§  4 '  Сөз  соңындағы  дауыстылардың  да  бірдей  болып  келуі  толымсыз

тен ұйқас  құрамайды, тек соңғы 
ы
  жэне 
з
 дыбысының  қайталануы  әуезділік 
тудьфып, толымсыз ұйқас жасап тұр.
5. 
Үш  және  төрт  буынды  ұйкастарда  үйлесетін  морфологиялык  тұл-
галардың  саны  бір  буыннан  аспауы  да  ұйқастын  толымсыздыгын  аңғарта- 
ды.  Мысалы:
Отыз екі  омыртканын 
буынынан
.
Зырлап  аккан  кара кан
Тыйылмайды жоннын уак 
тамырдан.
  (Доспамбет),
—   мүнда  үйлесім  тауып  түрған  сөдің соңгы  буындары  —   біртектес  шыгыс 
септік жалғаулары.
6. 
Үйлесуші  сөздердегі  дауысты  дыбыстар  сәйкес  келмеген  жагдайда 
да толымсыз ұйқас пайда болуы  мүмкін. Атап  айтқанда,  ашык-кысаң,  жуан- 
жіңішке,  еріндік-езуліктер  сөз бойында бірыңғай  келіп,  соншалыкты  дыбыс 
эуезділігін тудыра қоймайды. Мысалы:
Алп, алп басқан, алп 
басцан 
Арабы торым өзіңсің,
Жазылы алтын, қол 
кескен 
Алдаспаным  өзіңсің.  (Шалкиіз), —  
белгіленген 
басқан,  кескен
  сөздері  жуан-жінішке  болып  келуіне  карамас- 
тан, 
с,
  дыбысталуы  ұқсас 
қ-к
  және  н  дауыссыздарынын  сөз  бойынан  орын 
алуы олардың өзара үйлесім табуына себеп  болып тұр.
7. 
Тармак  соңындағы  сөздердін  буын  сандары,  түбір  тұлгадагы  ды- 
быстары  сәйкес  келмеген жагдайда үйкас толымсыз болады.  Мысалы:
Алтынды  кесе сары бел 
Алсам  мен саған 
үсынармын
,
Тал мойныма кол артсаң,
Күліктен бек 
үнармын.
Көбең семіз 
торынмын
,
Көп  күлынның 
бірімін.
 (Ш алкиіз), —  
белгіленген  сөздердің  буын  санының әртүрлі  болуымен  катар  (4-3  буынды) 
түбір  сөздердегі  дыбыстардың  әр  қилы  келуі  сөз  әуезділігін  элсіретіп  тұр. 
Үйлесімділік  танытып  тұрған-  алғашкы  сыңардағы  соңғы  екі  буыны  мен 
соңғы сыңардағы  жіктік жалгауларының біркелкілігі.  Кейде  мұндай  сөздер-
дің  мейлінше  үйлесім  табуына  тармак  соңындағы  бір  буынды  сөздер  де 
септігін тигізеді.  Мысалы:
Жайыңды білген 
қарыидас,
Ол карындас һәм 
жопдас
,
Жайыңды білмес 
қарындас 
Өзі дұспан,  өзі 
$ас.
  (Шалкиіз).

«Үйқасқан  буындардың,  сөздердің  үйлестік,  жакындығы  алдымен  сәй- 
кес дыбыстардың сапасына байланысты,  бірак сонымен  бірге  дыбыстардын 
сөздің  ішінде  қай  буында,  буыннын  ішінде  кай  орында  тұргандыгымен» 
тығыз байланысты92.
Кейде  тармақ  соңында  ұйкаска  шығарылган  сөздер  бір-біріне  акусти- 
калық жағынан толық сәйкес  келмей,  тек сөз  ішіндегі  біртектес  жекеленген 
буындар ғана бір-біріне сәйкесіп  үйлесуі  мүмкін.  Мысалы:
Арғымақтың тапай  мойнын 
талдырып.
Үйде қалған арудың
Ал  иіндігін 
а удырып.
  (Доспамбет).
Осы  ұйқастағы  үш  буынды 
талдырып-аудырып
  сөздері  толыгымен  үй- 
қасқа еніп түрған  жоқ,  олар  ішінара ұйқасып тұр.  Үйлесім  жасап  түрған  —  
бірыңғай кайталанып келген екінші, үшінші буындар.
Жыраулар поэзиясында толымсыз ұйқастар  жиі  қолданылады.  Оның бір 
себебі  —   аталмыш  жыр-толғаулар  сонау  көне  түркіден  келе  жатқан  ауыз 
әдебиетінің  дәстүрлі  жалғасы  ретінде  «аттың  жалы,  атаннын  қомында» 
туып,  жыраудың  басты  мақсаты  көкейдегі  «асыл  қазынасын»  тыңдарма- 
нына  мазмүнды  жеткізуге  арналуында.  Мұндай  жағдайда  жырау  ұй касты ң 
толымды  болуынан гөрі  магыналык жагынын толық болуына  мэн  береді  де. 
толымсыз  ұйқастарға  бара  береді.  Тіпті  бір  шумактағы  тармакарапык  буын 
сандарының  әртүрлі  болып  келуіне  зерттеуші  М.  Магауин:  «..  өленді 
ұзынды-кысқапы  тармакгарға  құру  жэне  екпінге  мән  беру  —  жырау  поэ- 
зиясының  ішкі  мазмүнының  қажеттерінен  туган.  Жырау туымяйларындагы 
өр  рух,  зор  пафосты  беруде  таза  7-8  буыннан  немесе  11  буыннан  кұрылған 
өлеңдер тарлық көрсетер еді», —  деген ой  косады93.
Жалпы  өлеңге  үйқас  бітіруде  акын-жыраулар  шама-шаркынша  түрлі 
эдіс-тәсілдерді  қолданады.  Жыраулар  шығармашылығынан  солардын  тө- 
мендегідей үлгілерін  кездестіруге болады.
Сөз бен буынның ұйқасуы:
Ибраһим  Халил алла 
жасапты
.
Ғазырейіл —  жан апмаға 
қасап-ты.
  (Ш алкиіз), —  
үзіндісінде үйкасып түрған екінші сыңардағы 
-ты
 демеулік шылауы 
еді 
көмекші етістігінің орнына сөз үйлесімін бұзбау максатында қолданылып, 
алдыңғы сөздің соңгы буынымен үндестік құрап түр.  Немесе:
Бөгембай-сынды батырдың 
Береке берсін 
артына-ай,

Сабыр берсін 
халкына-ай
. 
Жасаған  ие жар болып,
нұры
деген  шумакгың  соңғы  тармағындағы 
шалқыгай
  сөзінің  сонгы  буыны  ал-
дыңғы  тармақтардағы  сөз  соңынан  келген 
-ай
  демеулік  шылауларымен
үндесіп  барып,  ұйқас  жасап  тұр.  Бұдан,  ягни,  жыраулар  шыгармашылы-
гында  ұйқас  тудыруда  демеуліктердің  орны  ерекше  екенін  байқауга  бо­
лады.
Сөз  ішіндегі  дауысты  дыбыстар  акустикалық-артикуляциялық  жагынан
жуық болса,  тармақ ішіндегі  сэйкес буындардың жуан  жэне жінішке болып 
келуі де өлең ұйқасымын жасай береді. Мысалы:
Сақ етер тиді саныма,
Сақсырым толды қаныма,
Жара бір қаггы. жан 
тәтті
ш
Жара аузына қан 
қатты.
  (Доспамбет),
бұл  епз  ұйқасты  шумақтын 
тэтті  —   қатты
  сөздеріндегі 
а-э,  ы-і 
дыбыстарының  жасалуы  бір-біріне  өте  ұксас. 
А  —
  э-  жактын  барынша  кен 
ашылуынан  пайда  болатын  ашық  дауыстылар. 
Ы
 -  
і
 дыбыстары-  жактын 
тарылуы  арқылы жасалатын  кысан дауыстылар.  Екеуі де  жуанды-жінішкелі 
жұп  құрап,  дыбысталуда  құлаққа  жагымды  естілгенліктен
арттырып
ұлы
ұлы
дегенде де  белгшенген  сөздердегі  дауыстылардың  артикуляциялык жакын-
дығы  эуезділіктщ тууына  себеп  болып  тұр.  Яғни 
о-ө
  еріндік,  ал 
а-е-
  езулік 
дауыстылар. 
- 
7
Сөз  ішіндегі  дауыссыз  дыбыстар  да  біркелкі  немесе  бір-біріне  жақын 
оолуы керек.
  Мысалы:
мұнда
Арыстандай екі бугын 
алшайтып
, 
Арғымақ мінген өкінбес.
Кілең бұздай 
кілиіейтіп
,
Кобелер киген өкінбес.  (Доспамбет),
тұр. Немесе:
Дұшпаннан көрген корлығым,
Сары су болды 
жүрекке
.
Он жетіде кұрсанып,
Қылыш  ілдім 
6ілекке.(
 Доспамбет)  __
ерекшеленген  сөздердегі 
б-ж
 дыбыстары  ұян  дауыссыздар  катарында  бол­
са, ауыз жолды 
р-л
 үнді дауыссыздарынын артикуляциясы  өте ұксас.

Үйқасуіиы  сөз  ііиіндегі  дыбыс  не  фонема  саны  бірдей  боям ас и  да,  эрі 
сапальщ жагынан буынга буын сэйкес келмесе де  уйлестік туындаіі&ы
Сакалына шіркей 
үялап
,
Миыгына кара  шыбын 
балалап
,
Жазыда мал  іздеген  казактын 
Басы кайда қалмаған. (Доспамбет), —  
деген  шумақта ұялап-балалап  сөздеріндегі  фонемалар  саны  бірдей  болмаса 
да, үйлесім тапқан.
Кей  кезде  тармац соцында  буын  саны  бірдей  сөз  ігиіндегі  басы  артық 
дыбыс не буын болса да,
  өлең ұйкасымы жасала береді.  Мысалы:
Ақыл қалмас 
қаиіқанда,
Дегбір қалмас 
сасцанда
,
Баяндай ерді  көрмессің
Бүрылып жауды 
шанышқанда.
  (Доспамбет), —  
деген  шумактағы 
к&шкандгі-сасқанда-іианыіиқанда
  сөздерінде  үйкас  әуез- 
ділігін  солғындатып,  қүлаққа  жағымсыздау  естіліп  тұрған  басы  артык 
н.  ы 
дыбыстары айқын аңғарылады.
Өзара  үйлесетін  соцгы  бунақтыц  ігиіндегі  кеіібір  дауысты  немесе  <)а- 
уыссыз  дыбыстардыц  түсіріліп  айтылуынан  да
  өлен  жолдары  ұйкасады
Мысалы: 
*  -  |Ц  
■
  |  
>
Алтынды  кесе сары бел
Алсам  мен  саған 
үсынармын
, 
^
Тал  мойныма қол артсаң, 
^
Күліктен бек 
ұнармын.
 (Шалкиіз),^— 
бұл  өлең  жолдарындағы 
үсынармын
, 
ұнармын
  сөздерінің  қүрамында  «ы» 
дауыстысы  екпін  түспеудің  салдарынан  әлсіреп,  көмескіленіп  айтылады. 
Яғни  тармақ  ішінде  буын  ықшамдалып  барып,  толымды  ұйқас  түзілген. 
Жалпы  қазақ  тіліндегі  сөз  басында,  ортасында  келетін 
ы,  і,  ү,  ү
  сиякты 
қысаң  дауыстылар  көбінесе  протеза,  редукцияға  ұшырайды: 
ылас
  — 
лас, 
медресе
  — 
медіресе,  шацрац  —  шаңырақ,  сахна
  — 
сахына,  таглым
  — 
тагылым,  көкрек
  — 
көкірек,  реніш  —  і-ре-ніш,  рұқсат  —  ү-рүқ-сат, 
рүстем
 — 
ү-рүс-тем
 т. б.94.
Сонымен  өлең  ұйқасы  өзара  сәйкес  тармақтардың,  соңгы  буындардын 
дыбыс  үндестігінен  туатындығы  белгілі  болды.  Зерттеуші  тіл  мамандары 
өлеңдегі  ұйқастың  бірнеше  түрін  аныктаган:  кара  өлең,  шүбыртпалы,  ерік- 
ті,  кезекті,  шалыс,  егіз,  аралас  ұйкастар.  Осылардын  кай-кайсысы  болма-
94

сын,  тармак  ішінде  буын  санын  бірдей  келтірумен  орындалады.  Алайда 
жыраулар шығармаларында мұндай біркелкі  өлшемдер сактала бермейді.
Сөздін ұйқасынын толымсыз болуымен  катар,  шумак  ішіндегі  жолдарда 
толымсыз  буындардың  кездесуі  жыраулар  поэзиясында  кен  орын  алган. 
Ұйқасқан  сөздердің,  сөз тіркестерінің  буын  бунақ сандарының  әр түрлі  бо- 
луынын  басты  себебі  жыраулар  поэзиясынын  аспапты,  аспапсыз  әнмен, 
эуенмен,  мақаммен  айтылуы  болса  керек.  Қазіргі  поэзия  негізінен  инто-
нацияга  багындырылса,  жыраулар  поэзиясы  әуенге,  энге  тәуелді  болган. 
Зерттеуші Т.  Қоңыратбаевтын сөзімен  айтсақ,  «фольклор  поэзиясы  от басы 
ошак  қасында  қарапайым  айтушылардан  басталған.  Үсақ  салт  жырлары, 
ертегі,  аңыз,  жоктау,  бесік  жэне  ұлыс  жырларының  арнаулы  музыкалык 
мақамы,  сарыны  жэне  орындаушылары  болган.  Бұл  жанрлар  жеке  орын- 
даушы  немесе  белгілі  бір  музыкалык  аспаптын  сүйемелдеуімен  айТыл-
_______________________________ «
 
. ‘
I
 
I
 
"
7
 
Л
,
 
"
 
,
ған»”  
I  I 
ж
«Жыр  дегеніміз  —   рапсодия.  «Жырламак»  етістігінін  өзі  белгілі  бір  ән-
әуенмен  жырлау  мағынасын  білдіреді.  Дала  жырларынын  бәрі  де  кобьпда 
сүйемелдеу арқылы орындалады»96.
Таратып  айтканда,  жыраулық  жырлардың  шумак  тармактарындагы  кем 
буын  ән  әуенімен  толықтырылып  отырған.  Ол  буыны  кем  жолдын  басын- 
дағы,  ортасындагы  не  болмаса соңындағы  сөздің  ішіндеп  дауыстыны  созу- 
мен орындалған.  Мәселен, Доспамбет жыраудын:
* фш
Арыстандай екі бұтын 
аліиайтып
, (11)
Арғымақ мінген  өкінбес.  (8)
Кілең бұздай 
кілшейтіп
, (7) 
кілшейті-і-і-і-іп
 (11) 
Көбелер киген өкінбес.  (в)97, —  
деген  үзіндісінде  бірінші  және  үшінші  тармактарда  буын  сандары  әрқилы. 
Алайда  әуендете,  әндете  айтылудың  нәтижесінде  буын  саны  кем  үшінші 
тармақтағы  сөздердің  бірі  бірінші  тармактағы  буын  санымен  теңескенше 
көрсетілгендей  созылып  айтылуы  әбден  мүмкін.  Қадым  заман  адамдары 
өлең-жырды  әнмен  әуендетіп  айтатын  болған.Сол  себепті  олар  кез  келген 
өлеңді  сол  әуен,  ырғак  желісіне  үйлестіріп,  бағындырып  шығарған.  Баска- 
ша айтсақ,  өзара ұйкасатын  өлең  жолдары  белгілі  бір  әуеннін  сазына  карай 
бейімделіп  айтылатын  болган.  Акынның  тандап  алган  мотиві  (эуені)  алам-
Қоңыратбаев Ә., Қоңырамбаев Т
  Көне мәдениет жазбалары.  — Алматы:  Казак 
университет!,  1991. — 265-6.
Валиханов  Ч.  Ч.
  Собрание сочинений  в 5 томах. —  Алматы.  1984.  Т.  1.  —  196- 
б.

ның  үн  шығару,  тыныс  алу  мүшелерінін  біркалыпты  жұмыс  істеу  нор- 
масына  сәйкес  қелуі  керек.  Тіл  дыбыстары  мен  сөйлеу  органдарынын 
арасындағы  байланысқа  келетін  болсақ,  профессор  Ш.  Ш.  Жалмаханов  өз 
зерттеулерінде  аты  мәшһүр  Авиценнаның  төмендегідей  пікірлерін  тілге 
тиекетеді: 
? 
у
-  
сөйлеу  дыбысының  пайда  болуы  ауа  толқыны  мен  кедергі
органдардың нәтижесі;
-  
сөйлеу  дыбыстарының 
артикуляциясы
органдары  мен фонологиялық ауаның нәтижесі
дегенш із
98
сөйлеу
өлеңдегі
зандылыктар
өмірге  келген.  Ежелгі  түркі  халықтарының  поэзиясы  тугілі.  тіпті  дидак- 
тикалық-философиялык  мазмұндагы  макалдардын  өзінде  ұдайы  сакталып 
отыратын  ішкі  ұйкас  бар.  Бұл  әдеби  зандылык  тармак  жігінде.  макалдын 
буын  өлшемінде,  олардын  өзара  ұйқасында  катаң  түрде  саісгалым  отыра-
__99 
***•-*
ДЫ  . 
, 
Щ
  ^  
|
Жырау  туындыларындағы  тармақтар  өздерінің  буын  саны  жагынан  ал- 
ғанда  үнемі  біркелкі  болып  отырмайтыны  бұл  кездейсок  кұбылыс  емес. 
жырау  поэзиясынын  өзіндік  ерекшеліктерінің  бірі.  Бұл  —   жырау  поэ- 
зиясының ішкі  мазмұнына сәйкес табылған  форма.  .
7-8  буынды,  11  буынды  өлең  түрік  халыктары  поэзиясында  7,  11 
буынды  өлеңдермен  бірге,  буын саны әртүрлі тармақтардан  қүрылган  өлең-
бетіис
түрік  эпосы  «Кітаби  Қорқыттан»
бұл
сандары
туындыларында  бұдан  өзгеше  з 
тармақтан  құралған  туындылар 
>і.  Бұл-  жыраулар  поэзиясында
дицияның
жай  ұйқасты  сөз  емес,  өлең  деп  карагандыгынан...  Әйткенмен.  бүын  сан-
зы  қалаи  өзгеріп жатса да  өленнін өлеңдіпн 
ыргақ жойылмайды100.
98 
ш
Жалмаханов Ш. Ш.
  Жалпы  тіл  білімі.  —   Караганды:  Болашак-Баспа.  2006  __
42-6.
Келімбетов Н.
  Көркемдік  дэстүр  жалғастыгы:  Зерттеу.  —   Астана-  Ёлопяа;
2000. — 154-153-66. 
' 
Р

Тармақтары  7-8  буын  жөнімен  келе  жатқан  жыр  кенет  10,  11  немесе  12 
буынға  қарғып,  бірақ  келер  жолда-ақ  бұрынғы  сабасына  қайта  түсуі  мүм- 
кін.  Немесе,  осындай  ұзын  тармақтардың  бірнешеуі  қабаттасуы  ықтимал, 
кейде тіпті буын с^ндарының алмасуы аттамалы түрде келуі де  мүмкін.
Мүндай  реттерде  ырғаққа  үлкен  мән  беріліп,  басып  озып  тұрган  тар- 
мактар  ереюпе  екпінмен  айтылады.  Жалпы,  жыраулар  поэзиясындагы  екпі- 
ннің алатын орны ерекше.
Буын  санының  асып  кетуі  сө зд ің   ойға  бағынып,  айтайын  деген   пікірдін 
дагдылы  өлш ем ге  сыймай  қалушылыгынан  да  бол ады 101.
ХУ-ХҮИІ гасыр  кезеніндегі  поэзия  ауызша  айтылып,  тыңдауга  бейім- 
деліп  туғандыктан,  тыңдаушынын  назарын  аудару  үшін,  өлен  ыргагын  кү- 
былтып  отыруды  немесе  өзге  де  максаттарды  көздей  келтірілетгн  «басы 
артык)/  одағайлар,  шылаулар,  есімдіктер  кездеседі.  Мысалы,  кейде  тілті 
тармақтың  буын  санының  артқанына  қарамастан,  бір,  мына,  мынау  есім- 
діктері  қыстырылып айтылады.  Мысалы:
Салп-салпыншак 
анау
 үш  өзен...
Менен  калған 
мынау
 Еділ  жүрт...  (Қазтуган).
Бұлар  бірде  ыргакты  өзгертіп,  кейде  ой  желісін  күшейтіп,  экспрессия 
тудырады.
Тек  шылаулар  мен  есімдіктер  арқылы  ғана  емес,  жалпы  өлшем  бір- 
келкілігін  оқтын-октын  құбылтып  отыру  —   ауызша  поэзияга  тән  сипат102. 
Ғалым  Қ. Жұбанов  ерекшелікке:  «казақтың  халық  эдебиеті  де  сахна  әде- 
биеті  болатын,  көпшіліктің  тыңдауына  бейімделген  шыгарма  болатындық- 
тан,  тыңдалатын  шығарма  магынаның  артык  коюлығын  көтермейді.  Олай 
болса,  тыңдаушының  миын  шаршатады.  Сондыктан  халық  шығарма-сында 
шығарманың  тақырыбына  қатысты  сөздердің  аралығына  тындаушынын 
миына  гимнастика  болгандай  «басы  артык»  сөздер  енгізілетін.  Мұндай 
кыстырма  сөздер  шығарушының  шеберлігіне  карай,  бірде  такырыптан  өте 
апыс  кетіп, тек ұйқасым  үшін  тұрады  да,  бірде  алыстан  орагытып  келіп.  та- 
кырыптың бір жерінен  жанасатын,» —  деп сипаттама береді10’.
101 
Жүмалиев Қ.
  ХУИІ-ХІХ гасырлардагы  казак әдебиеті.  —  Алматы,  1983.  —   51-6
102 
Сыздықова Р.
  Қазак  әдеби  тілінін тарихы:  ХУ-ХІХ  ғ.  —  Алматы:  Ана тілі  1993 
-1 0 6 - 6 .
103 
ЖұбановҚ.
  Қазақтіл  білімі  жөніндегі  зерттеулер.  —  Алматы:  Ғылым,  1966.  — 
298-299-66.

2 .3 . 
С Ө З  ҮЙҚАСЫНЫҢ ФОНЕТИКАЛЫҚ ҚҮРЫЛЫМЫ
а)
артикуляциялық
үйқасу
Өлең  ұйқасының  фонетикалық  сипатын  ұйқасушы  сөздердегі  дыбыс- 
тардың сэйкестік дәрежесіне және сәйкес (үндес,  үйлес) дыбыстардын  саны 
мен ұйқасушы сөздердщ буын санына карай бөліп  карастыруга болады 
Үйқастың қандай элементтерден  кұралатындыгын  айкындау  үшін  ен ал-
ЦЫМСН  ОНЫН  ЛЫбмг/Ткііг 
III 
______
„ , иі№  ~  , __ __ 
. 
Ш ------ р і   талдау  вд*сг.  оүл  жаиындагы  ака
д   мик  3. Ахметовтщ  тркырымын  басшылыкка  апа  отырып,  дауысты  ды 
бысқа қатысты өлең ұйқасымын  екіге бөліп  карастырамыз
1)  Қайтапама үщ асу (тар магынадагы үйқасу)
2
)
Қайталам
үгиіес
Ш 4
7
-
г --------- сонгы   оунакта  немеср
^ і г і  
әү
Г
л
" ”  • 
В
И
З
 Н
 
Нзтижесінде  тармак  ун-
дестіп, әуезділігі  артады
Арғымаққа міндім деп, 
Артқы топтан адаспа. 
Күнінде өзім болдым деп,
таласпа
Артық үшін айтысып, 
Достарыңмен санаспа.  (Бұкар).
ты  себебі
ұйқас
~ 
да  кайталанып  келуі  және  жа
гяупя
нын а
З
Г
Г
3"  
“ 3 
* «   *   У"ЯІ *
а ”тылУДа тіл  алды  болы п  келуінің д е   өзін дік   рөлі  бар.
Жүк тиесең 
кетерсің,
Ниет етсең 
жетерсің,
Жетсең тауап 
етерсің,
Етектеп  жиған  көп халкын, 
Сұлтан ием,  кімге асмап
дауысты
ланып келуі арқылы толық үйлесім  жасап түр.
¥йқасуш ь
болуы
а) 
а
 мев 
а
 дыбысынан:
Ахметов 3.
  Өлең создің теориясы. -  Алмагы: Мекгеп,  1973. — 144-6
о2 
£

Сөз сөйлесе жөн болып,
Не десе де 
жарасар.
Бай, байсын деп ат қойып,
Ел аузына 
қарасар.
 (Асан қайғы).
ә) 
е
 мен 
е
 дыбысынан:
Сартылдаған сары аяз,
Жылкының мойнын мұз 
кесер.
Бұлан да бұлан, бұлан сан,
Бұланнын санын ок 
тесер.
  (Актамберді).
б) 
ы
  мен 
ы
 дыбысынан:
Майданда дабыл 
қақтырып
,
Ерлердің жолын 
аштырып.
  (Актамберді).
Орта түркі  поэзиясында:
а) 
а
 мен 
а
 дыбысынан: 
| 
|
Билиглиг сөзи  панд насихат 
адаб 
Билиглигни өгди  ’ажам  '
араб 
Таварсызга билиги түганмас тавар 
Хисабсызға билиги йарылмас 
хисаб.
э) 
у
 
мен 
у
 
дыбысынан:
Қаза келсе йүгрүк йүгүрмаз 
уруп 
Қаза қайтарылмас катыг йа 
куруп 
Сеңа ранж ана ганж беригли уган 
Ж аза’  кылма ей ранж идиси 
туруп.
б)
 
у
 
мен 
у
 
дыбысынан:
Бала келса сабр ет фарахка 
кутуп 
Күйүп тур фарахка бала  ранж 
иутуп.
в)
 
и
 
мен 
и
 
дыбысынан:
Баһалық динар билиглиг 
киши 
Бу жаһил билигсиз баһасыз 
биши 
Билиглиг билигсиз качан тек болур 
Билиглиг тиши ер  жаһил 
тиши.
Бүдан  шыгатын  түйін  —   орта  түркі  поэзиясында  біртектес  дауысты­
лардын 
ұйкас  құрауына 
а-а,  у-у,  у-у,  и-и
  дыбыстары  екі  буынды  сөздерде 
кездеседі жэне олар  тек  Ахмед Йүгінеки  шыгармаларынан  орын  алган.  XV- 
XVIII гасырлар  поэзиясында бұл тәсіл е-е,  ы-ы  дыбыстарынын  катысуымен 
дами түскеніне  куә болдық.
Екі түрлі дауысты дыбыстың катысуымен ұйқасу:
в) 
у
 мен 
е
 дыбысынан:
Елбең-елбең 
жүгірген
,
Ебелек 
отқа 
семірген.
 
(Асан 
кайгы).

Ай, хан,  мен айтпасам 
білмейсің,
Айтканыма 
көнбейсің
.  (Асан  қайғы).
г) 
у
 
мен 
у
 
дыбысынан:
Сенікі жен болса да,
Атың шыкпас 
дұрысқа.
Мінезі жаман адамга,
Енді  қайтіп 
жуыспа.
  (Асан  кайгы).
д) 
у
 мен /  дыбысынан:
Қары ұнымы  сұлтандайын 
жүрісті
,
Адырнасы шайы  жібек оққа 
кірісті.
  (Қазтуган).
е) 
ү
 мен 
ы
 дыбысынан:
¥ стаса қашағанның ұзын 
құрыгы
,
Қалайылаған касты орданын 
сызыгы.
  (Қазтуған).
ж) 
е
 мен 
е
 дыбысынан:
Қан жусандай 
егілсе,
Аққан судай 
төгілсе.
  (Доспамбет).
з) 
э
 
мен 
у
 
дыбысынан:
Балуандармен куреспе,
Таң боларсың 
элемге
,
Сөз боларсың 
күлемге.
  (Ш алкиіз). 
^
И) 
а-о,  ы-у
 дыбыстарынан:
Акшалай  шалың 
ақталап
,
Шемшірлігін 
ноқталап
,
Шал сақалың 
жылаттың
,
Атаңнан  калган  көп халыкты 
Ер өзіңнен сонратын
Тек бір жардан 
қулаттың.
  (Шалкиіз). 
к) 
о-а
 дыбыстарынан:
Салпаң да салпан 
жортармын
,
Сары  азбанга қосымды 
артармын
.  (Ақтамберді).
Қ) 
а~¥
 дыбыстарынан:
Ор қояндай 
қабақты,
Қиған камыс 
қулаңты.
  (Ақтамберді).
Л) 
о-ү
 дыбыстарынан:
Жоны бір жаппақ 
жотадай
,
Мойны бір жалпақ 
бүқадай.
  (Ақтамберді).
м) 
е-ә
 
дыбыстарынан:
Татулық болар 
береке
,
\   Қылмасын жұрт 
телеке.

Араз болсаң ал ты ауыз
Еліңе  кірген 
эреке.
  (Актамберді).
н) 
о-ы
 д ы б ы стар ы н ан :
Аруагыңа 
болысқан
,
Әділ билік 
қылысқан.
  (Үмбетей)
и) 
е-і
 д ы б ы ста р ы н ан :
Тар  құрсағын 
кеціткен,
Тас емшегін 
жібіткен
.  (Бұкар).
о) 
ұ-ү
 д ы б ы стар ы н а:
Қалданменен 
ұрысып
,
Жеті  күндей 
сүрісіп
,
Сондағы  жолдас адамдар.  (Бұқар). 
-  ~
ө) 
и-ү-ө
 д ы б ы стар ы н ан : 
і
Маңдайы күнге 
тимеген
,
Желге шашын 
үрмеген
,
Серпіліп адам бетін 
көрмеген.
 (Доспамбет).
п) 
ө-ү-е
 д ы б ы стар ы н ан :
Хандар шыққан 
төбедей,
Қабырғадан бүтін шыккан 
сүбедеи
,
Аударылмас кара 
кемедеи.
  (Ер  Шобан).
Жуан  және  жіңішке  дауыстылардын  езулік  және  еріндік  болып  келіп
үйлесуі: 
. 
.
Жаралы  қудай 
ыңырантып
,
Жарылган  мұздай 
күңірентіп
 (
куңүрөнтуп
),
Қайрауыктын ащы  күйіндей
Қайырып боздап 
күйлентіп (күйлөнтүп
),
Боталаған  боз інген.  (Актамберді).
О, 
Ө,  ¥,
  Керіндік дауыстылары  тілімізде сөздін сонгы  буынында  кездес- 
пейді  десе де болады.  Жыраулар  поэзиясындагы  ұйқаста  мұны  көбінесе  бір 
буынды  редиф  сөздерден  байкауға болады.  Мысалы: 
желден-дүр 
белден
дүр,  басқан  күн
  — 
асқаи  күн,  қамқа  тон
  — 
тозган  соц,  түтқан  жүрт 
жортцаи жұрт.
Түйіндей  келе,  жоғарыдағы  мысалдардан  сөз  ішіндегі  бірлі-жарым  да­
уыстылардын  бір-бірінен  артикуляциялык  тұргыда  ерекшеленуі  ұйқас  кұ- 
раушы  сөздердің үйлесім  табуына соншалыкты  нұксан  келтірмейтінін  аңға- 
руга  болады.  Үйлесуі  жагынан  жакын,  ұйкас  кұрайтын  дауыстылар:  а-£, 
о-
э, ұ-ү,  ы-і, о-ө-е, ұ-ү-ы-і, ө-ү-і
, 
о-ү-і,
  кейбір жагдайларда 
а-?-о%
  е-ү-у-і, о-у-у- 
ы.
  Сонымен  катар  ұйқас  кұрауда  тек  дауысты  дыбыстардын  гана  емес.  да- 
уыссыздардын да өзіндік  ыкпалы  бар  екеніне  көз  жеткіздік  Одардын  ұйкас 
күрауда  көбірек  үйлесетіндері:  б-г-г,  б-д-п-к-к,  с-ш,  м-н-н,  м-н-л,  г-г-д-б

(орфография)  жэне  дурыс
немесе
бар.  Сонгысын  басшылыкка  ала  отырып,  ангарганымыз  _   ұйкасушы
Ж
Г
”
"   “ ”ге"  еріНДІК 
ез5"1ік М УЬ«=™  лыбыстардын  сэй-
кесуінде еріндш дауыстылар  ундестігінін (губнал  гармони»)  маныэы  зор
а) 
Ж уан мен жуан дауыстылардың үндестігі:
Қатын алдың 
царадан
,
А йр ы лды ң ханды қ 
жорадаи,
Ел ұстайтын ұл таппас,
Айрылдың ата 
мұрадан.
  (Асан  кайгы)
Соқса бір жілік 
сындырган
,
Көк қоянның қос қүлағын 
тұндырган
,
Көгілдірдің жез қанатын 
сындырган
,
Тегеурінді болат темірдің 
Тегеуріні өзіңсің. (Ш алкиіз),
Тіл сэл артқа қарай тартылады. 
льіоыстағанда
^  
Л иш * 
вшы* 
дауыстылардыц үш іесімі
•
ж
м
е
 
ц
ш
а
ш
ы
к
Май жемесе 
қонагым
, 
г 
Қан жемесе 
барагым
,
немесе
Он кісіге жараса 
Бір кісіге арнап артқан табағым.  (Ақтамберді)
Садақ толған сайгез оқ
Масағынан 
өткеріп
,
Басын қолға 
жеткеріп
0  
Ашьш
 
„   Соз‘ІП тартар күн  кайда. (Доспамбет).
86
Маңдайы күнге 
тпимеген,
Желге шашын 
үрмеген
,
Серпіліп адам  бетін 
көрмеген
,
Қалай күні кешті екен. (Доспамбет) немесе
Жаксы да келер бұ 
көпке^
Жаман да келер бұ 
көпке,
Тугел  іс койып болмас бір /сея/ге.  (Шалкиіз).

жүктеу/скачать 8,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: