Н. УӘЛИҰлы фразеология және тілдік норма Алматы 1 Н. У
жүктеу/скачать 0,6 Mb. Pdf көрінісі
|
| алдыңғы, Еркебұлан артқы есіктен кіріп, орта тұстағы бос
орындыққа қарай қарсы жүргенде, қыз кілт тоқтады. Еркебұлан да төбе шашы ду етіп, тесіле қарап қалды (М.Қуанышбаев. «Табысу»). Қазақ тілінде төбе шашы ду етті дейтін фразеологизм жоқ. Тегінде, бұл тіркес төбе-шашы тік тұрды мен екі беті ду ете қалды дегендердің сәтсіз жасалған қоспасы болуы керек. Форма тұрғысынан нормадан ауытқудың морфологиялық тұлғаларға қатысты түрлері бар. Фразеологизмдердің грамматикалық мағыналары да «жасаулы» күйде болады. Мысалы, кейбір фразеологизмдер тек болымсыз мағынада ғана қолданылады. Болымсыз мағынаны болымдыға өзгерту фразеологизмнің семантикалық структурасын, бейнелігін бұзады. Әсіресе ішкі формасы айқын, фоны тасаланбаған фразеологиялық орамдар жанғыртудың мұндай түріне ұшырағанда, бейнелі қасиетінен айырылып, сөздің мағынасында қисын болмай қалады. Екпе шөп үшін су да мол. Әйтсе де мал азығын дайындаудың қазіргі таңдағы мәліметіне көз жіберсек, бұл ауданның айдарынан жел еспей тұрғанын көреміз («Соцалистік Қазақстан», 1981, 21 шілде). Жалпытілдік қолданыста айдарынан жел есті фразеологизмі «дәуірі жүріп тұр», «дегені болып жүр» деген мағынаны аңғартады. Фразеологизмнің фоны айқын: бейнелілік пен фонында байланыс бар. Ал осы фразеологиялық шоғырды болымсыз тұлғада жұмсау бейнелілік пен фонның арасындағы байланысты үзеді. Болымды тұлғадағы фразелологиялық шоғырды болымсыз тұлғада жаңғырту да осы тәрізді. Мысалы: Өткен ісім атың шықпаса, жер өртенің кері болды. Жабағы жүні жығылмаған нәзік қыздың жүрегін сыздатып, атын ауылға аңыз еткіздім. Менің де жаныма бататыны осы («Лениншіл жас», 1982, 19 тамыз). Фразеологизмнің жалпытілдік нұсқасы – жүні жығылды немесе жақ жүні жығылды. Ол «беті қайтты», «тауы шағылды» деген мағынаны білдіреді. Фразеологизмнің фоны тасаланбаған: шындығында, арық малдың жүні ұйысып, «жығылып» жатады. Ал жабағы жүні жығылмаған дегенде қандай бейнелілік бар? Бейнелілік шындыққа арқа сүйеуі керек. Жабағы жүннің өзі ұйысып жатса, ол қалай жығылмай тұрады? «Жығылмаған жабағы 116 жүннің» нәзік қызға қандай қатысы бар? Қысқасы, фразеологизмнің бейнелілігі мен семантикалық структурасы бұзылған. Фразеологиялық орамның лексикалық құрамын өзгерту көбіне «мотивация» іздеумен байланысты. Мысалы, жауырды жаба тоқу дегеннің неге бұлай айтылатындығы белгісіз. Неге «жауырды тоқу»? Осымен байланысты кейбір авторлар тоқу сөзін мазмұны жағынан үйлесімді сөзбен тіркестіріп, фразеологизмді жабуды жаба тоқу деп жаңғыртады. Десе егер ер еңбекпен өмір егіз. Бұл – село куәсының өзі деңіз. Жабуды жаба тоқып жөнелмейтін, жасырсам, оны халық көрер кейін (Айтыс). Бірақ мұндай өзгерту фразеологизмнің «кемшілікті бүркемелеу» деген мағынасымен үйлеспей тұрады. Фразеологиялық түйдектің «неге бұлай айтылатындығын» тек диахрония тұрғысынан ғана түсіндіруге болады. Тоқу сөзінің байырғы архаизмге айналған мағынасы – «ерттеу». «Қырғыз, ұйғыр тілдерінде ат ерттеу дегенді ат тоқу дейді 74 . Тоқымымды салып кетті дегенді Торғай қазақтары тоқымымды тоқып кетті 75 түрінде айтады. Міне, тоқудың байырғы мағынасын реконструкциялау фразеологизмнің фонын (ішкі формасын) ашып береді. Жауырды жаба тоқу дегеннің тура мағынасы «жауырды жаба, бүркемелей ерттеу» дегенді білдірсе, фразеологиялық келтірінді мағынасы «кемшілікті бүркемелеу, жасыру» дегенді аңғартады. Құланның қасуына мылтықтың басуы дегенді кейбір авторлар мылтықтың басуына құланның қашуы деп жаңғыртады: Есіне манағы жүктеу/скачать 0,6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|