Морфология – грамматикалық категориялар мен грамматикалық тұлғаларды зерттейтін тіл білімінің саласы. «Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы»

Есімшенің бұл түрі де атрибуттық және предикаттық қызметте жұмсалып, есім және етістік белгілерін аңғартады. Мысалы: Хабарлаушы жігіт, бақылаушы кісі, бағалаушы мекеме дегенде атрибуттық қызмет атқарып, қимыл-әрекет нәтижесінде пайда болған белгіні білдіріп тұр. Ал, хабарлаушымын, хабарлаушысың, хабарлаушы дегенде үш жақта жіктеліп, предикаттық мағынаны беріп тұр. Бірақ бұл белгілер есім сөзге тән белгілер. Сондықтан –ушы жұрнағы арқылы жасалған форманың етістікке (есімшеге) тән екендігін аңғару үшін салт және сабақты, болымды және болымсыз формалары бар ма, жоқ па, сол жағына назар аудару қажет.

Мысалы: бар-барушы, кел-келуші (салт)

ал-алушы, жаз-жазушы (сабақты)

барушы-бармаушы, жаратушы-жаратпаушы

Демек, -ушы жұрнағын (есімше) зат есім орнына қолдануға қанша бейім болғанымен етістікке тәндігін жоймайды.

Есімшенің бұл түрі көптеліп, тәуелденіп, септеліп жиі қолданылады. Мысалы: Қолдаушылар көп болды. Айтушының өз аузынан естідім. Тыңдаушыма түсінікті болсын деген әрекетім ғой.

Алайда қазақ тілі мамандары арасында аталмыш формаға әр түрлі көзқарастың бар екендігі айқындалады. Мәселен: Ы.Маманов «Түркі тілдерінде, оның ішінде қазақ тілінде осы шақ есімше етістік мәнінен ажырап, бірте-бірте кәсіптік мәнді білдіретін зат есімге айналып бара жатқандығы аңғарылады. Осының салдарынан түркі тілдерінде осы тұлғаны есімше категориясына жатқызуға қарсы пікірлер де кездеседі. Қазақ тілі фактілеріне қарағанда, осы шақ есімше тұлғасын бүтіндей зат есім категориясына ауысты деуге болмайды. Себебі: 1. Етістіктің болымсыздық жұрнағын қабылдайды – деп көрсетеді. 2. Осы шақ есімше етіс, күшейтпелі етістік және күрделі етістік негіздерінен жасалып, солардың мағыналық қасиеттерін толығымен бойында сақтайды. Мысалы: кетіп қалушылар, жаздырушылар» – делінген (Қ.қ.т. 118 бет).

Ал А.Ысқақов: «Қазақ тілінде –ушы, -уші, -аған, -еген, ашақ,-ман, -ды,-ді ерте кезде есімше жұрнақтары болған. Бірақ бұлардың ішінен тек –ды, -ді формасы ғана бірыңғай таза өткен шақтық көрсеткішке айналған. Өзге формалар шақтық мәнді білдіре алмайтындықтан, есім жұрнақтарына айналған», -деп ой қорытындылаған. (Қ.қ.т. 305 бет).

Бұдан бұл формаға әр түрлі көзқарастың барлығы анық көрінеді.