Н. абугалиев ¥ЙҚастың фономорфологиялық ҚҮрылымының ерекшеліктері моногра фия қарағ анды 2012

ҚАЗАҚСТАН РЕС ПУБЛИКАСЫНЫҢ
іШКІ
ЕНОВ АТЫНДАҒЫ 
АКАДЕМИЯСЫ
Қ.  Н.  АБУГАЛИЕВ
¥ЙҚАСТЫҢ
ФОНОМОРФОЛОГИЯЛЫҚ
Қ¥РЫЛЫМЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
КАРАГАНДЫ
2012

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
ІШ КІІСТЕР МИНИСТРЛІГІ
Бәрімбек Бейсенов атындагы Қараганды акаде
чиясы
Қ.  Н. АБУГАЛИЕВ
¥ЙҚАСТЫҢ 
ФОНОМОРФОЛОГИЯЛЫҚ 
ҚҮРЫЛЫМЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
МОНОГРА ФИЯ
ҚАРАҒ АНДЫ
2012

УДК 811.512.122 
ББК 81.2 Каз
* 
А16 
^ -4
П ікір  берушілер:  Қазақстан  Республикасы  ІІМ  Б.  Бейсенов  атындагы 
Қарағанды  академиясынын тілдік дайындық кафедрасының бастыгы,  фило­
логия  ғылымдарының  докторы,  профессор 
Ш. Ш. Жалмаханов;
  Е.  А.  Бе­
кетов  атындағы  ҚарМУ  филология  факультетінің  қазак  тіл  білімі
кафедрасының доценті, филология гылымдарының кандидаты 
Б. А.  Қалиев
Қ.  Н. Абугалиев
 
—.
А16 
Қазақстан  Республшсасының  отбасы  құкығы:  Монография.
Қарағанды;і0^ІІМ   Б. Бейсенов атындағы  Караганды>иСадем иясы
X  
2 0 1 2 ^   15$ б. 
X
  м 
I8ВN 978-601-7231-61-3
Бұл еңбекте Қазақ поэзиясындағы ұйқас  мәселесі, өлең сөздегі ұйкастын 
түрлері,  шығу  тарихы,  оның  өрбіп  дамуы  тарихи  тұрғыда  салыстырмалы 
түрде  қарастырлған.  Монография  тіл  білімі  саласындағы  ғылыми  қызмет- 
керлерге,  жоғары  оқу  орындарының  оқытушылары  мен  м^ғалімдеріне  ар-
налады. 
.  /  ^
УДК 811.512.122 
ББК 81.2  Каз
Қазақстан  Республикасы  ИМ  Б.  Бейсенов  атындагы  Караганды  акаде-
миясы гылыми  кеңесінің шешімі
I8ВN 978-601-7231-61-3
нша басылды
С.Торайғыров 
атындағы  ПМУ-дің 
академик  С.Бөйсембае& 
әтындағы  ғылыми
КІТАПХАНАСЫ
Ш
ейсенов атындагы 
Қараганды академиясы, 2012; 
Абугалиев Қ. Н., 2012

КІРІСПЕ
I 
Диалектика заңы  бойынша  әрбір  қоғамдық  кұбылыстың  пайда  болу,  ка-
I 
лыптасу,  даму  кезеңдері  бар.  Халық  қоғамдык  фактор  десек,  эрбір  халык-
тың тумысынан басынан  кешер өзіндік тарихы болады.  Осы өсу, даму тари-
хында  жасаган  гасырлармен  өлшенетін  ұзақ  әлеуметтік  қалыптасу  үстінде
қорлаяған рухани байлығы да үнемі бірге жетіле түсіп отырады.  Бұл заңды-
лык түркі халықтарының тарихына көз жүгірткенде тұрақты түрде белгі  бе-
реді.  Ілкі  бабаларымыз  көне түркілік дәуірінде-ақ тасқа  қашапып түсірілген
ойма  жазу  үлгілерін  кенінен  пайдаланғаны  белгілі,  кейіннен  біржола  араб
әліппесіне  көшіп,  ХІ-ХГУ ғасырларда  ескі  түркі  жазба  әдебиеті  деп  атала-
тын  этолондык  сапада  барынша  қарқынды  дамыған  не  бір  озык  әдебиет
үлгілерін туғызған.  Бұл деректер хапкымыздын  иірімі  мол  мындаган  окига-
ларға  толы  ғұмырынын  көркем  бейнесі  болып  табылатын  жазба  мұрагаты.
яғни  рухани  тарихы да  күрделі  болғандыгын,  өздеріне лайық, дербес,  жога-
ры  өркениетті  деңгейін  көрсететін  мэдениет  үлгілері  жеткілікті  дәрежеде
болғандығын  баршаға  айғактай  алады.  Мұндай  сапалык  көрсеткіш  ұлттык
эдебиет-мәдениетіміздің  ұлттық  бітімін  калыптастыруда  орны  айрыкша
бағалы  ХУ-ХУШ ғасырларда  гұмыр  кешкен  акын-жыраулар  шыгармала-
рының  шын  мәніндегі  классикалык  әдебиет  деңгейіне  көтерілуіне  негіз
-  болғандығының басты айғагы.
Сөз  өнерінде  ерекше  құдіретті  күш,  қасиет  бар  деп  білген  ақын-жырау- 
ларымыз  өлеңді  айтылатын  асыл  сөздің  ең  биік  формасы,  шыркау  көгіне 
балаган;  өлеңге  сөздің  ең  бір  ажарлысы  мен  реңдісін,  үздігі  мен  үлгілісін, 
келістісі  мен  керімдісін,  айшьщтысы  мен  нақыштысын,  үндестігі  мен 
үйлестігін,  төресі  мен  сересін  талғап,  тавдаған.  Өлең  —   жай  ғана  сөздер 
тіркесі  емес,  ырғағы  мен  ұйқасы  белгілі  қалыпқа  түскен,  шумағы  мен 
бунағына дейін белгілі  тэртіпке  багынған  өрнекті  сөздер  тһбегі  десек,  «тас 
бұлақтың  суындай,  сылдырал  өңкей  келісім»  тапқан  өлеңнің  келістілігінде 
ұйқастын  алатын  орны  айрықша  бағапы.  Шумактагы  эр  тармактың 
соңындағы  сөздердің  буын  дыбыстарының  бірдей  айтылып.  естілуінен  жа- 
салатын рифмикалык ұйкас —  өлеңді  шыгарманы  шынайы  туынды  реііидс 
өнер  мұратъг  талап  етер  қажетгі  биікке  көтеріп.  өлеңді  өлең  степн  ү  .ксн 
ерекшеліісгердің бірі. Үйкас,  негізінен,  өлеңнің  ішкі  өлшем-өрнеі іне тәи  кү- 
былыс.  Ол  —   өлеңдегі  басты  атрибут  дейтініміз  сондыктан.  Өлен  ішкі 
ырғаққа,  дыбыстық  үйлесім,  үндестікке  багынып,  өзіне  тән  діггеген  ұйка- 
сымын  табадьі.  Шын  мәнінде  акыннын  алкаусыз  шабытынан  туған  ой  көр- 
кемдіп  белгілі  бір  қалып,  формада астаса  үйлесім  тапканда  гана  ойды  тер-
’  бойяы  билейтш> жан  байытар рухани  азыкка айналары  сөзсіз.  Өленнің

сыртқы  қалып,  формасы  өзара  салыстырылатын  бірліктерге  бөлінетіні  кә- 
дік.  Белгілі  бір  тәртіпке  бағынған,  тізбекке  түскен  тілдік  кұрылымымен 
ерекшеленетін  өлең,  мұндай  тәртіп  болмаса,  өлеңдік  касиетінен  айрылады. 
«Өлең  сөздің  формасы  мен  сапалық  өлшемін  шумақ,  тармақ,  бунақ,  буын 
сандары  айқындап,  олардың  ұйқасуы  (рифма)  поэзиялык  шығарманы  фор- 
малық  және  мазмұндық  жағынан  тұгас  дүниеге  айналдырады»  дейтін  сөз
—  нақты  ақиқат.  Еңбекте өлең тілінің дыбыстық ұстынын  зерделегенде тек 
жекелеген  дыбыстарды  не  дыбыстық  кздэылымды  ғана  емес,  сондай-ак
өлеңнің тілдік  құрылымы  мен  құрылысы тұтас  бірлікте  алып  карастырыла- 
ды.
Өлең тілінің дыбыстық  кұрылымы  фонетикалық,  ырғақтық,  интонация -
лық-синтаксистік  қатынастармен  реттеледі.  Ендеше  ХУ-ХУШ  гасырлар-
дағы  ақын-жыраулардың өлең-жырларының ұйқастық ерекшеліктері  кезек-
кезегімен  қаиталанып  отыратын,  айқындалган  кідіріске  (пауза),  ырғак  бір-
лігіне, яки тармаққа,  клаузула  мен ұйқаска,  өлен екпініне,  сөйлеу  ыргагына 
тікелей байланысты  келеді.
Силлабикалық өлең кұрылысына жататын  казак  поэзиясыңда  сөз  аягыи- 
да  буындардың  үйлесіп,  ундесіп  айтылуының  ерекше  мәні  бар.  Ұйкасты 
зертгеу  еңбектің  негізгі  нысаны  ретінде  ортадан  ойып  алып  карастыру  сы- 
рының  өзі  осында жатса  керек.  Бірақ зерттеу еңбегінде  өлентану  іліміндегі 
ұйкас  кұрылымын  әдебиеттану  тұрғысынан  емес,  өлендік  категориялардын 
бірі  делінетін  ұйқастың  дыбыстық  жымдасуы  лингвистикалык  тұрғыда 
алынып,  тапданады.  Бұл  тақырып  отандық  ғылымда  мейлінше  аз  зерттел- 
ген.  В. М. Жирмунский,  Б. В. Томашевский,  В.  Е.  Холшевников,  Л.  И.  Ти­
мофеев  секілді  көптеген  орыс  ғалымдары  өлеңдегі  мағына,  тақырып,  инто­
нация  және  ұйқас  бірлігі  туралы  ез  ойларын  кеңінен  білдірген  болса,  ал
қазақ ғалымдарының  еңбектерінде  бұл  мәселе  арнайы  карастырылмай,  жа- 
нама түрде ғана сөз болып жүр.
¥ғымдық  тұрғыдан  алғанда  морфонология  мен  фономорфология  бір- 
бірше етене  жақын  тұрса да,  ішінара  өзгешеліктері де  жоқ емес.  Морфема-
дағы  дыбыстық  алмасуларды  морфонология  қарастыратын  негізгі  нысан
болса,  фономорфологияның  максаты  морфологиялык  айырмашылыктарды
көрсетуге ұмтылған фонологиялык қарама-карсылыктын  колдану ерекшелі-
пн  аиғақтайтын  тіл  білімінің  айқын  бір  өзегі.  Бір  сөзбен  айтканда.  фомо-
морфология  сөзДер  мен  морфемалардын  фонологиялык  құрылысы  мен 
фонемалық кұрамды зерттейді.
Морфонология  және  фономорфология  терминдері  —   бір-біріне  жакын 
ұғымдар.  Алайда аздаған  өзгетеліктері  бар.  Морфонология  дыбыс  алмасу- 
ларын  морфеманың негізінде түсіндіріп  карастырса,  ал  фономорфология  - -  
фонология  мен  морфология  арасындағы  байланыстарды,  морфологиялык

айы р м аш ы л ы қтар ды
-  
• 
^ 
-  -  
Ш---  
Т   — ■ -
^
ІТІ и   1\ и р V  ОІ
ЛЫКГЫҢ  қолдану  ерекшеліктерін  зерттейтін  тІл  білімнін  бір  саласы.  Демек.
фономорфология  сөздер  мен  морфемалардын  фонологиялык  кұрылысы  жг>- 
не фонемалық құрамын қарастырады1.
Отандык  тіл  білімінде  морфонология  сапасын  өз  апдына  жеке-дара  ілім 
етіп  іргесін  калаған  галым  А.  Айғабылов  «Қазак тілінің  морфонологиясы»2 
аталатын  іргелі  еңбегінде  морфонологиялық  құбылыстарды  егжей-тегжей
і г а
п
о л
л
п
  т
о
  г * »   і  
А
а
г
  •  
_
  - ___________ _____________
жұмыстарын
• 
^ 
і-------т  •  •  «іц/і іл 
уп
  гилоііуідаи  сапы
аса көп  емес,  А. Қалыбаева,  А. Ысқақов,  М. Жүс.пов т. б.  ғалымдарды  ата- 
сак  та  жеткілікті.  Әйтсе де,  осы  бағытга ұйқастың  тілдік  құрылымын  тео- 
риялық  жэне  әдістемелік-практикалық  тұрғыдан  арнайы  зерделеген 
Қалиевтщ  «Абай  өлеңдеріндегі  ұйқастың  фономоо(Ьологиялык  КҮПМПЫ-
ерекше
д  ^   V 
* 
------------ ---------- У
АОай поэзиясындағы өлең тақырыптарындағы ұйкастар  ерекшеліктерін  ды-
оыстық,  буындык,  лексемалық,  морфемалық,  семемалық  талдау  жасау 
тәжіриоелері арқылы дәлелдеген3 .
Казақ
И г  
Ч
і
Г  ) 
’  
і ш о і р г а г о і г і   і \  ү  •
шеиткен,  кыска,  күрделі  тіркестерге,  эсіресе  жеке  сөзге  идеялык  магына
П Р М Н Р П І  
ПГ» г т и о і г  
...............• _____• 
_
өлендік
— 
- 
----- 
і иічальік
формаларды  іздестіре  қараган  әдебиетші  галымдар  А.  Байтұрсынов. 
М .Ә уезов, 
Қ. Жұмалиев, 
3. Ахметов, 
Ғ.  Мүсірепов, 
3.  Қабдолов, 
М. Базарбаев,  Т. Кәкшіев,  С.  Негимовтермен  бірге  өлең  ұйкасынын  табига- 
тын  тануға  еңбек  сінірген  тіл  мамандары  Қ.  Жұбанов.  С.  Аманжолов. 
Н ^С ^ранбаев,  I.  Кеңесбаев,  Т.  Қордабаев,  Қ.  Өмірэлиев,  Р.  Сыздыковалар
ұйқастың
^
 
.  . 
- 
т—--------* 
іаикіг аі ы  іура-
лы  бір  пікірге  келген  ортақ  түйін  жоқ,  аз-кем  болғаннын  өзінде  пайым- 
Даулар эр қилы келеді. Мұның өзі б¥рын-соңды  бұл секілді тілдік  кұбылыс- 
ө3 
жұмыстарының негізгі  нысаны  ретінде талданбаған-
г
г
~
Бұл мәселе 
де* ^ ғалы 
"
нан  айта  қоярлық дәрежеге  жете  қойған жоқ.  Ғылыми  жұмыстың  өзектілігі 
осыдан  туындайды.  Нактырак  айтканда,  акы н-ж ы рау^р  поэзиясьГдагы 
°  сипатының  ерекшеліктері  мен  даму  заңдылыктары,  онын  фономор-
I
3
Лхманова
.  —
лиш вистических  терминов  —  Москва  Сонетск-.и
энциклопедия,  1966.__ С.  499. 
ч ж т с ш ш
и Ш И ш
 В
™ ІНІН “ »РФ°"
0
» ™ ТСЫ. -  Алматы  Санат.  1995  -  
116
 й
ФИЛ. ™
И
|  Ш
Ш
ш
Й
  ^н»м„рфояГ „ ь ,к   кұрылымы:

фологиясы,  тілтанушылар  үшін  кажетті  түстары  жеке  аспектілерде  карал- 
май  келеді.  Аталмыш  жұмыста  акын-жыраулар  шыгармаларыняагы  ұйкас 
кұбылысы  өз  алдына  белгілі  бір  гылыми  ізденістердін  аркауы  бола  алаяы 
десек  те,  аталган  жұмыс  алдагы  іргелі  зерттеулердін  ілкі  бастауы  болган- 
дықтан,  оның  лингвистикалық  аныктамасы,  кұрылымы.  кұрылымдык  бө.і- 
шектері, жүйелі,  заңдылык-ережесі  бар  тілдік  кұрылым  ретінде  талдау  мін- 
детке  алынды.  Сонымен  бірге  өлен  кұрылысындагы  ұйкастын  орнын.  мэн- 
маңызын  зерделеу,  ақын-жырау  өлеңдеріндегі  өзіндік  рөлін,  калып-форма- 
ларын  айқындау  мәселелерін  қаузай  түсу  әбден  қажет-ак.  Үйкастың  фоно- 
морфологиялық ерекшеліктерін зерттеудің бір парасы  осында жатса керек.
Жалпы үйқастың пайда болу,  қалыптасу,  даму жолдарын  тарихи  тұрғы- 
дан тану,  ақын-жыраулар  поэзиясында ұйқастың  қолдану жолдары  ерекше- 
ліктерінің  сырына  үңілу,  осылайша  олардың  ортақ  заңдылықтарын  тауып, 
ашу  бүгінгі  таңдағы  тіл  ғылымындағы  басы  ашылмай  жатқан  күн  тәрті- 
бінде түрған күрмеуі қалың күрделі мәселе.
Тақырыптьің  теориялық  және  эдістемелік-практикалык  өзектіліктерін 
жік-жікке  бөліп  айтар  болсақ,  біріншіден,  үйқастың  лингвистикалык  та- 
биғатының,  ұйқас  жүйесінің,  фономорфологиялык  заңдылыктарынын  элі 
де  болса  толық  түрде  теориялық  түрғыда  айқындапмауынан  деп  айта  ала- 
мыз,  екіншіден,  белгілі  бір  дәуір-кезеңдерде  өмір  сүрген  акын-жыраулар- 
дын  жеке  өлеңдері  мен  түтас  туындыларындағы  ұйкасты  колдану  ерекше- 
ліктерінің талдану  әдіс-тэсілдердің  кыр-сырлары  тольік  ашылмай,  калыпка 
түспей, бағыт-бағдарлары  белгіленбегендіктен дегенге  келіп  саяды.
Ғылыми  еңбекте  ақын-жыраулар  поэзиясындагы  ұйкастын  алуан  түрлі-
гінің,  жасалу,  қолдану,  жұмсалу  жолдары  аныкталып,  оларга  саралау  жаса-
лады.  Көне,  ескі  дәуірлердегі  түркі  жазба  жәдігерлеріндегі  ұйкас  кұбылыс-
тары  сүзгіден  өткізіліп,  дэстүр  сабақтастыгы  мен  жалгастыгындай  кейінгі
ақын-жыраудар  өлеңдерінде  олардың  жаңғыру  т^стары  да  сарапқа  салы- 
нып, өзіндік ерекшеліктері сөз болады.

1.  АҚЫН-ЖЫРАУЛАР  ПОЭЗИЯСЫ   ¥ЙҚАСТАРЫ НЫ Ң
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1.  ҮЙҚАС ЖАЙЫНДА
Поэзия  да,  проза 
да  көркем  туынды,  акын-жазушынын  шыгармашы-
лығы.  Дегенмен  өлең  мен  проза  арасындагы  айырмашылык  екі  тармакка 
негізделеді:
Өлең  тілі  өзара  салыстырылатын  бірліктерге,  ал  проза  түтас  тілге 
бөлшектенеді;
2)  Өленнің  іштей  өлшем-өрнегі  болады,  ал  прозада  ондай  өлшем- 
бірлік болмайды4.
Өлеңді  өлең  ететін  ырғақ  пен ұйқас  екені  белгілі.  Өлен  тармақтарынын
буын саны бірдей  болып,  ырғаққа ғана негізделсе, ұйқассыз ақ өлең дейміз. 
Ал  ұйқас 
өлең  тармақтарындағы  сонгы  буындарының  (сөз  аяқтарынын) 
(өлең тармакгарындағы  басқы,  ортаңгы,  соңғы  сөздердің  соңғы  буындары- 
нын үндестігі) үндестігі, өзара ұксас, әуендес, дыбыстас естілуі5.
Поэзиядағы  ең  басты  талаптын  бірі  —  ұйқас.  Қазақ  поэзиясы  силлаби- 
калык  өлең  құрылысына  жататындықтан,  сөз  аяғындагы  буындардын 
үйлесіп,  үндесіп  айтылуынын  мәні  зор.  Ұйқастын  мазмұнмен  тікелей  бай- 
ланысы  жайлы  тілші-ғалым  3.  Қабдолов  былай  деген:  «Ұйкас  —  өлеңнін 
сыртқы  түріне  ғана емес,  ішкі  сырына тікелей  катысты  нәрсе.  ягни  өлеңнін 
сыртқы  сұлулығы  үшін гана емес,  ішкі  жылуы,  кызуы  үшін де  ауадай  кажеі 
нәрсе»  .  Бұл  пікірді  Т.  Шалаев:  «Ұйкас —  дыбыстык  кана  емес,  магыналык
та үйлесім.  Дыбыс  келісімі,  сөз  айшыгы  гана  емес,  ой  сымбаты  да» 
чеп 
өрбіте т ү с е д і.
Демек, ұйқас 
форма ретінде өлең мазмұнынын да көрсеткіші.
Өлен  мен  проза  тілінде  ұшырасатын  ұйқастын  да  айырмашылыктары
бар.  Прозалық шығармалар тілінде ұйкас ретінде танылмайтын  үндес  эуез- 
дес сөздер жиі ұшырасады.
%И?евБ'А'
  АбаЙ  өлеңлеРівдегі  ¥йкастың  фономорфологиялык  кұрылымы
фил. ғыл. каңд. дис. — Астана, 2007. — 10 б
Ж  ^  
V  
^
 
--
Талант
Екі томдык таңдамалы шыгармалары. -  Алматы: Жазушь^ Г ^ Г т Т -  
Ш
 
Қабдолое 3.
  Талант  пен  таным:  Әдеби  толғаныстар  //  Сөз  өнері  Монография 
томдыктаңдамалы шығармалары. — Алматы: Жазушы.  І983.  Г  2.  — 299-6.

ұикастың
сатын  бөлігінің  сол  немесе  өзге  грамматикалық категорияларға  тәуелділігі,
ұиқастың
а 
>?-  - 
I 
---  
—■■ 
* ■ *  V I  
V I
Рше  катыссыз  тек  белгілі  бір  карым-катынас  ретінле  алынган  ұйкасагын 
сөздердің лексикалык (сөздік)  кұрамы.
Өлеңді  шығармалардың буын,  бунақ,  тармактарынын  белгілі  бір  тәртігі-
ке> жүйеге бағынған  кестесі  болады.  Егер осы  тәртіп,  жүйе болмаса,  шыгар-
ма өлеңдік сипатынан айырылады.  Ал  прозада  мұндай тәртіп,  жүйе болмай-
ды.  Прозалык  сөйлем  ішіндегі  буын,  бунактардын  эр  түрлі  болып  келуі 
сөйлемнің көркемдігіне ешқандай эсер етпейді.
Қазақ  поэзиясындағы  ұйқас  туралы  мәселе,  негізінен,  өленнін  жалпы 
мәселелеріне немесе осы  және өзге де тарихи-әдеби такырыптарга арналган 
еңбектерде сөз болады.  Олардың басым  көпшілігінде ұй касты руды ң эр түр- 
лі  амал_тәсілдері,  поэзиялық  шығармаларда  ұйкас  үйлестігін  жасайтын 
сөздердің  орналасу  реті  қарастырылады.  Өлең  ұйқасын  осынйай  сипатга 
қарастыру арқылы  біршама табыстарға қол  жеткізілді.  Ұйқас  табиғаты  жа- 
йында  алғаш  рет  қазақіың  біртуар  азаматы  А.  Байтүрсынов  айтқан  еді: 
«Сөздің  өлең  болып,  көңілге ұнап,  реттілігінен  туатын  қасиет  сөзді  айтқан 
кезде  сағаттың  шық-шық  еткенінің,  тамыр  бүлк-бүлк  сокканынын  арасы 
қандаи  бірдеи  болса,  сөз  сөйлегендегі  дауыс  ырғақ-ырғағының  арасы  да 
сондай  бірдей  болады.  Сондыктан  сөз  табиги  негізде  камыс  сиякты  екінші 
өңді ырғақ болады.  Бұл  ырғақ —  сөйлемдердің  ішіндегі  буын  санынын  бір-
летГн 
ырғад>,8еСТеЛеР,Н,Ң  реТТІЛІГІМен’  сөздеРдің  әуездес  ұксастыгымен  ке- 
Зерттеушілердің  пікірінше,  жалпы  классикалык  өлен  дәстүріне  дейінгі
М Ж о Г " ,  
° Й 
басымдығы  байкшіады.
алым  М. Жолдасбеков  Орхон  жазба  ескерткіштерінің  тілін  зерттгей  келе 
б ^ Ы 
Г
3 
ерДЩ  ӨЛШемі'  ¥йкасы  түрліше  болып  келгендіктен.  бүл  жаз-
оьшла ™пЖЫРҒа  ЖаТКЬ,3аДЫ-  Сонымен  катаР 
Щ
 
мүралардың  кейбір  түста-
Ы
нпрг
- 
Г К  С0ҢЫНДағы  ұйкастан  гөрі  тармак  басындағы  аллитерация  тү- 
р  дегі дыбыс үндестігі мен жарастығы әлдеқайда күштірек көрінеді
іа с « ™ г ы К
Л ^ , * Г В  ӨЛеН ¥Й; асьшын Ш ш  В
 І В
 Н
тасқандығы  туралы  айта  келіп:  «Сөз  арасында  туған  мұндай  үндестік.  әои
шаМаа^
^
гГ гаН Ж° 5   ТІ" ТІ Н м И  И
 ФУ"кш«ль.к  кшметі Н
Га"   кезде'  б«   1   ЛГРЛІ  формала  -   алғашыши  жекіл,  кіші-

гірім  поэтикалық  формада  (мақал-мэтел  т.  б.),  ал  онан  соң  өлең-жырларда 
бекіп,  орныға бастады», —  дейді.
1.2.  КӨНЕ ТҮРКІ П ОЭЗИ ЯСЫ Н ДАҒЫ  ҮЙҚАСТАР
4н|
Орта  Азия  жерінде  ежелгі  феодалдық  мемлекеттердін  бірі  Турік  каган- 
дығы  екенін тарихтан білеміз.
Зерттеушілердің  пікірінше,  «түрік»  деген  термин  тұнгыш  рет  542  жылы
аталды.  Түрік  каганаты  тұсында түркі  тілінін  өрісі  барынша  кеніп,  ұлаи-га-
йыр өлкедегі  негізгі тілге айнапды.  Батыс түрік  каганатында түрлі  диалекті-
дегі  көне  түркі  тілдерімен  қоса  согды  тілі  мен  жазуын  да  пайдаланатын
болған.  Шамасы  түріктер  алгаш  алфавит  үлгісін  согдылардан  үйренсе  ке- 
рек.
Сөйтіп,  түрік  каганаты тарихынын алгашкы  кезенінде-ак  көне  түрік тан-
баларына,  яғни  ру символ дары на ұқсас  болып  келетін  түріктердің  өз  жазуы
өмірге келді.  Бұл жазу геометриялық пішіндегі  38  таңбадан  тұрады.  Ен бас-
тысы  —   бұл  жазу  түрік  тілінің  фонетикалық  ерекшеліктерін  айна-қатесіз 
дәл жеткізуге мүмкіндік берді.
Арғы тегі  арамей жазуына баратын  бұл руна жазуының алфвиттік  жүйе- 
сі  мен  емле  жүйесін  Ертедегі  Түркілердің  өздері  жасады.  Жазу  сиякты  мә- 
дениеттің ұлы қазынасын жаратты.
Жазуды  олар  «бітіг»  деп  атады.  Бұл  бітігпен  Ертедегі  түркілер  әуелі  ел- 
шілік  хаттар,  хан  жарлыктарын,  каган  шежірелерін  жазды.  Олардын  бәрін 
«саб»  деп  атады.  Кейін  Ертедегі Түркілерде  мола басына  койылган  таска  да 
жазу жазатын  салт туды.  Бұл  жазулы  тастарды  олар  «бітіг таш»  деп  атады 
«Бітіг  таштар»  екі  стильде  болды:  бірі  —   өлген  кісінін  атынан  айтылды. 
бүл  «бітіг»  сөздері  өте  қысқа  болып  келді;  екіншісі  —
  өлген  кісінін  ерлік 
істері  артындагы  кісілердің  атынан  баяндалды.  Атакты  багырлар  мен  ка-
гандарга арнап  жазылган  соңгы  стильдегі  жазулар тарихты  баяндаган  тұтас 
бір шежіреге айналып  отырды.
Көне  түркі  әдеби  жэдігерліктерін  зерттеуге  кезінде  В.  В.  Бартольд. 
В. В.  Радпов, 
В.  Томсен, 
С.  Е.  Малое, 
Е.  Э.  Бертельс, 
Л.  Н.  Гумилев. 
В.  М. Жирмунский, 
А.  Н.  Кононов, 
А.  М.  Щербак, 
Г.  П.  Поспелов,
И.  В.  Стеблева,  С. Н.  Иванов,  В.  Г.  Кондратьев,  А.  Есенгулов  т.  б.  галым- 
дардын мол үлес қосқаны  мәлім.
Сондай-ак  бұл  салада  өзбек,  эзербайжан,  ұйғыр,  қыргыз,  татар  тілдерін 
зерттеуші  ғалымдар да  көптеген игі  істер тындырды.  Олар:  Б. 
Я.
  Владимир- 
цов,  А.  Г. Гулямов,  Ш.  Оразкулов,  Г. Садвакасова,  Э.  В.  Севортян,  Р  Қы- 
дырбаева,  М.  Хамраев,  А.  А.  Юлдашев,  Ш.  Шамухамедов,  К.  Ковальский

М. А.  Ахметов,  А.  Бозиев  т.  б.  Ежелгі  түркі  поэзиясынын  тілдік,  стал ьдік. 
модельдік  ерекшеліктерін  талдау  барысында  жогарыда  аталган  галымлар- 
дың зерттеулерін  назарга алып  отырдык.
Көне  түркі  әдебиеті  мен  казак  акын-  жыраулары  поэзиясы  арасындагы 
дәстүрлі  жалғастыкты  зерттеу  барысында  М. Дүйсенов,  К-  Өмірәлиев, 
М.  Эуезов,  А.  Байтүрсынов,  Ә.  Марғұлан,  Б.  Кенжебаев,  Ә.  Коныратбаев. 
Е.  Ысмаилов,  Қ.  Жұмалиев,  X.  Сүйіншэлиев,  3.  Қабдолов.  3.  Ахметов. 
Р.  Бердібаев,  М. Жолдасбеков,  М.  Мағауин зерттеулері  негізге алынлы.
Жалпы  көне түркі әдебиеті  жайлы сөз  қозғаганда тарихтын  УІ-ІХ гасыр- 
лаР  кезеңі  аралығындағы  «Орхон-Енисей  жазба  ескерткіштері»,  «Қоркыт 
ата  кітабы»,  «Оғызнама»  атты  жәдігерлер  тілге  тиек  болады.  Осылардын 
қай-қайсында  болмасын  поэзияның  ұшқындарын  кездестіруге  болады.  Не- 
гізгі  мақсат —   поэзиядағы  ұйқастың  пайда  болуы  мен  дамуын  лингвисти- 
калық тұрғыда қарастыру болғандықтан,  талдау  объектісі  ретінде  аталмыш 
жәдігерлердің ішінен «Орхон жазба ескерткіштерін»  алдык.
Біз  «руна»  жазуы  («рунь»  —   қүпия  деген  мағынада)  деп  таныган  бұл 
жазудың  мағынасын  1893  жылы  Дания  галымы  Вильгелм  Төмсен  ашкан 
болатын.  Солтүстік  Монғолиядағы  Орхон  және  Селенга  өзендерінін  бойы- 
нан  табылған  құлпытастарға  кашалып  жазылған  дастанлардын  сырын  аш- 
қанда,  ежелгі  түркі дәуірінің өмірін сипаттайтын  «Күлтегін»,  «Білге  каган». 
«Тоныкөк» атты жырлардың болганына  көз жеткіздік.
«УІ-уш 
ғасырлардағы  халык  фольклорында  эпостык  поэзиянын  Орхон 
ескерткіштерінде  жазылып  калған  ең  ертедегі  акындык  тәсілдері  мен  дәс- 
түрлері  белгшене  бастаған.  Бұл  поэзияның  элементтерін  Күлтегін  мен  Біл- 
ге-ханның  басындағы  қүлпытастарына  жазылған  жазулардан  көруге  бола-
жазылган9.  Орхон  ес-
керткшітері  деп  аталатын  ескерткіштер —   өз дэуірінің  мәдени  мүрасы  Бі- 
рақ олар  түтас  күиінде  бір  стильде туған  поэзия  емес.  Айталык,  VIII  ғасыр
Г
Г
Г
  <(КүЛТепн>>  мен  «Тонуқуқ»  түтас  алғанда  «мен»  аркылы  баян-
™   н “ еЖфе’  қағандаР  мен  алыптардың,  қаған  басындағы  Асанқайгы 
ьүқар  сипатгас  шешендердің  (білгелердің]
баяндайтын шежіреІ0.
жорықтары
егжей
нұскаларындагы
10
Өмірэлиев Қ.  XV-XIX
 гасырлардагы  казак  поэзиясынын
Іо-О.

лыптасуы,  дамуы  жайында  жүйелі,  дэлелді  сөз  айту  мүмкін  болмас  еді. 
Баскаша  айтканда,  Орхон  ескерткіштеріндегі  поэтикапык  заңдылыктарды 
ашу  халқымыздың  өлең  жасаудағы  апғашқы  адымдарын,  ұйкастың  калып- 
тасқан,  жетілген  кездері  мен  оған  дейінгі  өлеңдік  тіркестердін  барлык  қа- 
тысын негіздеумен барабар болып шықпақ11.
Әдебиетші  М.  Мағауин айтқандай,  «туған әдебиетіміздің түп  негізі  көне 
дәуірге  —   түркі  тайпалары  әлі  жеке-жеке  халық  боп  жіктелмеген,  ортак 
мәдениет,  ортақ мұра жасап  жүрген  кезеңге  барып  тіреледі.  Ал  туыстас тү- 
рік  руларының  бір  тобы  қазақ деген  атпен  бөлініп,  өз  мемлекетін  құрумен 
байланысты,  XV гасырдың  орта  шенінен  бастап  дербес,  қазақ  атымен  ата- 
латын  әдебиет  аренаға  шығады.  Қазак  әдебиетінің  алгашкы  өкілдері  — 
Асан  Қайғы,  Казтуған,  Доспамбет,  Шалкиіздер,  Бұкар  жырау  және  сонгы 
дәуірдегі  қаламгерлер  творчествосы  осылардын  акындык  өнерінін  логика- 
лық жалғасы болып есептеледі»12. 
|
Орхон  ескерткіштеріндегі  жазба  мұрапарды  поэзия  деп  тану  мәселесін- 
де тілші  ғалымдар  арасында  әр  ұдай  пікір  бар.  Солардын бікатарына  токта- 
ла кеткен жөн.
Қазақ  поэзиясы  тілінің  көне  кезеңдерін  зерттеген  К- Өмірәлиевтін  Ор- 
хон-Енисей-Талас  жазба  ескерткіштерінін  тілі  жайында  былай  дейді:  «Рас. 
«Күлтегін»,  «Тоныкөк» ескерткіштерінде  поэзиягатән, соган  жакын  үзіктер 
бар.  Бірак  ол  түгас  ескерткіштер  тіліне,  жанрына  тән  бір  бүтіннің  жаса- 
луына тән  ерекшелік  емес,  ол —  ескерткішті тасқа түсірген  автордын  ауыз- 
ша  поэзияға  тән  тәсілдерді  арагідік  пайдалануы,  кіргізуі  гана.  «Күлтегін», 
«Тоныкөк»  —  поэзия  да,  творчестволық өлең-жыр  да  емес.  Олар  жұрт айт- 
кандай,  поэма  да  емес,  түркі  қағандары  мен  батырларының  ерлік  жорық- 
тарын  баяндайтын  шежіре  ғана»13.  Әдебиетші  Н.  Келімбетов  бұдан  өзгеше 
пікір  айтады:  «орхон  ескерткіштерінің  жанрлык ерекшеліктері  туралы  сон­
гы  кезге дейін  өзара  карама-кайшы  екі түрлі  көзкарас  орын  апып  келді.  Бірі
—   Күлтегін  және  Тоныкөк  ескерткіштері  көркем  әдебиетке,  соның  ішінде 
поэзияга  ешбір  катысы  жоқ,  Түрік  кағанатынын  дәлме-дәл  жазылган  тари- 
хы  деп  карады.  Екіншісі  —   руна  жазуындагы  бұл  ескерткіштерді  ноэіии- 
лык  туындыға  тән  барлык  белгілері  бар,  ежелгі  түркілердін  өіінлік  әлебн 
дэстүріне  негізделген  көркем  туынды  деп  таныды.  Бұл  екі  түрлі  квікарас 
ұзақ  жылдар  бойы  әдебиетшілер,  тілшілер,  тарихшылар.  т.  б.  арасында
П 
Жмдасбекое М.
  Асыл арналар. — Алматы:  Жазушьк  1990 ж. — 97-6.
12  Магауин М.
  Қобыз сарыны. — Алматы: Жазушы,  1968. —  147-6.
Өмірэлиев Қ.
  ХУ-ХІХ гасырлардагы казак поэзиясынын тілі  — Алматы  1976  -
3 1-32-66.

алуан түрлі  пікірталастарын  тудырып  келді.  Ал,  казір  Култегін  және Тоны- 
көк  ескерткіштері  көркем  туынды  екеніне  ешкім  күдіктенбейді.  Орхон  ес- 
керткіштерін  поэзия,  ерлік жыры деп алғаш бағалаған  галымдардын бірі  — 
академик-жазушы  М.  Әуезов болды»14.
Қазақ  әдебиеттанушылары  орхон  жазбапарын  казіргі  түркі  әдеби  дәс-
түрлеріне  ұластыра  зерттеуде  көбінесе  жанрлык  сәйкестіктерді  тауып.  сол
жагынан  жанастырады.  Мысалы,  казак фолькпорындагы  жоктау.  шешендік
арнау  жанрларының  көрінісі  Күлтегін,  Тоныкұк  ескерткіштерінен  табыла­
ды дейді.
Құлпытастардагы  Күлтегін,  Тоныкұк,  Білге  кагандар  жайындагы  жазу-
сызулар жоктау,  мадақ ретінде айтылган  шешендік сөз  үлгілері.  өленлік  у_й- 
қастар,  мақал-мәтелді  тіркестер  болғандықтан,  қазактардагы  ақын-жырау- 
лық өнердің  кейбір тәсілдері  мен  эпос жырларына  тән  көркемдік дәстүрдін 
кейбір нышандары  орхон-енисей ескерткіштері тілінеи байқалады  5.
Көне  түркі  жазба  ескерткіштері  —   эпикалық  шығармалардың,  тарихи- 
ерлік  жырлардың  ең  әдепкі  үлгілері  деп  танылады.  Көне  руна  жрзуымен 
жеткен  бұл  құнды  мұраларды  зерттеуде  отандық жэне  өзге  де ғЗлымдары- 
мыз  ерен  еңбек  сіңірді.  Олар  көне  түркі  ескерткіштерін  лингвистикалық, 
тарихи және фольклорлық түргыда қарастырды.  Негізінен  көне түркі  жазба 
ескерткіштерін  әдеби  ескерткіштер  ретінде  танып,  пікір  айту  өткен  гасыр- 
дың 60-жылдарынан  бастау алған  болатын.  Орыс тіліндегі түнғыш  өлен ау- 
дармасын  жасаған  ғалым  И.  Стеблева  еді.  Филология  гылымдарынын  док- 
торы  Ғ.  Мұсабаев  «Күлтегін»  ескерткішінің  кіші  жазуын  казак тіліне  ауда- 
рып,  жариялады.  1970жылдары  ақын  Қ.  Мырзалиев  те  аталмыш  муранын 
үзіндісін  тәржімалады.  Ескерткіш  мәтіндерін  лингвистикалык  тұргыпа
зерттеуде  академик  Ә.  Маргүлан,  М.  Әуезов,  Ғ.  Айдаров.  А.  Бернштам 
П. Мелиоранский,  С.  Малое,  А.  Щербак  сынды  галымдар  өздер.нін  кұндьі 
шкірлерш ортаға салған  болатын.  Аталмыш  галымдар  ескерткіштегі  жаюа- 
лардын  мазмүнын,  тарихын,  поэтикалык  кұндылығын.  тілдік  ерекшелікте- 
рін зерттеуде соншалықты  соны  жаналыктарға  қол  жеткізді.
Орхон  ескерткіштерінде  кездесетін  мәтіндердін  бэрін  жырга  яки  өлеңге 
жатқыза беруге болмайды.  Осы түрғыда ғалым  И. Стеблева аударма жасау- 
да шығарманың табиғи  қүрылысын, стилін дұрыс сактағанымен, ескерткіш- 
егі ұйқасты жолдарды түркі  халықтарының поэзиясына ортак болып табы-
I  
2 ( Ш - 7 і в-бН'
  КӨрКеМДІК  ДЭСТҮР  жалғастығы:  Зертгеу.  |   Астана:  Елорда.
4   4
  СобраНИе  СОЧИнений  в  5  томах.  -  Алматы,  1984.  Т.  I .  -  43-

латын төрт жолды  бір  шумак өлеңге  еріксіз  багындыра  бергеніне  зерттеуші 
М. Жолдасбеков  төмендегідей  орынды  дәлелдер  келтіреді.  Ғалымнын 
қисыны  келсін,  келмесін,  эйтеуір  төрт  жолдан  тұратын  бір  шумакты  өлен 
жасағанын тілге тиек ете,  мына бір  мысалды  карсы дәлел  ретінде апалы:
«Ілгерү —  Шаңтүң йазыкка тегі  сүледім,
Талуйка кічік тегмедім,
Біргерү —  Токуз ерсенке тегі  сүледім,
Түпүтке кічік тегмедім. 
I 
і
Құрығару —  Иінчу үгізіг кече 
Темір Қапығқа тегі сүледім.
%*
Иырғару —  Иер Байырку йеріне тегі сүледім.
Бунча йерге тегі йорытдым».
Жанашасы:
«Ілгері —  Шаңтүн жазыкка дейін  жауладым,
Теңізге сәл жетпедім.
Түстікте — Тоғыз ерсенге дейін жауладым.
Тибетке сәл жетпедім.
Батыста —  Інжу өзенін  кеше 
Темір какпаға дейін жауладым.
Тёрістікте —  Байыркы  жеріне дейін  жауладым 
Осыншама жерге дейін  жорыттым».
Осы  сегіз  жолдан  И.  Стеблева  екі  шумак  өлен  жасаган.  Біздіңше,  бұл
дұрыс  емес.  Өйткені,  Орхон  ескерткіштерінен  өлен  шумактарын  жасау
үшін тек ұйқас,  ырғақ кана іздеу жеткіліксіз.  өйткен  жағдайда біз  шығарма-
нын  болмысын  жете  анықтамаған  боламыз.  Сол  себепті  ондағы  ұйқас,  ыр-
ғақтарға  мән  берумен  қатар,  ең  негізгісі  —   белгілі  бір  тиянақты  аяқталған
ойға қүрылған түйдектерді табуға тиіспіз,  олай дейтініміз,  ескерткіш  көбіне
ой ұйқастарына  қүрылган.  Сондықтан  да  біз  жогарыда  келтірілген  үзіндіні
екі  шумақ  деп  карамай,  жорык  сапарларын  суреттеген  сегіз  жолды  тұтас 
шумақ деп  караймыз16.
Сонымен  қатар, төменде  келтірілген:
28.  Иір сайу бармыш будун 
Жер-жерден  босыған  хапык
Өлү-йіту 
Өліп-жітіп,
%*
Иадағы н - й ал а н ы н 
Жаяу-жалпы
Йана келті. 
Келіп жатты.

Будунығ ігідейін  тійін: 
Халыкты  көтермек боп:
Иырғару — оғуз будун тапа, 
Терістікте  оғуз  халқына  карсы
Ілгеру —  қытай татабы будун тапа 
Шығыста 
—  
кытай 
татабы 
Біргерү -  табғач тапа 
халқына қарсы,
¥лұғ сү екі йегірімі...  сүңүшдім. 
Түстікте табғашқа қарсы
Көп қолмен он екі  жорык 
жасадым  (К.  үлкен жазу)17, — 
деген  жолдарды  өлеңге  жатқызуға  еш  келмейді.  Бұл  өзімізге  таныс  эпика- 
лык  жырларда  кездесетін  кара  сөздер  сиякты.  Ягни  галым  М.  Жолдас- 
бековтің сөзімен  айтсақ,  «көне түркі  авторлары,  өзімізге әбден  канык  казак- 
тын  батырлар  жырындағыдай,  болашак жорыктарды  немесе  өткен  окиганы 
ақындық тәсілмен,  үлкен  пафоспен  баяндай  отырып,  кей  сәттерді  жыр  ара- 
сында  қара  сөзбен  де  жеткізіп  отырган.  Осы  зандылыкты  Күлтегін.  Білге 
қаган,  Тоныкөктерге  арналған  үш  шыгарманык  үшеуінде  де  кездестіремг*... 
Мұны  біз  көне  түркі  ғұламаларының  эпикалык  мұра  жасаудагы  калыпты. 
дәстүрлі  әдісі  ме  деп  ойлаймыз».  Демек,  кай  халыктын  болмасын,  көркем 
шығармасы  не өлен,  не кара сөз аркылы дүниеге  келеді.
Егер  өлеңде  буын  саны,  ұйкасы  накпа-нақ,  дәл  келіп  отыру  бұлжымас 
заң болатын 
ЩщШк
 мұнда біз ондай  касиеттерді  көрмейміз.
Ескерткіштердегі  тізбектердің  өлшемі  де,  ұйқасы  да  түрліше  болып, 
кейде, ұйқаспай жатады.  Күлтегінге,  Тоныкөкке арналған жазуларды  жырға 
жатқызуымыздың  басты  себептерінің  бірі  осында.  Өйткені,  профессор
^ 
і *  * ^ 
^  ® 
.  С-  . 
яС' |
Б. Кенжебаев  айтқандай:  «Жырда  өлеңдегідей  өлшемнің,  ұйқастың  мәні 
соншалықты  күшті  емес,  ой  түйдегіне,  ой  ұйқасына  карай  қиыстырылады. 
Көп жерлері, тіпті ұйкассыз да келеді»18.
Өлең  —   жай  ғана  сөз  тіркесі  емес,  ырғағы  мен  ұйкасы  белгілі  калыпка 
түскен,  шумағы  мен  бунағына дейін  белгілі  тәртіпке  багынган  өрнекті  сөз- 
дер  тізбегі.  Поэзиялық  шығарманың  ең  басты  белгісі  —   ұйкас.  «Ұйкас 
дыбыстык  кана  емес,  магыналык  та  үйлесім.  Дыбыс  келісімі,  сөз  аншыгм 
гана емес, ой сымбаты да»19.
Енді Орхон жазба ескерткіштерінде  кездесетін  өлең жолдары  мен  ұйкас- 
ты сөздерге тілдік тұрғыда талдау жасап  көрелік.  Мысалы:
8.  Ол  йерерү 
барсар,
 
Ол жерге барсаң,
Түрк будун, өлтечісен. 
Түркі халкы,  өлімшісің.
17
Айдаров Ғ.
  Күлтегін ескерткіші. — Алматы:  Ана тілі,  1995. —  178-6.
18 
ш
Кенжебаев ь.
19 
Шапаев Т.
  Ой 
1989. — 108-6.

Өтүкен  йер олурып, 
Арқыш-тікіш 
ысар
, 
Нең бунуғ 
йоқ,
Өтүкен жерінде отырып. 
(Казынаға) керуен  жіберсең
Еш  мұнын жоқ.
Өтүкен  йыш 
олусар
,
Беңгү ел тута олуртачы сен, 
Түрк будун 
тоқ.
Өтүкен  койнауында отырсак, 
Мәңгі  елдігінді  сактайсын сен 
Онда түркі  халкы  ток.
Арық оқ сен,
Ачсық, 
тосық өмез сен, 
Бір тодсар, 
ачсьщ өмез сен
Ашсын гой  сен,
Аштықта токтыкты  түсінбейсің, 
Бір тойсаң аштыкты 
түсінбейсің (К.  кіші  жазу)
т  
* 
*  г 
^  
% 
V* 
^   #  
#
Деген  аралас  ұйқасты  үзіндінін  бірінші  шумағында  белгіленген 
барсар, 
ыссір
 сөздерімен  екінші  шумақтың  бірінші  тармағындағы 
олусар
  сөзі  ұйкас
-
 .....~
  -
 -
 
—і-  - 
- гг ■
 
^  
г 
Клк  Ш 
^  а
Мұнда
алгашқы
(жуан)
дыбыстардан  келуі.  Бірінші  шумактың  сонғы  тармағындағы 
йоқ
  модальді 
сөзімен  екінші  шумақтың  соңғы  тармагындағы 
тоқ
  (сын  есім)  сөзі  ұйкас 
қүрап  тұр.  Мұның  өзі  сол  кезеңнің  өзінде-ақ  автор  ұйкас  кұруда  шумак 
ішіндегі ғана емес,  шумақаралық ұйқастарға да барғанын  аңгартады.  Үшін- 
ші  шумақта белгіленген  күрделі  ұйкастарда  сөз  кайталауларын  көріп  отыр- 
мыз,  яғни  үйкас  сонынан 
(тосық
 — 
ачсық)
  кейінгі  кайталаулар 
(өиеі  сен) 
Сонымен  катар  бұл  тіркестердегі  ұйкастардан  II  жактык  жіктік  жалгауы- 
ның  (-сің)  алгашқы  негізі  —  сар,  сен  екенін  байқауга  болады.  Жогарыда 
аталған  жыр  жолдарындағы  кайталаулар  кейінгі  поэзия да  да  дәстүрлі  жал-
ғасын тапқан.
Мәселен,  Х-ХІІ ғасыр  поэзиясында:
Ахы  ер билинги  йета билди  көр 
Анин  сатты  малын сана алды  көр 
Тирилди уламсуз уламай болуп 
Ажунда ат едгү қодуп баюды көо
Жомарт ер  білім  жолын  жеге білер. 
Мал  беріп,  атак алып  өте білер. 
Жарылқап кем-кетікті  білімменен 
Жақсы атпен дүниеден  кете білер
(А.  Иүгінеки)21, —
деген  шумақгың транскрипдиясында  көр  сөзі  бірыңғай  тармақ соны  қайта- 
ланып келіп тұр.  ХУ-ХУІІІ гасыр поэзиясынан:
Бұл заманда не 
гаріпі 
А қ қалалы боз 
гаріп,
"  
Жолдасбеков М.
  Асыл арнапар. — Алматы: Жазушы.  1990 ж  — 44-45-66 
аугінеки А.
  Акикат сыйы. — Алматы: Ғылым,  1985. — 32.77-6

Жақсыларға айтпаған 
Асыл  шырын сөз 
гаріп.
Замандасы  болмаса,
Қариялар болар тез £ар//7...(Асан  кайгы)22,
XIX  ғасыр  поэзиясынан:
Ант ішкен,  күнде берген  жаны 
құрсын
, 
Арын сатып, тіленген  малы 
құрсын. 
Қысқа күнде қырық жерге қойма қойып, 
Қу тілмен қулық сауған заңы 
қурсын23,
XX ғасьф поэзиясынан:
болмашыға
Болмаса,  барлығы да табылып 
жүр. 
Құлын-тайдай тен өскен құрбыларын, 
Дегейсің сағынып жүр, сагынып 
жүр
1А, — 
белгіленген  кайталаулар  жоғарыда  айтылған  сөзіміздін  дәлелі 
Келесі:
іспетті.
12. Ташра йорыйур, тійін  есідіп,
я
мыс
інмгс
Тіріліп йетміс ер болмас.
күч
Шетте жортып  жүр дегенді  есітіп. 
Қаладагылар  өрлепті.
Таудағылар  індепті 
Жиылып жетпіс ер  бопты.
Тәңірі  қуат берген  соң 
Әкем  кағанның әскері  бөрідей 
бопты,
Жаулары койдай бопты,
Ілгері-кейін  аттанып,  жинапты,
көтеріпті (К.үлкен жазу)25, —  жыр 
үзіндісі  әрқайсысы  4  тармақты  екі  шумақтан  тұрады.  Белгіленген  2,  3-тар- 
мақтарда  зат  есім  және  етістік  сөздердің  толымсыз  үйқас  қүрап  түрғанын
Қанұм қаған сүсі бөрі 
тег ерми 
Иагысы  қоң 
теге ерміс
, 
Ілгерү-қурығару сүлеп 
тірмііи, 
қобаутмыги.
көреміз.
ұиқасушы
— 
■ 
И
--- : -- ^  
V /
сөздерде 
-дақы
 қосымшалары  қайталанса, соңғысында 
-мыс,  -міс
  қосымша- 
лары  гана сәйкесіп  тұр.  Ал,  екінші  шумактың