Морфология – грамматикалық категориялар мен грамматикалық тұлғаларды зерттейтін тіл білімінің саласы. «Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы»

Заттар мен құбылыстарды және олардың сан, сапа белгілерін, мекен, амал тағы басқаларын анық етіп ашып айтпай, тұспалдап қана көрсететін, яғни мағыналарды нақтылы түрде берілмей, белгісіз мәнде айтылатын есімдіктің түрі – белгісіздік есімдіктері деп аталады.

Біреу желіп, біреу шоқытып келеді. Ол бірдеңе десе, Шолпан айтар еді. Кейбір қомағайлар шашалып қалса керек.

Белгісіздік есімдіктері шығу төркіні, жасалу жолы жағынан күрделі екі салаға бөлінеді.

1) Кейбір сөздердің негізгі лексикалық мағынасынан алшақтай келе белгісіз мағыналарға ие болып, сол негізде белгісіз есімдіктері қатарына ауысуы жолымен пайда болған сөздер, яғни лексикалық тәсіл арқылы жасалған сөздер. Бұған сан есімдерден ауысқан бір, біреу сөздері және кей сөзі, сонымен қатар араб тілінен ауысқан әр, әлде, пәлен сөздері жатады.

2) Белгілі бір сөздердің өзара бірігіп қолданылуы арқылы жасалған, яғни синтаксистік тәсіл арқылы жасалған сөздер.

Бұған негізінде лексикалық жолмен жасалған бір, біреу, кей, әр, әлде есімдіктеріне сұрау есімдіктері мен кейбір белгісіздік есімдіктерінің өзара бірігіп айтылуы арқылы жасалынған бірдеңе, бірнеше, бірнәрсе, кейбір, кейбіреу, әлдекім, әлдене,әлденеше,әлденеме,әлдеқайда, әлдеқашан, әлдеқалай,әлдебір, әлдебіреу,әркім,әрне, әрнәрсе, әрқайсы,әрбір сөздері жатады. Белгісіздік есімдіктерінің бәріне бірдей тән өзіндік ерекшелік деп айтарлықтай морфологиялық түрлену формасы не синтаксистік қызметтері де жоқ. Олар әрқайсы мағыналық тегі жағынан қандай сөздер екеніне және қай сөзбен біріге қолданылуына байланысты әр түрлі сөз таптарына бейім келеді. Сол себепті олардың грамматикалық өзгеру формалары мен синтаксистік қызметтері соларға үйлес кеп отырады.

1-ден : бір,кей, әр, пәлен, әлдеқайда есімдіктері сын есімше қызмет атқарады.

Әр ауылдың, әр күйдің бір қазан бұзары, бір биі болады ғой. Кей сөздерін ойланып, дағдыланған адам болмаса, мың қайтара оқыса да түсіне алмады.

Бұл сөйлемдерде белгісіздік есімдіктері қай? –сұрағына жауап беріп, анықтауыш қызметін атқарған.

2-ден : біреу, әлдене, әлдекім, кейбіреу,әркім, әрнәрсе, әрнеңе есімдіктері зат есімше түрленеді. Сөйлемде бастауыш, толықтауыш, анықтауыш қызметтерін атқарады.

Біреу есікті қақты. Әркімнің бетіне қарай құбылып, өз пікірін әсте сездірмеуші еді.

3-ден: бірнеше, әлденеше есімдіктері сан есімдердің орнына жұмсалып, анықтауыш қызметінде қолданылады.

Бірнеше жоба көрсетілді. Әлденеше әндер орындалды.

4-ден : әлдеқайда, әлдеқашан,әлдеқалай есімдіктері үстеу сөздерге бейім болып келеді.

Ойы бөлініп, қиялы әлдеқайда отыр еді. Қазақ әлдеқашан тілінде қандай дыбыстар барын айырған,әр дыбысқа белгілеп таңба айырған. Әлдеқайда алыста бұлдырлап келе жатқан кәрілік.

Бұл сөйлемдерде белгісіздік есімдіктері пысықтауыш қызметін атқарған.

Бұған қарағанда, белгісіздік есімдіктерінің басын қосып, оларды біріктіріп топтай алатын негізгі белгі – олардың әрқашан белгісіз мағынада қолданылуы боп саналады.

Белгісіздік есімдіктері қолданылу мақсатына қарай әр түрлі сөз түрлендіруші грамматикалық формаларды қабылдайды. Бірақ олар белгісіздік есімдіктерінің бәріне біркелкі жалғана бермей, олардың атрибутивтік не субстантивтік қалыпта қолдануына байланысты жалғанады.

1) Тәуелдік жалғаулары белгісіздік есімдіктерінің әлде, әр, пәлен, әлдекім, әлдеқашан,әлдеқалай, әркім сияқты түрлеріне жалғанбайды. Бірнеше, бір, біреу, кей, кейбір сияқты түрлері тек ортақ тәуелдеу түрінде ғана тәуелдік жалғауларын қабылдайды. Белгісіздік есімдіктерінің өзге түрлері жеке және ортақ тәуелдік жалғауларын қабылдай алады.

Алдағылардың бірі омақаса жер қауіп еді. Жігіттердің бірсыпырасы жалт берді, кейбірі аттың жалын құшты, кейбірі түсе қалды. Машинаның бірдеңесі сынды да қалды

2) Белгісіздік есімдіктері жіктік жалғауларын қабылдамайды.

3) Көптік жалғаулары тек бірдеңе, бірнәрсе, біреу, әлдекім , әлдене, әркім, әрнеңе, кейбіреу сияқты түрлеріне жалғанады.

Қараңғыда бірдеңелер елестейді. Біреулер хат жазып, біреулер дойбы ойнап отыр. Қартқожаның ойына әлденелер келді.

4 ) Септік жалғаулары белгісіздік есімдіктеріне біркелкі жалғанбайды. Атрибутивтік қалыпта қолданылатын әлде, әр, пәлен, әлдеқалай есімдіктері ешқашан септік жалғауларын қабылдамаса, әлдеқашан, әлдеқай есімдіктері әлдеқашаннан, әлдеқайдан, әлдеқайда түрлерінде қолданылады.

Аққу әлдеқайда алыста алтын сәуле көреді. Оның өлетінін мен әлдеқашаннан білетін едім. Бір кезде маған әлдеқайдан жаңа ой сап ете түсті.

Ал бір, бірнеше, кей, кейбір, кейбіреу, әлденеше, әрбір есімдіктері тәуелденіп барып, септік жалғауын қабылдайды.

Кейбірінің ерні қыбырлады, кейбірі иек көтерді. Сендердің біріңді ала, біріңді құла көреді дейсің бе? Бірінің астында семізден қатқан қара аты бар, бірінікі – тор байтал. Кейбірінде бытыра, шиті.

Белгісіздік есімдіктері сөйлемнің барлық мүшелерінің қызметін атқарады. Бірақ соның өзінде олардың іштей субстантивтік және атрибутивтік сөздер болып келуіне байланысты кейбір сөздердің қызметтерінде ерекшеліктер кездеседі.
Б о л ы м с ы з д ы қ е с і м д і к т е рі

Болымсыздық есімдіктері жалы болымды мағыналарға қарама-қарсы болымсыздық мағыналарда қолданылады. Есімдіктердің бұл түріне еш, ешкім, ештеңе, ешнәрсе, ешбір, ешқайсы, ешқандай, ешқашан, бір де, бірде бір, дәнеңе, түк, дым деген сөздер жатады.

Болымсыздық есімдіктері үш түрлі тәсілмен жасалады:

1) лексикалық

2) морфологиялық

3) синтаксистік

Лексикалық тәсіл өзінің негізгі лексикалық мағыналарынан алшақтау нәтижесінде болымсыздық есімдіктер қатарына ауысқан сөздерді қамтиды. Бұл тәсілмен жасалған болымсыздық есімдіктер – түркі тілдерінің төл сөзі түк, дым есімдіктері және парсы тілінің еш сөзі.

Түк білмейміз, соқырмыз. Ақсақалдар дым бітіре алмады. Жол іздеген адам еш орнынан таба алмайды.

Синтакистік тәсіл есімдіктердің басқа түрлеріне болымсыз мағынадағы еш сөзінің бірігуі арқылы жасалады. Бұған ешкім, ештеңе, ешнәрсе, ешқашан, дәнеңе болымсыздық есімдіктері жатады.

Бұл әнді Әмірқандай ешкім сала алмайды. Ұялсам да ештеңе дей алмадым. Ыстық сорпадан басқа ештеңе татып алмайды.

Болымсыздық есімдіктерінің түрлену жүйесі әрқилы. Болымсыздық есімдіктері жіктік жалғауларын және көптік жалғауларын тікелей қабылдамайды. Көптік жалғаулары тек тәуелдік жалғаулармен бірге жүріп қана қосылады. Онда да ештеме, ешнәрсе, ешқайсысы,дәнеңе,түк есімдіктеріне жалғанады. Бұның өзінде де болымсыздық есімдіктерінің жекеше түріне түгел жалғана бермейді.

Оның дәнемесі жоқ .Менен басқа ешкімі жоқ.

Субстантивтік ешкім, ештеңе, ешнәрсе, дәнеңе, түк есімдіктері септеледі. Атривутивтік ешбір,ешқандай, бір де бір есімдіктері жай түрінде жекеше, көпше болып та септелмейді. Ал тәуелденген кезде жекеше түрінде ғана 2-3 жақтарда септеледі.

Болымсыздық есімдіктері әр уақытта болымсыз сөйлемдерде қолданылады.

1) Сөйлемнің баяндауыштары -ма,-ме болымсыз жұрнақтармен қамтамасыз етіледі.

Күнекей күйеуінің келуіне түк айтпады.Өзіңізден басқа ешкім болмады ма?

2) Болымсыздық есімдіктері сөйлемнің баяндауышы «жоқ» сөзімен қамтамасыз етілуін қажет етеді.

Дәнеңе жоқ. Ешқандай үн жоқ. Осы үйде дым жоқ.

3) Болымсыздық есімдіктері сөйлемнің баяндауыштары «емес» құрамды болуын қажет етеді.

Ол ештеңе емес.Бірақ ойымда ешқашан арамдық болып көрген емес.

Болымсыздық есімдіктері сөйлемде барлық сөйлем мүшелерінің қызметін атқарады.

Бақылау сұрақтары:

1.Есімдіктердің зерттелуі, сөз табы ретінде ерекшелігі.

2.Есімдіктің мағыналық түрлері.

3.Есімдіктердің қызметі.
Пайдаланылатын әдебиеттер:

1. Қазақ грамматикасы . – Астана . 2002.

2. А.Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі . – Алматы : Ана тілі. 1991 .

3. С.Исаев.Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. -Алматы:Рауан, 1998.

4. Қазақ тілі грамматикасы. – Алматы:Білім. 1967. 1 том.

5. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы.2005.

6. Н.Оралбаева.Қазақ тілінің морфологиясы.- Алматы.2007.

7. Ибатов А. Қазақ тіліндегі есімдіктердің тарихынан. – Алматы,1961.

8. Момынова Б., Саткенова Ж. Қазақ тілінің морфологиясы. Есімдер. – Алматы: Арыс, 2007.