луда  атөлүг),   үйқас  кұраганымен,  апгашкы  сынарынын  ( аты)   жуан  буын­ ды сезден  келуі

Йығар  йемас  ичмас тутар 
берк аны 
Татурмаз есанинда туз достына 
Өлүр  қалур ахир йейүр 
душманы.
4) 
Сөз  бойындағы  дауыссыз  дыбыстардын  басым  көлшілігі  сәйкес 
келгенімен,  дауысты  дыбыстардын  да  артикуляциялык  жағынан  әртүрлі 
болып  келуі  де  ұйқас  сапасын  төмендетіп,  толымсыз  ұйқастын  жасалуына 
себепші болады  немесе керісінше.  Мысалы Йассуиде:
Миғраж туни нур дедим, 
фарзанд
 деди,
Қолым тутуб умматимсин 
уммат
 деди.
Суннати
тутуб
қайталамалар  алдындағы  ұйкасқа  негізделген  сөздердегі  дауыссыз  дыбыс­
тардын басым  көпшілігі артикуляциялык түрғыда сәйкеспейді.
Иүгінекидін:
Такаббур лыпасын  кейип аз 
саіын
Керип  халықка көксүң азурлап тилин
М у’минлык нышаны тавазу’  турур 
'
Агар  му’мин ерсан тавазу’ 
қылын%
 
— ^
 
шумағында  алгашқы  тармақ  соңындағы  сөз  (
салын
)  ашык  және  кысан  да- 
уыстылардан,  екінші  белгіленген  сөз  (
тилин
)  бірыңгай  жінішке  кысан  да-
уыстылардан,  соңғы тармақтағы  сөздің (
қылын
) біркелкі  жуан  кысан дауыс- 
тылардан болуы  сөз ұйқасымын әлсіретіп тұр.
Иассауи  шығармаларынан  толымсыз  ұйкастың  тагы  да  төмендегідей 
түрлері  кездеседі:
а) 
Үйқас  құраушы  бір  буынды  сөздеоде  тек  біп  лыбмстмн  яй'гкIПVля
ұйқас
Ия, достлар,  нашим  иетти игирма уч,
Ялған дағуа тағатларым  баршасы 
боч.
Қиямет кун  не қылғаймын:  барһана 
лөги.
Ол сабабдин хакқа сиғныб келдим  мана.
ә) 
Дыбыс  не  буын  саны  сәйкеспесе, ұйқастын  толымсыз  шығуына  се- 
бепші болады. Мысалы:
Сена тегмади бу сакынч 
йацлузун 
Меңар тегди  емгәк бу  сакынч 
үпм.
щЩ
 
М
Отуз токиз  иашка кирдим,  кылдым 
хисрипк 
Уә, дариға, ути гұмырым,  қане 
тагат.
Тағатликлар  хак қашида 
хоиі-сагадат,
Қызыл  иузим  тагат кылмай  солды,  достлар. 
Жогарыда келтірілген  мысапдардан  қорытынды  жасасак,  орта түркі  поэ- 
зиясында аяккы толымсыз ұйкастардын жасалу сипаты  төмендегідей:
42

-  
Сөз соңындағы екі дыбыстын гана қайталануынан;
-  
Көп буынды  сөздердін соңғы  екі  буынынын ғана сәйкесуінен;
-  
Көп  буынды  сөздердің  алғашкы  және  соңгы  буындарының  гана 
сәйкесуінен;
-  
Сөздердің сонғы буындарының ғана сэйкесуінен;
-  
Ұйқасушы сөздердің дауысты дыбыстары  сәйкеспесе;
-  
Сөздердің жуан-жіңішке болып  келуінен;
-  
Бір буынды сөздердегі бір дыбыстың сэйкеспеуінен;
-  
Дыбыс немесе буын санының сәйкессіздігінен;  I
Түйіндей айтқанда, А.  Йүгінеки поэзиясында толымсыз ұйкастардың де- 
ні  жогарыда  талданған  мысалдар  жобасында  келеді.  Сонымен  қатар  үндес- 
тік  заңының сақталмауы  да  толымсыз үйкастардын  тууына  өз  әсерін  тигіз- 
ген.  Яғни  түркі  сөздерінде  қазіргі  казак тіліндегідей  буын  үндестігі,  дыбыс 
үндестігі  көп  жағдайларда  катан  сакгала бермейді.  Сонда  түркі  тілі  тобын- 
дағы  ана  тіліміздің  осы  бір  ерекшелігі  —   «біздін  әуезді  сөйлеуіміздің  гана 
емес,  ақындық тія  өнеріміздің  карыштап  дами  түсуінін  де»  айгаі ы  десе  бо-
лады.
1.5.  ҚАЙТАЛАУЛАРДЫ Ң ФОНОМОРФОЛОГИЯЛЫҚ ТҮРІ
Орта  түркі  поэзиясында  кайталаулар  дыбыстык,  сөз,  сөз  тіркесі  және 
тармақ  қайталау  болып  жіктеліп  кете  береді.  Йассауи  хикметтері  «хал» 
дәрежесіне  жеткізетін  зікір,  жадтың  бір  түрі  болып  табылады.  Ал  зікірдің 
күрылысы,  әуені,  ұйқасы,  дыбыстык  жүйесі  —   барлығы  адам  психикасын 
баурап  алып,  экстазға  жеткізетіндей  болуы  керек.  Сондықтан  да  сопылык 
эдебиеттің  мақсатына  сәйкес  өлеңдерде  дыбыс,  буын,  сөз,  сез  тіркесі,  тар- 
мак кайталанушылығы  өзіндік  ерекшелігі  болып  қалыптасқан.  Бүл  ерекше- 
лисп  Ахмет  Йассауи  де  сақтаган.  Оның  хикметтері  жайында  сөз  козғаған 
қолжазбаларда  Йассауидің  зікірлері  ағаш  кесетін  ара  ызыңы  түрінде  айты- 
латыны  жазылған.  Бұдан  ақын  хикметтерінің  дыбысталуында  үнді-ұяңдык 
дыбыс жүйесінің басымдылығы  көрінеді59.
- 
г_.  /Л'..-
Ахмет  Иассауи  хикметтері  зікір  негізінде  туындағандыктан.  зікірдін 
атрибуты  қайталамалар  (редиф)  өте  көп  кездеседі.  Онын  «мәнә»,  «әрміш» 
сиякты  жай  редифтермен  катар  күрделі  бір  тармактык  редифтерді  колла- 
нуы  хикметтердің  әуендік  ыргакта  айтылуына  мүмкіндік  берген.  Бұл  ре-
АхметбекА.
  Қожа  Ахмет  Иассауи:  Көмекші  оқу  құрапы.  —  Алматы  Санат
1988  — 98-6.

дифтер  көркемдеу  қызметімен  коса  эр  тармак  не  шумакка  магыналык 
толықтық  пен  мәнерлілікті  беріп  отырған60.  Мәселен,  1, 5,   II,  12,  15, 
19
-  
хикметгерінде  әр  шумақта  соңында  мана  сөзі  кайталанып  кана  коймай, 
алдындағы етістік сөздер  шумақаралықұйқас  құрап  отырған.  Мысалы:
Ғақил  ирсаң гарибларни  куңлин аула,
Мустафадик елни  кезиб иетим  каула.
Дүниапараст нажнислардин  бойин таула,
Бойин таулаб дария болыб таштим  мана.
Ғашиқ бабини маулим ачкач  мана тигди,
Тофырақ қылыб хазир бол деп  бойнум  игди.
Баран сифат маламатни оқи тигди,
Пикан алыб иурақ, бағрим  тиштим  мана...
2, 
4,  6,  7,  8,  13,  16,  22,  33-хикметтерде  шумақтың  соңғы  тармагы  толы- 
ғымен  кайталанып отырады.  Мысалы:
Рахым  ичра  пида болдым,  нада  келди.
Зикир айт деди баданларим  :*анбаш  кылды.
Фарзандим деб хак Мустафа улеш  берди.
Ол сабабдин алтмыш  учда  кирдим  иерга. 
^
Турт иуз  иылдин  кеин  чықыб уммат болСй.
Неча иыллар  иуриб халыкка  иол  кургизгай.
Он турт мың муждаһитлар хизмат кылгай,
Ол сабабдин алтмыш учда кирдим  иерга.
Жүсіп  Баласағұни,  Ахмет  Йүгінеки  поэзияларында  қайталаулар  кездес-
кенімен,  мұншалықты  өріс  алған  деп  айтуға  келмейді.  Дегенмен  орта түркі
поэзиясында  қайталауларды  жыр  жолынын  басында,  ортасында,  соңында 
кездестіруге болады.
Жол басындағы  қайталаулар:
Баласагұнибе
: 
> 
... м  г 
_  ,  , :<І. 
: _
а) 
Сілтеу есімдігінен:
Билигни бэдүг бил уқушны улуг 
Бу екки бәдүтүр өдүрмиш  кулуг 
Бу сөзкә танукы  муну  келди  сөз 
Бу сөзни ешитгил  сөзүң  менда өз.
ә) 
Зат есімнен:
Уқушлук укар — ол  билиглиг билир 
Билигли уқуглы  тилэкка тегир 
Билиг ма’  ниси бил  некү тәр  билиг

Билиг билсә өтрү йырар ерда иг. 
ү  I 
V 
б) Есімді тіркестен:
Кишиг тил ағырлар булур  қут киши 
Кишиг тил учузлар йарыр ер башы.
в) 
Ш ы лау сез бен  етістіктен:
Ара көрсә йүгрүр безәниб уду
Ара көрмәдүк тег қылур  йер қуду
Ара көрсә еврәр йана тәрк йүзин
Авағлар нечә тутса бермаз өзин.
Баласагүни  өз  шыгармаларындағы  баскы  қайталауда 
6у
  (
бұл
)  сөзін  жиі 
колданған.
Иассауиде:
а)  Есім  сөздерден:
Иа, фарзанда,  мендин сурсаң кани уммат,
Уммат
 деди  куксим тола дағ хасират.
Ушмат
 учун  куб тартамын  хакдин  кулфат.
Мустафага матам тутуб  кирдим  мана.  — 
белгіленген уммат сөзінің баламасы — 
үмбет.
ә)  Сөз тіркесінен, яғни  зат есім  мен  етістіктен:
Надан бирла
 утган ғумрин  нар сахар,
Надан барса
 дузах андин  қылгай  хазар.
Надан бирла дузах сарикылман сафар,
Надан ичра хазан  иаңлығ солдым  мана, — 
надан бирла
 тіркесі 
наданмен бірге
 деген  мағынаны  білдіреді.
Ахмед Иүгінеки  өз  шығармаларында бұл  басқы  кайталауларды  одан  әрі 
жетілдіре түскенін төмендегі талдаулар айғақтайды.
а) 
Ж ік т ік   есімдігі  мее  модальді  сезден  болады 
(сенің  барлыгыңга, 
бирлыгыңга
 —  
сенің барыңа
):
Сениц барлыгыңга
 тануғлук берүр 
Жумат жануар учған йүгүрган  нең-а 
Сениң бирлыгыңга
 далил арқаган 
Булур бир нең ичра даиллар  мын-а.
э) 
Ж іктік  есімдігі  мен  етістіктен  (анын  мадхы  бирла,  йады  бирла 
оны м адақтаганда, еске алғанда):
Аның мадхы бирла
 татыр бу тилим 
Аның йады бирла
 шакар  шаһд ана
Бүгун тегсү мендин дуруд ол  йарын
Елиг туттачымға егирса мун-а.
б) 
З ат есімнін  кайталануы   (
амал
):
Иема пандим  алгыл узатма 
амал

Амал
 исрасында бусуғлы  ажал 
Амал
 демишим дост узун  санмак ол 
Узун санма сақынч өкүш  кыл  ’амал.
в) 
Туынды  сын  есім  мен  зат  есімнен  (
йемишсиз  йыгач
  —  
жеміссіз 
агат):
Бүтүн  кылгы  фи’лын өта ердегил 
Карам  кимда болса аны  ер дегил 
Йемишсиз йыгач
 дег карамсиз киши 
Йемишсиз йыгачны
 кесип өртагил 
Мусулманға мушфиқ болуп  миһрубан 
Сеңа сандуғуңни мусулманға сан.
г) 
Белгісіздік есімдігінен 
(неча
 —  
небір
):
Неча
 тетиг ердин  бирар саһу  кел үр 
Неча
 пур һунарда бирар айб болур 
Бу бир  ’айбдин өтрү башын  кесгучи 
Ажунда тирилгү  кишисиз  калур.
Жалпы  ортатүркі  поэзиясындағы  баскы  кайталаулар  сілтеу^сімліг і.  зат
есім,  есімді  тіркестер,  шылаулар  мен  етістіктер,  зат  есім  мен  етістік.  жіктік 
есімдігі  мен  модальді  сөздер,  жіктік  есімдігі  мен  етістіктер,  туынды  сын 
есім  мен  зат  есім,  белгісіздік  есімдігі  сиякты  сөз  таптарынан  кұралып.  1-3 
буынды сөздерді қамтиды.
Жол  ортасында:
Баласагұниде: 
а) 
Етістіктен:
Сөзүңни 
көдазгил
 башың бармасун 
Тилиңни 
көдазгил
 тышың сынмасун.
Йассауиде
:
а) 
Етістіктердің  қайталанып  к ел у і:
Закир 
болыб
, шакир 
болыб
,  хакны таптым,
Дуния ғақыбы харам  қылыб,  ианчиб тебтим.
Шида 
болыб,
 расуа 
болыб
, жандин  уттим,
Биғам 
болыб
 иер астига кирдим  мана. 
ә) 
Зат есімдердің  кайталануы :
Ғишқ сырыны  баян  кылсам  ғашыкларга.
Тақат қылмай 
башин
 алыб  кетар, достлар.
Таг уа ташка 
башин
 уриб бейхут болыб.
Аһил уа ғаял,  ханмандин  утар достлар.
Иүгінекиде
:
а) 
Шарты  райлы  етістіктен 
(болса):
Илаһи  кечүрган  идимсен  кечүр

Неча ма хаталык кул  ерсам  сена 
Меңа 
болса
 фазлың қутулды  өзүм 
Агар 
болса
 'адлың катыглық мена, 
ә) 
Туынды  зат есімнен (та в азу —  
көнбістік):
Такаббур лыпасын кейип аз  сапын 
Керип халыққа көксүң азурлап тилин 
М у’минлык нышаны 
тавазу \
 турур 
-  ~
Агар  му’мин ерсаң 
тавазу
' кылын.
б) 
Етістіктің ауыспалы осы шағынан 
(барур бу
 —  өтеді):
Адиб Ахмад атым  адаб панд сөзүм 
Сөзүм  мунда калур 
барур бу
 өзүм 
Келүр күз кечар йаз 
барур бу
 ’умур 
Түгатүр ’умурни бу йазым  көзүм.
Келтірілген  мысалдардан  ортаңгы  кайталаулардың  дені  етістік  сөздер- 
ден түратынына  көз жеткізуге боладьг.
Жол  соцында:
Баласагұниде
:
а) 
Көмекші етістік пен зат  есімнен:
Өкүш сөзләсә  йаңшады 
тер типиг 
Йана сөзләмәсә ағын 
тер тилиг.
9Ш
Иассауиде
:
а) 
Етістіктердін  кайталануы:
Миғраж туни  нур дедим, фарзанд 
деди,
Қолым тутуб умматимсин уммат 
деди.
Суннатимни махкам туткил дапбанд 
деди,
Мустафаға матам тутуб кирдим  мана.
Немесе:
Мухаммадни билиң: заты гараб 
дур,
Тариқатни иолы кулли адеб 
дур.
Хакикат билмаган  адам  емас 
дур
,
Билиниз:  ишнемага укшамас 
дур,
 — 
шумағында  қайталанып  тұрған 
дур
  (
дүр-екен
)  етістігі  жыраулар  поэзия- 
сында да өз жалгасын тапканына алдагы  тарауларда  куә  боламыз. 
ә) 
Септеулік шылаулардын  кайталануы:
Сизни бизни  хак  иаратты тагат
учун.
Ай, бул ғажаб  ичмак-иемак рахат 
учун.
«Қалу бала» деди  рухым  михнат
учун,
Адһам  болыб иер астига  кирдим  мана.
б) 
Модальді сөздердін  қайталануы:

Хиямат кун  иауик иетти,  калганы 
иоқ,
Қул Ахмадни  айткан сузин  налганы 
иоқ.
Уз узиға бнр  насихат кылғаны 
иоқ,
Насихатын  халыкка айтыб кетти, достлар.
в) 
Етістікті тіркестердің  қайталануы :
Қул Қожа Ахмад, хак сузини 
сузлаб утти,
«Ғайнил якин» тариқатда 
сузлаб утти.
«Ғилмул яқин»  шаригатни  кузлаб утти,
«Хаққул яқин» хақиқатдин айтдим  мана, —  
мұндағы 
сузлаб утти
----
сөйлеп өтті.
ЧВ
Р
Иүгінекиде
:
а) 
Өздік жэне сілтеу есімдігінен:
Гудазгил тилиңни кел аз  кыл сөзүң 
Гудаилса бу тил  гулазлар 
өзүң 
Расул ерни отка йүзин  аткучы 
Тил ол дедн  йығ тил  йул  отдин 
өзүң
  немесе 
Китабымның аты  ерүр  һибат 
ол 
Хакайык ’ибарат араб дин  ош 
ол. 
ә) 
Өздік етіс тұлғасы нан 
(сақын
 —  
сақтан
) :
Ешим деп  инанып сыр  айма 
сақын 
Неча ма инанчлық еш  ерса  йақын
Саһип сенда разын сиңип турмаса 
Сиңар  му ешиңда муны  кет 
сақын
.
б) 
Зат есімнен 
(кечгүлүг
 —  
керуен
, 
көш):
Бу ажын рабат ол түшүп 
кечгүлгүг
  *
Рабатқа түшүгли түшар 
кечгүлүг 
Өң арқыш ұзады  қопуп  йол тутуп 
Өңи  қопмыш  арқыш  неча 
көчгүлүг.
в) 
Есімше тұлғасы нан 
(турдугуң
 —  
түрган,  берген):
Сениң малың ол  мал ашын 
турдугуң 
Сеңа хасрат ол бек тутуп 
турдугуң.
г) 
М езгіл  үстеуден 
(аңа
 —  
элі):
Өлүгтин тириг һам  тиригдин  өлүг
Чықаруар  көрарсен  муны  кет 
аңи
Бу қудрат идиси улуг бир байат
Өлүгл&рни тйргүзмак асан 
аңа.
г) 
Қ ай талан ы п   келетін  сөз тіркестерін  негізінен  зат  есім  іуіен  етіс- 
т ік  сөздер  күрайды:
Ажун  күлчирар  баз алын  каш  чытар 
Бир елгин тутуп  шаһд бирин 
занар қатар

’Асал татруп  ил кин тамаг татытып 
Кединги  қадахқа сунуп 
занар қатар
  немесе 
Тамамы  ерүр  каш гари 
тил била 
Айтмыш  адиб риққаты 
тип била
, —
Орта  түркі  поэзиясында  сөз  ұйқастарын  кайталау  (редиф)  алдында,  со- 
нында да  кездестіруге  болады.  Қайталау  алдындағы  ұйқастар  төмендегідей 
жіктеледі:
а) 
Есім сөздердің ұйқасуы:
Кузларимдин  канлар туқиб 
иад етмидим,
Иуз миң турлик михнат салдың 
дад айтмадгш. 
Сендин қурқиб хаста куңлим 
шад етмидим, 
Ламаканда хақдин сабак алдым  мана, — 
мұндағы  етпедім  етістік  сөздерінің  алдында 
иад-жад,  дад-дат,  шад-иіат 
сөздері  толымды  ұйқас  құрап  тұр.  Сонымен  бірге  есім  сөздердін  күрделі 
қайталаулар  алдында  да ұйқасып  келуі  автордын  сөз  ұйқасымын  барынша 
сақтауга тырысканын  байкатады.  Мысалы:
Турлик-турлик 
галаматлар болды  пайда
.
Иурагимда 
жарақатпар
 болды  пайда.
Бу дуниада лахаз, фариг болмак кайда,
Ничук ғилаж итаримни билмам, достлар, — 
алғашқы  тармақтарда  екі  сөзден  тұратын  кайталаулардың 
(болды  паида) 
алдында есім сөздер толымды ұйқас  құрап тұр. 
ә) 
Етістіктердің ұйкасуы:
Ғата қылған ғазиз жанни 
бипмадим мен,
Заһир батин хазирсин деб 
турмадим мен.
Қара иузим даргаһиңа 
сурмадим мен>
Иа, раббана, һар не қылсаң келдим  мана, —  
шумағынан 
меи
  есімдігінің  алдында 
билмадым-білмедім,  турмадим-тұр- 
мадым,  сурмадим-бұрмадым
  етістіктерінің  ұйқасып  келіп  тұрғанын  көре-
міз.
б) 
Қ ай талам а  алды нда  сөз тіркесінің ұйқасы п  келуі:
Қияматни бир куни л/ш/ 
илча болур,
Бу дунияни  саниича 
биі нича болур.
Қиямет кун етмиш  мик ил анда  калур,
Тауба  қылған  қуллар  қуймас  муһлати  барэ  —  белгіленген 
болур
  етіс- 
тігінің  алдында 
миц  илча  (мың  жылдай)
  — 
бил  нича  (біі  неше)
  тіркестері
дыбыс  сәйкестіктерінің  нәтижесінде  ұйкаска  негізделіп  тұрганын  ангару 
қиын емес.
в) 
Қ ай тал ам а  алды нда  сөз бен  сөз тіркесінін үйкасуы :
Утқа куйдим, жандин туйдим, 
хайран болдым
,

Бу нечук ут:  куймай-ианмай 
бир иан бол дым. 
Махаббатни атин ештиб кириян  болдым,
Кузи  кириян  мурадига иетар, достлар,  — 
кайталанып  отырған  болдым  етістігінің  алдында  хайран  (
қайран
)  сөзімен 
бир  иан  (бір жан)
  сөз  тіркесінің  дыбыстары  сандык  жэне  артикуляциялык 
жагынан  сэйкесіп, толымды ұйкас  кұрап тұр.
Қайталама  сонындағы  ұйкастарға  келетін  болсақ,  төмендегі  мысалдан
тармақ  алдындағы  сөздердің  түгелге  дерлік  ұйқасқа  негізделгенін  байкай- 
мыз.  Мысалы:
Зикрин 
айтқыл қанлар ақсун қузларщдин,
Хикмат 
айтқыл дурлар тамсун сузлариңдин.
Гуллар унсун һар басқан излариңдин,
Гулға баксан гул ачилиб бостан болур, —  
шумағының  апгашқы  тармақтарындагы  бірінші  бунакта 
айтқыл  (айт)
  сөзі 
кайталанып  келсе,  екінші  бунақта 
қанлар-дурлар
 сөздері  косымшаларының 
(лар)
  гана  сәйкесуінен  толымсыз  ұйкас  кұрап.  кейінгі  сөздердің 
(ақпн- 
тамсун,  кузлариңдин-сузлариңдин)
  дыбыстарынын  барлыгына  жуып,і  слм- 
кесіп, толымды ұйқас жасап тұр. 
|
Иассауи  реднфті  қолдануда  еш  формапизмге  ұрынбаган.  оның  барлык 
тармақтық  редифтері  хикмет ұйткысы  бола  алса,  бір  сөз  не  сөз  тіркесінен 
тұратын  редифтері  хикмет  эуенділігін  жасай  алған.  Ал  кей  жоЛйарда  акын 
редифтерді  буың  толтыру  үшін  де  колданған.  Ягни,  Ахмет  Йассауи  кайта- 
ламаларды белгілі  мақсатпен енгізіп  отырғаны  айкын.  Акын  ретінде  редиф- 
тердің  эмоционалдык  эсер  етуші  қасиетін  тани  біліп,  зікірдін  әуенділігін
сақтауға  жэне  эр  хикмет  мазмұнының  идеясын  оқушыга  жеткізуде  молы- 
нан қолданған.
Қайталама  редифтер  түркі  поэзиясында  кеңінен  колданылуын  белгілі 
зерттеуші  И.  В.  Стеблева  былай  топшылайды:  «Следует  специально  отме­
тить,  что  редиф  как  повторение  одного  того  же  слова  на  концах  полусти­
ший  в  тюркоязычной  поэзии  широко  использовался  потому,  что  многие 
глагольные  формы  являлись  составными  их  именную  часть  образовывали 
арабские  и  персидские  слова,  а  в  качестве  вспомогательных  глаголов  упот­
реблялись  слова  килмок,  этмок  («делать»),булмок,улмок  («быть,  являть­
ся»).  Согласно  же  нормативному  порядку  слов  тюркского  предложения 
сказуемое  (особенно  его  глагольная  часть  )  всегда  должно  находиться  в 
конце  предложения.  Поэтому  использование  глагола  —   сказуемого  в  ка­
честве  редифа  для  тюркской  поэтической  речи  было  вполне  естественным

ибо  сохранялись  правильная  синтаксическая  конструкция  тюркского  прел- 
ложения»61. 
\
Түйіндей  айтқанда,  аяққы  қайталауларды  көмекші  етістік  пен  зат  есім,
епспк,  септеулік  шылаулар,  өздік,  сілтеу  есімдіктері,  мезгіл  үстеуі  сиякты
сөз  таптары  және  модальді  сөздер  мен  етістіктің  есімше,  етіс  категорияла-
ры  құрайды.  Ал  қайталама  алдындагы  ұйкасты  сөздер  негізінен  зат  есім 
мен етістіктерден тұрады.
Сонымен  катар  орта  түркі  поэзиясында  сөз  жэне  сөз 
тіркестерінің 
тар- 
мак басында,  ортасында және соңында түрып ұйқаса беруі  де  кездейсоктык 
емес,  ол 
сол  кезеңдегі  жазба  ақындарда  табиғи  дарындылықпен  ұштас- 
қан  өлең  жазу  техникасының  едәуір  дами  түскендігінің  кепілі.  Онын  дэле* 
лін төмендегі  талдаулар дәйектей түседі.  Мәселен,  мұндағы ұйқасты  сөздер 
тек тармақ соңында ғана емес,  қайталаулар секілді жол  басы  мен ортасында 
да орын алган. Олар төмендегідей морфологиялық сипатка ие болады.
ЖӘНЕ
ТҮЛГАЛЫҚ
Баласагұни,  Иассауи  жырларында  баскы  ұйкастардын  колданылу  аясы
тар.  Тармак  басында  ұйқасыл  келіп  тұрған  тек  есім  сөздерді  кездестіруге 
болады.  Мысалы:
Екинчи
 овут ол үчүнчи көни 
Бу үчи
 билә ер булур кут күни 
Қылынч едгү болса қамуғ халк севәо 
Қылынчы
  көнү болса төркә ағар,
белгіленген  сөздердегі алғашкы  екі тармақта сан есім 
{екинчи -  екінші)
  мен 
есшді тіркес 
(бу учи — бул үшеуі)
 соңғы  жолдағы зат есіммен 
(қылынчы
//*? 1  І /Й іл о л   т т і  ГГ*
құрып түр
Шаршатни
 шараятин билган ғашиқ,
Тарицатни
 макамини билур, достлар.
Тариқат ишларини ада кылыб,
Хақиқатни
 дариясиға батар, достлар, —  
белпленген 
шаригат
 — 
тарщат — хақиқат
  сөздері  толымды  ұйқас  кұрап 
ТЗД).  Кейде  тармақ  басында  түрып  есім  сөздер  де  күрделі  ұйкас  кұрайды
ДОхЬІСШІЫІ 
і 
^ ^  -
у
 
.. ■
 ^  V; 
^ 
^
61 
Стеблева
Наука, 
1993. —  С.  93.
Москва

«Ли  маға аллаһи»  макамиға бармагунча.
«Ан тамату»  сарайға кирмагунча,
«Фана филлани»
 дариясиға  чоммагунча,
«Бақа биллани»
  гауһаридин  алса болмас,  — 
бұл үзіндіде белгілен  жалқы  есімдер  катар  келіп  ұйкасуда.
Баласағұни  шығармаларынан басқы ұйкастардын кайталама  алдында  ке- 
луі  кездеседі.  Мәселен,  қайталама алдындағы  зат есімдердін ұйкасуы:
Сөзүңни
 көдазгил башың бармасун 
Тилицни
 көдазгил тышын сынмасун.
V #
Ал,  Ахмед Иүгінеки  поэмасында ұйқастың бұл түрі  мейлінше  дами  түс- 
кеніне төмендегі  мысалдар  куэ. Мысалы: 

жүктеу/скачать 8,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: