Н. С. Ахтаева А. И. Абдигапбарова

220 

 

тым  жоғары  оқытулық  іс-әрекеттің  тәуекелділігін  арттырады 

және  тұрақты  эксперименттеу,  неге  үйренгенін  бірден  сынауға 

ұмтылу үшін алғышарт бола отырып, оның сапалық көрсеткіш-

терін төмендетеді [12, 13, 14]. 

Арнайы  қабілеттер  басқару  іс-әрекетінің  табыстылығымен 

тура  тәуелділікпен  байланысқан.  Арнайы  қабілеттер  неғұрлым 

жоғары дамыған сайын, барлық тең жағдайларда іс-әрекет тиім-

ділігінің көрсеткіштері соғұрлым жоғары болады. Мысалы, ұзақ 

мерзімді  ес  (кәсіби  тәжірибенің  психологиялық  негізі)  және 

оперативтік  ес (жедел басқарудың функцияларын жүзеге асыру 

негізі)  жетекші  іс-әрекетінің  объективті  шарттары  болып  табы-

лады. Ойлау қабілеттерінің басқару іс-әрекетінің табыстылығы-

мен тікелей, тура байланысы да сондай-ақ айқын. Дәл осындай 

рөлді перцептивтік, еріктік, аттенциялық (зейіннің дамуы), има-

жинативтік (қиялдың дамуы) қабілеттер де атқарады. 

Келесі  жағдайды  да  ескеру  қажет.  Негізгі  психикалық  про-

цестер  мен  функциялар  басқару  іс-әрекетінде  өзіндік  байқалу-

лары  және  қырларымен  көріне  отырып,  өзіндік  қасиетке  ие 

болады.  Қабылдау  процесі  үшін  –  бұл  олардағы  әлеуметтік 

перцепцияның  айрықша  рөлі,  ойлау  процестері  үшін  бұл  прак-

тикалық ойлау. Демек, басқару іс-әрекетінде жеке қабілеттер де 

өзінің негізгі екі аспектісінде болады: қандайда бір психикалық 

процестер  мен  функциялардың    даму  деңгейі  ретінде  және 

сапалы өзіндік нақты басқару іс-әрекетінің компоненттері үшін 

ең қанықты спецификалық ретінде. 

Жетекшіге  жоғары  дамыған,  бірақ  абстрактілі  теориялық 

ойлауды емес, орташа практикалық ойлауды және «өткір әрі да-

мыған»  емес,  дамыған  әлеуметтік  қабылдауды,  әлеуметтік  пер-

цепциялы қабілетті игергені жөн. 

Психика  негізгі  үш  шағын  жүйеден  тұрады:  когнитивтік, 

реттеулік  және  коммуникативтік.  Басқару  іс-әрекетінде  бай-

қалатын  жекелеген  қабілеттер,  тиісінше,  когнитивтік,  реттеулік 

және коммуникативтік топтарға бөлінеді.  

Когнитивтік – бұл жекелеген негізгі психикалық процестер 

мен функциялардың қасиеті.  

Реттеулік  шағын  жүйеге  тиесілі  процестердің  барлығында 

байқалулардың жеке шамасы бар. Сондықтан мақсат түзу, бол-

221 

 

жау,  шешім  қабылдау,  өзін-өзі  бақылау  қабілеттері  айқындала 

түседі.  Басқару  және  психикалық  іс-әрекеттің  өзінің  құрылысы 

мен  ұйымдастырылуының  байланысы  бұл  қабілеттердің  құра-

мының  әлдеқайда  жалпы  қабілеттерден  және  жоғарыда  сипат-

талған  іс-әрекет  бойынша  атап  көрсетілетін  әлдеқайда  жалпы 

қабілеттерден байқалады. 

Психикалық та, басқару іс-әрекеті де ұқсас механизмдер мен 

процестерге  негізделеді,  олардың  қалыптасуының  жоғары  дең-

гейін  талап  етеді  және  тиісті  реттеулік  қабілеттердің  болуын 

білдіреді.  Аталған  қабілеттерден  басқа,  бұл  әлдеқайда  инте-

гралды реттеулік-когнитивтік қабілет болып табылатын белгісіз-

дікке толеранттылық. 

Коммуникативтік шағын құрамына кіретін және оның қыз-

мет  етуін  қамтамасыз  ететін  процестер,  сондай-ақ  айқындалу-

дың,  қалыптасудың  жеке  шамасына  ие  болады.  Бұл  эмпатия, 

аттракция, идентификация, сөз туғызу, т.б. процестер. Коммуни-

кативтік  қабілеттер  деңгейіндегі  айырмашылықтар  осы  процес-

тердің қалыптасу шамасына тәуелді болады. 

Психика  құрылымына  негізделген  өзіндік  реттеулік  және 

коммуникативтік  қабілеттер  қабілеттің  жалпы  жүйесін  олар- 

дың тағы бір типімен толықтыруды талап етеді. Олар жекелерге, 

арнайыларға  қарағанда  әлдеқайда  интегративті,  бірақ  бір  мез-

гілде  жалпыларға  –  интеллектіге,  креативтілікке,  т.б.  қараған- 

да  азырақ  қорытылған  болып  табылады.  Қабілеттердің  пси-

хологиялық  құрылымында  жалпы  қабілеттер  макродеңгейді,  ал 

жеке,  арнайы  қабілеттер  микродеңгейді  құрайды.  Олардың 

арасында  орналасқан  мезодеңгейді  интегралдық  қабілеттер 

алады. 

Қабілеттердің психологиялық құрылымы: 

 

Макродеңгей 

Жалпы қабілеттер 

Мезодеңгей 

Интегралдық қабілеттер 

Микродеңгей 

Арнайы қабілеттер 

 

Басқару іс-әрекетінің табиғаты үшін орталық, өтпелі деңгей 

ең  маңызды  және  өзіндік  қасиетке  ие.  Оның  құрамына  кіретін 

қабілеттер  негізгі  басқару  функцияларына  (мақсат  түзуге,  жос-

парлауға, т.б.) теңдес. 

222 

 

Басқару  іс-әрекетін  жүзеге  асырудың  көптеген  алуан  түрлі 

тәсілдеріне  ие  –  ол  поливариантты.  Бұл  жетекшіліктің  бірнеше 

негізгі  стильдері  бар  екендігінен  байқалады.  Әртүрлі  стильдер 

қабілеттердің  әртүрлі  сабақтастығының  болуын  білдіреді.  Ал 

жеке  симптомдық  кешендердің  айырмашылығы  тұлғалық  қабі-

леттер  құрылымына  қатысты  өтемдік  (компенсаторлық)  функ-

циялар  атқаратын  жетекшілік  стилін  анықтайды.  Жетекші  таң-

дап  алған  белгілі  бір  стиль  оған  өзінің  жеке  тұлғасының  күшті 

жағына  сүйенуге,  ал  әлсіз  жақтарын  «кері  итеруге»  мүмкіндік 

береді.  Жетекшіліктің  әртүрлі  стильдерінің  болуы  адами  жеке-

ліктердің  алуан  түрлілігінің  және  басқару  қабілеттерінің 

вариативтілігінің нәтижесі болып табылады. 

 

жүктеу/скачать 1,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: