дэптеріне 
содан кошіріп жазған» 
(Сонда, 302 6.).
 Осы тұста ерекше ескеретін 
жайт  -  ол  Абай  әлемін  насихаттаушы  және  зерттеушілерінің 
алғашқыларының атгарыньщ ескерусіз қалуында. Бүлардын ішінде 
казак мәдениетінің корнекгі окілі, ақын-ғалым Жүсіп ақын Копейүлы 
да, кемеңгер орыс ғапымдары да бар екен. Сонымен, Абай әлемін 
зерттеу  ісі,  С.  Қирабаев  айтқандай,  1889  жылы  емес,  Әлкей 
Марғұланның  дәлелді  деректері  бойынша  1884  жылдан,  ягни 
М әшһүр-Ж үсіп  Көпейұлы  акын  мен  Садуақас  Қүсанұлы 
тізбектерінен  басталады.  Ф илософиялық  тұрғыдан  алсақ, 
француздық Декарттың «Карфаген  қамалын  бұзу  керек» деген 
дүниежүзілік философия тарихьшда афоризмге айналған данал ық
ойынан елес береді.
«Карфаген қамалын бұзатын» сол ой гүлама этнограф-ғалым 
Әлкей Марғұлан қаламынан шыққан күйінде: «Жинақ (Садуакас 
тізбегін айтады /қалам иесі/) 1884-1891 жылдар арасында тізілген.
Абай  шығармаларынан  басқа  да  мүнда  бірнеше  ақыннын 
жьфлары жинақталған. Оның ішінде қарауыл Арыстан, Тобылбай 
ақынның,  Жүсіптің,  Садуақастың  өзінің  тағы  басқалардың 
жазгандары бар.Садуақас осы дәптерін  1897  жылы  Петерборға 
барган сапарында Петербург университетінің профессоры, қазақ 
тілін.  элебиетін  зеоттеүші  галым  П.М.  Мелиоранскийге  сыйга

жүктеу/скачать 19,47 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: