Бүлар фольклорды казақ халқы бойьгадағы үлттық сезімді, салт-
сананы ояту, үлттық ерекшеліктерді,
үлттық тарихты,
тілді
мәдениетгі т.б. басқаларға таныту мақсатында еңбек етті. Жалпы
фолыслортанушылық жүмыстың белгілі мақсат көздеп жүргізілуі
т.б,- бәрі де әрі көлемі,
әрі мазмүн жағынан бай, ешкімге
үқсамайтьга, өте сирек кездесетін, фольклордың барлық жанрларын
қамтитын материалдардьщ қағаз бетіне түсуі мен баспасөз беттерінде
тездетіліп жариялануына себепші болды деп айта аламыз.
Кеңес үкіметі түсьгадағы фольклортану ғылымьгада фолыслор мен
әдебиеттің өзара карым-қатынасы мәселесін зертгеуге көбірек көңіл
бөлінді. Себебі 1920-1930 жылдардағы Ресей жерінде де , қазақ еліндё
де саяси, әрі идеологиялык күрестің ерекше өршуі әдебиетке де жаңа
талаптар қойылуын негіздеді. Осы себептен де жоғарыдағы мөселе
ерекше қарастырылды. Мүнда Қазан төңкерісіне дейінгі зерттеу
дәстүрін өрі қарай дамытудан гөрі, саяси-әлеуметгік жағдайдың
өзгеруіне байланысты оны түбімен өзгерту мәселесі де туып отырды.
Әйтсе де Қазан төңкерісінен кейінгі алғашқы жылдарда бүл мәселені
шешу мүмкін болмады. Сол себепті Кеңестік фольклористика мен
әдебиеттану ғылымы тарихында ол кезді «буржуазиялық ағымдардан»
әрі арыла қоймаған кезең ретінде қарастыру орын алды. Сондай-ақ ол
кезде фольклор мен әдебиеттің өзара байланысын зерттеудің
киындығы - маркстік-лениндік ғылыми өдістің меңгерілмеуі деп те
түсіндіріледі.
Негізінен алғанда, фольклор өзінің табиғатынан күрделі болып
келуіне байланысты оның зергтелуінде де түрлі әдіс-тәсілдер талап
етілді. Зерттеу объектісі ретінде фольклордын көптеген ғылым
253
салаларын
қызықтыратыны
анық
(
эстетика,
социология,
мәдениеттану, этнография, тілтану, әдебиеттану т.с.с.) Бұл ғылым
салаларына фольклор
тек бір қырынан ғана
қажет болса,
ал
фольклорды толыққанды,
біртүтас т.б. күйінде зерттеу тек
фольклортану ғылымы еншісіне тиетіні даусыз.
Кеңес үкіметі түсында үстем болған маркстік фолыслортану
ғылымының ерекшелігі, коғам дамуын диалектикалык-материалистік
түрғыда карастыра отырын, шынайы әлеуметтік тарихи жағдайдың
фольклорды жасауда, өрі оның дамуына тигізер ыкпалын аныктау
болса, әрі халықтың шығармашылық күшіне еену, әрі фольклордың
ішкі ерекшеліктерінің, заңдылықтарының дамуына т.б. ерекше назар
аудару апға шықты. Демек фольклорды зерттеу үшін әрбір ғылым
саласы өзіне лайықты зертгеу методологиясымен, әрі зерттеу әдіс-
төсілімен қаруланса, өз кезегінде фольклортану ғылымы да арнайы
ғылым саласы ретінде ол зерттеу әдіс-төсілдерін қабылдаумен катар,
өзіндік зерттеу методологиясын қалыптастыруға мүдделі екендігін де
ескерген жөн.
Жалпы әлемдік фольклортану ғылымы өзінің тарихи даму
барысында әр түрлі зерттеу әдістерін қолданғаны, ол әдістерді әр
түрлі
бағыттағы
«мектептер»:
мифологиялык,
миграциялык,
антропологиялық, этнопеихологиялық, тарихи
т.б.
найдаланғаны
белгілі.
XX
ғасырдың
бірінші
жартысындағы
Кеңестік
қазак
фолькпортану ғылымында,
көбінесе фольклорды салыстырмалы
зерттеу әдісімен, сонымен бірге тарихи түрғыдан зерттеу әдісімен
қарастырғаны
анықталды.
Кейінірек
фольклортану
ғылымында
типологиялық пен генетикалық зерттеу әдістері колданысқа түседі.
Фольклорды зерттеу әдісі тек әлеуметгік жағынан ғана емес, сондай-
ақ эстетикалық табиғаты негізінде де анықталатыны сөзсіз. Егер де
фольклорды этнографиялық түрғыда зерттеу әдісі сөз болса, онда
фольклордың белгілі бір түрмыстық, әдет-ғүрыптық, салттық т.с.с.
салаларымен, яғни оны зерттейтін институттармен өзара байланысы
сөз болады. Дегенмен фольклордың
әлеуметтік практикамен,
күнделікті өмірмен, мәдениетпен, мінез-құлықпен, кең мағынадағы
ғүрыптың ерекшеліктерімен т.б. жан-жакты байланысын зерттеп
қарастыру үшін
фольклортану ғылымының социология, әлеуметтік
психология, дін тарихы, эстетика т.с.с. тәрізді ғылым салаларына да
иек артатыны сөзсіз.
Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ фольклортану ғылымының
зерттелу тарихында, көбінесе белгісіздік атаулы басым болса, ал
254
Кеңес үкіметі түсында қазақ фольклорын әрі іштей жанрларға жіктеу,
әрі бір ізді жүйеге түсіре бастау т.б. ісі нәтнжелі атқарылған.
1930 жылдарда казак халық ауыз әдебиеті туралы М.Әуезовтің
«Қазақ халкының эпосы мен фольклоры» (1939). С.Мүқановтың
«Батырлар жыры» (1939), ҚЖүмалиевтің «Халық поэмалары» (1939),
Ә.Марғүланның
«Қазақ
эпосын
тудырған
мотивтер»
(1939),
Б.Кенжебаевтың «Қазақтың халық
эпосы туралы» (1939) туралы
еңбектері жазылды. Зерттеулерде қазақ фольклорының тарихы, даму
жолдары ғылыми тұрғыдан қарастырылады.
Мәселен, Мүхтар Әуезовтың «Қазақ халқының эпосы мен
фольклоры» еңбегі Леонид Соболевпен бірлесе отырып орые тілінде
жазылған [338]. Алғашында Мәскеуде «Литературный критик»
журналында (1939. №10-11; 1940, №1) жарияланды, кейін «Песнн
степей» атгы кітаптың (Мәскеу. 1940) алғысөзі болып шықты. Белгілі
қазақ сыншысы Айқын Нүрқатовтың аудармасы бойынша «Уақыт
және әдебиет» жинағына (Алматы. 1962) енді.
Макалада М.Әуезов пен Л.Соболев:
«... Өткен заман жайын
шертетін өлмес, өшпес, дана шежіреші- эпос бізге гасырлар
тынысын жеткізгендей, сол кездегі жандар бейне бір тіріліп келіп
сыр-сезімін, ойы мен шынын, үзілмес арманы мен бақыт аңсаган
тілегін алдымызга жайып салгандай болар еді»,-
дейді [338, 156 б.].
Міне, осы арқылы мақала авторлары фольклордың
адамзат
тарихында
таным, ақпарат қызметтерін атқаратынын дөлелдейді.
Одан әрі авторлар
фольклорды орындаушылар турасында ой-
пікірлерін білдіреді:
«Қазақ халқының ақындық қабілет-дарыны
өмірде ақынның ерекше типін тугызды. Бүл- біздің заманымызга
дейін жеткен, бүрынгы ақындық қазыналарды сақтап келген әрі
жыршы, әрі импровизатор ақын. Халық поэзиясындагы таңдаулы
үлгілерінің туып, таралып және осы уақытқа дейін сақталып
жеткені үшін біз осынау ақындарга борыштымыз. «Жол анасы-
түяқтан, сөз анасы- қүлақтан»,- деп келеді қазақ мақалы. Ақын өз
жанынан гана жыр шыгарып қоймаган. Ол қьіз бен жігіттің, кәрі-
жастың ойын-тойда, қоштасқанда, қаза үстінде айтатын олең-
жырларыныц бәр-бәріне қүлақ тосып та отырган. Сойтіп, басқа
мүраны
да зер сала
жинайтын кәрі қүлақты ақындар өз
жырларымен бірге халық арасынан естіген сол жырларды да қоса
айтқан. Кім шыгарганы беймаглүм өлең-жыр жалпақ даланың бір
тукпірінен бір түкпіріне гасырдан гасырга осылай таралып
отырган»,-
дейді [338,1576.].
Жалпы, М.Әуезов пен Л.Соболев бүл макаласында халық ауыз
әдебиетін негізгі бөлімдерге бөліп, оның әрқайсысын орынды
255
сипаттап өтеді. Олар халык ауыз әдебиетін мынадай негізгі жанрларға
бөледі:1) халық поэзияеының шағын түрлері; 2) ертегі, аңыздар,
мақал- м әтелдер,, жүмбақтар; 3) батырлар жыры; 4) ғашықтық
жырлары; 5) тарихи жырлар; 6) айтыс өлеңдері
[341, 158-159 б.].
Негізінен алғанда қазақ фольклорын осылай етіп жанрларға
бәлу
қалыптасқан қағидаға айналып отыр. Тек мүнда үсақ дидактикалык
жанрға жататын мақалдар мен исүмбақтар қазіргі таңда оз алдына
жеке бөлінген. Сондай-ақ мүнда кейінгі жылдары ғана ел аузынан
жиналып
алынған
халық
ауыз
әдебиетінің
кейбір
түрлері
ескерілмеген. Халық ауыз әдебиетін жанрға бөлумен қатар, сол әрбір
жанрға жататын үсақ формалар да жете зерттелген. Мәселен, «Халық
поэзиясының шағын түрлері»
деген топта үйлену-салт жырлары
қатарында жар-жар, сьщсу, беташар және
мүң-шер өлеңдері
(қоштасу, естірту, жоқтау) жеке берілген [338, 159-172 б.].
Қазақтың үйлену салтына байланысты туған жырларынын ішінде
ерекше мол таралғандары жар-жар, сыңсу, беташар екенін ескере
отырып, одан әрі авторлар олардың ритуальдық-түрмыстық мән-
мағынасына қоса, ойын-тойда, сән-еалтанат түеында да , әзіл-қалжың
ретінде де орындалатынын айтады. Оларда жас жүбайларға деген
тілек-бата айтылатыны, күлкілі теңеулер, тапқыр ишара, емеуріндер
мол
үшырасатыны, қалыңдыққа коз жасыңды кол қылып токпей
атган дегенге саятын
жүбату білдіретіні т.б.- бәрі
авторлар
тарапынан сөз болады. Демек фольклордың тәрбиелік мәні М.Әуезов
пен Л.Соболевті қызықтырған. М.Әуезов пен Л.Соболев үйлену-салт
жырларына
жататын
«жар-жарды»:
«...
салт-гурыптық мәнін
айқындай тусу үшін «жар-жар» деген сөз қайырма ретінде әрдайым
қайталанып отырады. Қазақ әдетінде қуда тускендегі жайында,
қудалық жайында оң жақта отырган қызга көп айта бермейді. Тек
узатылар кезде туган-туыстарының ортасында, болашақ куйеуінің
алдында гана оган өзінің
болашақ талайын аңгартып асындай
дәстурлі жыр айтылады»,-
дейді [338, 160 б.]. Жар-жарды қыздар
мен жігіттердің екі жак болып, алма-кезек қосылып айтатыны,
олардың қалыптасқан мәтіні мен ән, әуені
болатыны, жігіттердің
кәңілді, лепті-хорына қыздар жағы уайым сарынымен
жауап
қайтатыны авторлар тарапынан дүрыс қарастырылған.
М.Әуезов пен Л.Соболев осы мақалада халық ауыз әдебиетінің
поэтикалық тіліне де арнайы тоқталып отеді:
«Жар-жар театрдагы
сахналық ойынга уқсаңцырайды. Жігіттер мен қыздардың ішінде
суырып салып өлең шыгара алатын ақындары болса, онда олар
жаттанды тексті місе тутпайды. Жырды басгпап айтумен бірге
олар куйеу мен қалыңдықтың атынан айтысып та қалады»,-
дейді
256
[338,162 б.]. Демек мақалада «жар-жар» бойында өрі фольклорлык
театрдың, әрі айтыстың
элементгері бар екеніне
алғаш назар
аударылуы авторлар пікірінің қүндылығын арлстырары сөзсіз.
Ал, қоштасудың мәнін, жай-жапсарын авторлар былай түсіндіреді:
«Жоқтау» мен «естуге» ңараганда қазаң фолыаіорында «қоштасу»
әлдеқайда
аз сақталган. Жалпы қоштасу түрінде айтылганымен, бүл
жырлардыц мазмүны,
сыр-сипаты әр алуан
болып
келеді.
«Қоштасуды» ақындар да шыгарады. Оны бүкіл халық болып та
айтады. Мүндай жырлар жеке бастъщ да , бүкіл қауымның да
таланына кезіккен оқигаларга байланысты туады. Мәселен, өмірмен
қоштасу, туган жермен қоштасу, ашық жарлардың айрылысуы,
жақын достан, жүйрік аттан, қыран қүстан айрылу, тагы
басқалар»,-
дейді [338, 167 б.]. Мысал ретінде Кемпірбай мен
Сабырбайдың елер шағындағы айтқан қоштасуларьга келтіреді. Естай
акыннын сүйген қызымен айрылысар кезінде «Хорлан» әнін
шығарғанын айтады.
Қазақтың төл ертегілерін сөз еткенде, ғалымдар олардың
мейлінше молдығына, бірақ бар нүсқаның ғылыми түрғыда жазылып
алынбағанына назар аудара отырып,
оларды сол кездегі
қазақ
фольклорының ең аз зертгелген саласы деп қарастырады [338, 172-
187 6.].
М.Әуезов пен Л.Соболев оларды жіктеп, талдау ісі әлі аяқталған
жок дейді. Сол себепті мақала авторлары қазақ ертегілерін шартгы
түрде 5 топқа бөлген:
« а) Қиял-ғажайып ертегілері.
ә) Хайуанат жайындағы ертегілер.
б) Салт ертегілері.
в) Балаларға арналған ертегілер.
г» Аңыз ертегілер, күй аңызы»,- дейді [338, 173 б.].
Міне, мүндағы ертегілердің алғашқы үш түрі- қазіргі таңдағы
фолыслортану ғылымында ертегілердің классикалық
түрі болып
табылады. Мәселен, бүған дейін ергегілердің қиял-ғажайып түрін
қазақ фольклортану ғылымында еппсім ажыратпаған болатын. Міне,
мүнда алғаш рет қиял-ғажайып ертегілерді ғалымдар былай
түсіндіреді:
«Қазақ
халқының
«Қиял-ғажайып
ертегілерінін»
кейіпкерлері әр алуан ғаламаттар болып келеді. Олар: жеті басты
жалмауыз, жалғыз көзді жалмауыз (ежелгі грек мифтеріндегі циклон
тәрізді), жалмауыз кемпір (орыстың баба-ягасыньга сынары), мыстан
кемпір (оны қазық аяқ, қарға түмсық деп те атайды), айдаһар т.б.»,-
дейді [338, 173 б.].
257
Одаы әрі ғалымдар қиял-ғажайып ертегілер бойында анимизм
қалдықтары жиі үшырасатынына,ежелгі адамдардын космогониялық
үғым-нанымдары бар екеніне т.б. баса көңіл бөлген. Демек М.Әуезов
пен
Л.Соболев
қазақ
ертегілерін
қарастырғанда,
зерттеудің
типологиялық, тарихи әдіс- тәсілдерін де қатар қолданған. Осы
арқылы басқа халықтардан алмасып алынған сюжеттік желілер
өңделіп
сүрыпталатынын,
өзгеретінін,
жаңа
халықтык
негіз
табатынын дәлелдейді.
Ал, хайуанат жайындағы ертегілерге ғалымдар:
«Халықтың
кункөріс кәсібінің, тіршілігінің тірегі болган үй хайуанаттарының
қажеттітігі мен маңыздылыгы бул саладагы ертегілердің мазмунын
гана емес, молдыгы мен алуандыгын да белгілеген»,-
деген анықтама
береді [338, 174-175 б.]. Сөйтіп бүл ертегілердің халық арасында
пайда болуы мен кең таралуының негізгі себептері деп мал баққан
елдің экономикалык түрмысы мен қоршаған орпгаға
деген
көзкарасынан туындағанын авторлар дүрыс ашып береді.
Салт ертегілері турасында мынадай түңғыш сипаттамалар да
беріледі:
«Сірә, бул топтагы ертегілер қиял-гажайып ертегілердің
турмыс-салт ертегілеріне ауысу шагын танытса керек. Нагыз
турмыс-салт
ертегілері
көшпелі
бақташылық
турмысты
суреттейді, әрі кең жайлау мен
көк сеңгір тауларды, жут
болмайтын жасыл алқапты көксеген арманга толы болып келеді»,-
дейді [338, 176-177 6.].
Халық шығармашылығының келесі түрі ретінде қазақ мақал-
мәтелдері, жүмбақтары берілғен. Олардың дені өлең түрінде
келетінін ескере отырып, ғалымдар оларда ассонанс, аллитерациялар
мол ұшырасатынына,
мағына-мәні
мейлінше терең болатынына,
халықтың мал баққан түрмысына байланысты образдар мол екеніне
т.б. дүрыс көңіл бөлген.
Негізінен, М.Әуезов пен Л.Соболев халық ауыз әдебиетінің әр
түрлі жанрларында суреттелетін кейіпкерлер арқылы, қазақ халқы
ауыз әдебиетінің ерекшеліктерін атап көрсетеді (мәселен, Жиренше
шешендегі- Жүпардың, Ақсак қүлан жайындағы аңыздағы- күйшінің,
сыңсудағы қыздар мен келіндердің, «Ер Тарғын» эпосындағы-
Ақжүністің, «Айман-Шолпан» жырындағы сүлу, ақылды Айманның
кейіптері). Мүндай нәтижені авторлардың қазақ эпосының, қүда
түсумен байланысты айтылатын өлең-жырлардың өлең қүрылысына
талдау беруінен де байқаймыз. Міне, мүнда мақала авторлары
фольклорлық кейіпкерлерді әдеби образ деп карастырғанын көреміз.
Жалпы
М.Әуезов пен Л.Соболев қазақ эпосын іштей дүрыс
ажыратқан: а) батырлар жыры, ә) ғашықтык жырлары, б) тарихи
258
жырлар [338, 188-205 б.] деп.
Ғалымдардың
ой-пікірлерінше,
батырлар жыры,
көбінесе сонау бір бағы заманда Орта Азияны,
Қырым мен Еділ бойын жайлаған көшпелі тайпалар бастан кешірген
нақтылы тарихи оқиғалардыц поэтикалық көрінісі болып табылады
дейді. Эпостьщ жырлардың шығу тегі сөз болғанда, олар түрмыс-салт
жырларының негізінде туды дегенді де айтады. Батыр жорыққа
аттанғанда айтылатын «қопггасу» жыры,
сл қалыңдық әкелгенде
айтылатын үйлену-салт жыры, ол өлгенде
жанкүйерлері жылап-
сыктап жеткізетін «жоқтау» жыры сол батыр жайындағы эпостық
жырдың негізін қүрамауы мүмкін емес дегенді
айтады. Мысал
ретінде авторлар «Қобыланды», «Ер тарғын», «Сайын батыр»
жырларын дәлел ретінде пайдаланады.
Қазақ халхының
батырлық эпосының ішіндегі ең көлемдісі, ең
тамашасы деп ғалымдар «Қобыланды батыр» жырын атайды. Жырда
Қазан қаласының ауызға алынуын М.Әуезов пен Л.Собөлев үлгінің
тарихи төркіні барлығын байқатуы ретінде түсіндіреді. Одан әрі
жырдың қысқаша мазмүны баяндалады.
«Қобыланды
батыр»
жырының басқа халықтар эпосынан айырмашылығы- онда батырдьщ
ата-анасы, жүбайы, серіктері, түлпар аты, қару-жарағы ерекше мол
суретгелетіні дітгеледі. Демек ғалымдарды жырдың көркемдік
ерекшеліктері кызыктырғаны сөзсіз. Ендеше авторлар фольклордың
эстетикалық жағын да қарастыруды үмытпаған. Жьфдың 7-8 буынды
үлгімен келетіні, мағынасына қарай шумақтағы жол сандарының
алмасып отыратыны, үйқасы да айнымалы болып келетіні, бірақ
дыбыстың үндестігі мен әуезділігі, кайталаулар, ассонанс пен
аллитерация мол үшырасатыны т.б. -бәрінің қазақ эпосына, оның
өлеңдік қүрылысына жалпы түтастай ортақ қасиет екенін М.Әуезов
пен Л.Соболев дүрыс
айқындаған.
Одан әрі жырдың оқиғасы,
образдар жүйесі т.б.- бәрі де әдебиеттану талаптары түрғысынан
талданады.
Ал, ғашыктық жырларды батырлық эпостан ажырататын басты-
басты үш ерекшелікті М.Әуезов пен Л.Соболев былай береді:
«Ең
апдымен,
батырдың халық мүддесі жолындагы
күресін негізгі
тақырып ететін батырлъщ эпостай емес, гашъщтъщ дастандардың
өзекті тақырыбы екі жастың бақытқа
жету жолындагы
тартысы, қасірет-зары, махаббаты.
Екіншіден,
батырлық дастандарда шегиуші роль атқара
бермейтін рулық қарым-қатынастар, түрмыс-салт, әдет-гүрып
гашықтық жырлардың фабуласына заңды түрде қабысады...
Бүл дастандардың батырлық жырдан үшінші айырмасы- соларда
образдар реалистік түрде сипатталады... Ғашықтық жырларда
259
дастанныц
оқигалары
мен
кейіпкерлердің
іс-әрекеттері
психологиялық жагынан нанымды да терең мотивировка табады»,-
дейді [338, 196 б.].Сөйтіп, эпостық жырларды бір-бірінен ажыратуда
ғалымдар үлгінің тақырыптық ерекшелігіне баса назар аударса, ап
кейіпкерлерін талдағанда фольклорлык ерекшелікті ескермей, тек оны
әдеби образ деп карағанын көреміз. .
«Қозы Көрпеш-Баян сүлу» жырын талдағанда, авторлар оның
бірнеше нүсқасы бар екеніне көңіл бөледі. Жырдағы кейіпкерлердің
мінез ерекшеліктері сөз болса да, мәтіннің керкемдік ерекшеліктері
талданбаған.
Тарихи жырларды сипаттаған М.Әуёзов пен Л.Соболев ой-
пікірлері де бар:
«Бул тарихи жырлардың дәстурі тереңде, сиіыста
жатыр. Ол бастауын Орта Азия мен Сібір тайпаларының ру аралық
тартысы кезінде шабуыл-жорық жайындагы жырлардан алады.
XVIII
гасырдың бас кезіндегі қазақ-қалмақ согыстары, соның
салдарынан қазақ халқының көп қиындық көріп, Сырдария жагасынан
Арқага көшуі сияқты
тарихи оқигалар «Ақтабан шубырынды»
жайында жыр-аңыздар тудырды. Есімнің, Абылай мен Қабанбайдың,
XVI — XVIII гасырларды өмір сурген басқа да тарихи адамдардың
жорықтары жайындагы тарихи жырлар да мол»,-
Достарыңызбен бөлісу: |