Н. С. Ахтаева А. И. Абдигапбарова
жүктеу/скачать 1,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Басқару психологиясы оқу құралы by Ахтаева Н.С. (z-lib.org)
| Мұң-шерді сыртқа шығару – «Жоқтау», «Жылау», «Дауыс»
деп түрліше аталғанымен, бұлар адамның қазасына байланысты айтылатын азалы рәсім. Қазақ дәстүрі бойынша қайтыс адамның артында қалған жұ- байы, қызы, қарындасы, келіні, т.б ең жақын туыстарының әйел- дері марқұмның жылы толып, асы берілгенше қара жамылып үш мезгіл таңертең, түсте, кеште жоқтау айтқан. Ән 7-8 буынды өлең шумағында құрылып, үлгісі жағынан жоқтаудың музыкалық- интонациялық әуе-сазы сыңсу, естірту, көңіл айту, т.б. ғұрыптық ән-әуендердің стиль ерекшелігіне қарай сабақтасады. Жоқтау – түркі халықтарында ежелден тұрмыс-салтымен бірге келе жатқан көне жанр, адам қайтыс болған күннен бастап 305
оның жылы өтіп, асы берілгенше айтылады. Жоқтау барлық адамның жан дүниесiн тебiрентетiн, сай-сүйегiн сырқырататын, егiлтетiн болуы керек. «Өлеңмен жер қойнына кiрер денең» деп ұлы Абай атамыз айтқандай, жоқтау әсем дауысты әйелдердiң айтуымен құлаққа жетсе, күңiренген жұрт ұйып тыңдап, ерiксiз егiледi.
Жоқтау тәрбиелік үлгі-өнегесі бар, мәдениеттілік пен адам- ды бағалаудың және оны есте сақтаудың бір белгісі ретінде қалыптасқан. Жоқтау – аза ғұрпын көтере түсетін, қайғыны басатын, қазаға аса лайықты қаралы салттың бірегей түрі. Қайтыс болған адамның жақсылығын, еліне істеген қызметін, үлгі-өнегесін паш ететін тұрмыс-салт дәстүрі, жыры, зарлы өлең.
Жоқтаудың дінге қатысы жоқ, ол қалыпты халықтық салт, өлімнің берік әдет-ғұрпы деп ұғыну керек. «Боздағым» деп басталатын қазақтың жоқтау жырлары – елге үлгi. Қазақ жыр- ларынан бастау алатын жоқтаулардағы зарлы, өкiнiштi сезiм- дердi бейнелейтiн тұсына ел өзегi өртене өксiсе, ендi бiрде оның терең өмiр белестеріне үңілте отырып, мәндi де мағыналы ой түйiндеуi сөзсiз. Осындай аса ауыр күйзелісті қайғыға түскен адамға жұрт келіп, көңіл айтады.
ғұрыптық салт. Бұл ізгі дәстүр көптеген халықта ертеден бар. Көңіл айту жаны ашығандықты, қайғыға ортақтастықты,
Адам ойын тереңнен тербеп, қайғысын сейілтетін филосо- фиялық ойлы, ұтқыр сөздермен көркем жеткізіледі. Негізгі ой мақал-мәтелмен алыстан орағытыла келе, қайғылы адамның жігерін қайрап, үмітін жалғайды. Мысалы, Байдалы би Уәли- дің кіші әйелі Айғанымға: «Үміт, сенім, тілек бар, қуантып, қуат алдырар. Жылау деген азап бар, қуартып отқа жандырар. Мен қайғыңды қозғағалы келгем жоқ, қайратыңды қолдаға- лы келдім», – деген екен.
306
Бөлтірік шешен қырғыз билеушісінің баласы қайтыс бол- ғанда: «Аққу құсқа оқ тисе, қанатын суға тигізбес, Ақсүйекке оқ тисе, көршісіне сездірмес... Әлімдердің ақ сөзі, өлгеніңді тірілтіп, өшкеніңді жандырар, Дос көтерер өлімді, бекем бу, төрем, беліңді!» – деп көңіл айтыпты. Адамның қайғысын бөлісу қазақ қоғамында ертеден тамы- рын үзбей келе жатқан рәсім. Көңіл айтудың рәсімдерінің бір түрі – азалы адамды жұбату.
жұбату – ертеден келе жатқан ізгі дәстүр. Тақырып өзегі – өмір, тұрмыс тәжірибесінен қорытылған аталы сөз, ақыл, өсиет. Айтушы алдымен «Қанаты бүтін сұңқар жоқ, тұяғы бүтін тұлпар жоқ» екенін айтып алады да, «Тозбасты ұста соқпайды, өлместі құдай жаратпайды», – деп, табиғаттың бұлжымайтын қатал заңын еске алады. Осыдан кейін «Жетпесті қума, келмеске жылама», «Өлгеннің соңынан өлмек жоқ, өл- генге қайтып келмек жоқ» деген түйін айтады. «Ат тұяғын тай басар», «Арғымақтың тұяғы тасты басса кетілер, сазды басса жетілер», – деп жоқтың орны бармен тола- тынын, жеткіншек жас ұрпақпен жетілетінін айтады. «Арты қайырлы болсын, қалғанына өмір берсін» деген тілек білдіреді. Жұбату батырлар жырында, лиро-эпостық, халықтық дастан- дарда көп ұшырайды. Мәселен, «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жырын- дағы Ханымның Тайлақты, Тазшаның Ханымды жұбатуы, т.б. 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісіне байланысты туған ха- лық жырларында да жұбату мол. «Жұбату шайы» – марқұмның артында қалған ең жақын туыстарын арнайы шақырып, қайғысын жеңілдету үшін беретін ас, тамақ. Жұбату шайын әдетте марқұмның қырқы өткен соң, туған- туыс, дос-жарандары, көрші- қолаңы кезекпен шақырып береді. Жұбату шайы азалы адамның қайғысын ұмыттыруға және өмірді ары қарай жалғастыруға, яғни психологиялық қолдау көрсетуге негізделген. Өмірге деген үмітін, отын жағуға, құл- шыныс қайта оятуға көмегін тигізеді. Осындай әдет-ғұрыптар нағыз психологиялық көмектің өзі емес пе?!
307
Жақынның қайтыс болуынан басқа қандай қиындық, күй- зеліс болған? Жоңғар, моңғолдардың шапқыншылығынан кейін талай отбасы тұрғынсыз, мүліксіз қалып қалған. Дана қазекең бұл қиын жағдайдан да шығу жолын іздеп тапқан.
үй мүлкі, малынан айрылғанында ауыл тұрғындары, көрші-кө- лемі, туған-туысы мал, дүние, ақшалай көмек көрсетеді. Мұны олардың ортасынан бір адам ұйымдастырады. Бұлайша жәрдем көрсету – «жылу жинау» деп аталады. Арам жолмен шығынға ұшырағандарға жылу жиналмайды. Олар: дүние-мүлкін қартаға салып ұтқызып жібергендер, зинақорлыққа салынғандар, ішіп құртқандар, қоғамның, мемлекеттің дүние-мүлкін жеп қойғандар. Қазақ халқының әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі ұлтты ұйытуға, ауызбіршілік пен ынтымақ-берекені арттыруға негізделген, тәр- биелік мәні зор ұстаным. Сан ғасырдың қойнауында қалған талай тар жол, тайғақ кешуді басынан өткерген бабалардан ұрпаққа аманат болып келе жатқан ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрпымыз уақыт тезіне орай сәл-пәл өзгеріске ұшырағанымен бүгінгі күні де қазақ деген ұлы дала елі перзенттерінің жүрегіне адамгершілікті ұялатып, қиын- дықта қолдау, қайғы мен қуанышта бір-бірінің қасынан табы- луға жетелеп келеді. Нарықтық экономиканың қиындығы қыспаққа алған жандарда «Асар», «Мектепке жол», «Туған жерге туыңды тік», «Атымтай жомарт» ... деген сияқты толып жатқан ізгілікке негізделген жалпы халықтық шаралар ұлттық салт-дәстүрден бастау алды. Сонымен, күйзелістен қашу мүмкін емес, ал оған қарсы тұра білу – әркімнің қолынан келе бермейтін ерлік. Өмірде бақытты болу – ол адамның өз шешімі. Бақытты болу күйзеліске деген төзімділікті арттырады. Ол үшін не істеу қажет? Кереметке сену, өмірге қуану, өзіне ұнайтын нәрсемен ай- налысу, басқаларға көмектесу, кітап оқу, спортпен айналысу, өзіне сену, отбасы мен достарына жақын болу, қорқыныштардан қашпау және ең бастысы, өз жүрегіңді тыңдау қажет. Күнделікті өмірде стресс, депрессия, күйзеліс деген ұғым қо- ғамда жиі айтыла бастады. Әрине, өмір бар жерде жақыныңнан,
308
туған-туыстан айыратын, біреуге ерте, біреуге кеш келетін өлім бар; жұмысқа, отбасына қатысты түрлі тосын жайдан да ешкім қашып құтыла алмайды. Тек соның бәрін қайғырғанда еңсені түсірмей, сүрінгенде құламай, күйзелгенде күйінбей өткеру бір бөлек. Сол уақытта салтыңнан аттамай, иманыңнан жаңылмасаң болғаны. Сонан кейін өмірдің ғажабын түсіне білген жан оның азабына жол бермесе керек. Жақсыға үміт ет, жаманға дайын бол.
жүктеу/скачать 1,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|