Н. УӘЛИҰлы фразеология және тілдік норма Алматы 1 Н. У

Нормадан жөнсіз ауытқудың сөз қолданыста ұшырайтын бір түрі –
фразеологизмдердің тұрақты сыңарларын фразеологиялық мағынаға
қатысты семалардың бірімен жаңғырту. Мысалы, жіпсіз байланды деген
оксиморон түріндегі фразеологиялық шоғырдың семантикалық
структурасында 1) «еріксіз», «амалсыз» 2) «бөгеді», «кідіртті» деген екі
сема бар. Мына контексте автор фразеологизмнің лексикалық құрамын
осы аталған семалардың бірімен алмастырып, нормадан жөнсіз
ауытқыған: Әдемі сырлы қыз күлкісі жігітті тағы жіпсіз бөгеп қалды.
(Р.Әутәліпов. Алтын)
77
.  Мұндай жаңғыртудан оксиморонға құрылған
образдылық ыдырап, тіркес алогизмге айналған («жіпсіз бөгеді-ні
оқырман не деп түсінеді?).
Фразеологиялық нормадан жөнсіз ауытқулардың жиі ұшырайтын бір
түрі – тұрақты сыңарларды синонимдес сөздермен кездейсоқ алмастыру.
Мысалы: Халық нақылында: «Не сепсең, соны орасың», «жаман
тұқымнан жақсы өнім күтпе» деп бекерден-бекер айтылмаған.
(«Жетісу», 1983, 12 қазан). Фразеологиялық тізбектің жалпыхалықтық
нұсқасы – не ексең, соны орасың деп айтылады. Ал бұл мәтелдің
жаңаланған сыңары фразеологизмнің семантикалық структурасымен
үйлеспей тұр, өйткені «себілген нәрсенің бәрі орылмайды, кейбірі
жиналады». Сондай-ақ себу-ден гөрі егу-дің мазмұны кең: ек-етістігінің
семантикалық структурасында «тұқым», «себу», «өсіру», «отырғызу»
деген семалар болса, сеп – етістігінде «тұқым», «сіңіру», «шашу» деген
семалар бар.
Сонымен жоғарыда сөз болған жайтты жинақтай айтқанда,
фразеологизмдердің форма тұрғысынан (в плане выражения) тұрпатын
жаңғыртуға байланысты нормадан жөнсіз ауытқудың түрлеріне мыналар
артқы тұяғын көздеп атқан оғым оның табанынан өтіп, құлағынан бір-ақ шықты» деп мақтанса керек.
Ханның әңгімесіне «ұйып» отырғандар бұл сөзге сенер-сенбесін білмей, «ынғайсызданып» қалады.
Ханның шектен тыс бөсіп кеткенін байқаған уәзір: «Хан тақсырдың жануардың табанына дәл
тигізгені рас, бейшара құлан сол сәтте артқы тұяғымен құлағын қасып тұр еді», – деп өтіріктің
қисынын таба қойыпты. Сонда тыңдаушылар: Е...е құланның қасуына мылтықтың басуы дөп келген
екен ғой» десіп, бас шұлғысқан екен. Қазақ тілінде белгілі бір аңыз-әнгіме, ертегі сюжеттерінің
негізінде жасалған бірсыпыра тұрақты сөз тіркестері бар: аяз әліңді, құмырсқа жолыңды біл (Аязби),
маңғыт, аузыңа саңғыт (Түлкі мен бөдене), отқа салса жанбайды, суға салса батпайды (Ер Төстік, т.б.);
Лұқпандай мың жасаған, Атымтайдай жомарт, Наушаруандай әділ т.б.
77
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 2-том. Алматы, 1976, 393-б.
118

жатады: фразеологизмдердің құрамындағы архаизмдерді жаңғырту,
деректі ұғымды білдіретін сөздерді дерексіз атаулармен ауыстыру,
дыбысталуы ұқсас, мағынасы әр басқа сөздерді жаңсақ қолдану,
фразеологизм сыңарларын синонимдес я болмаса мазмұндас сөздермен
жаңғырту, фразеологизмдердің грамматикалық тұлғаларын өзгерту және
фразеологиялық түйдектердің «неге бұлай айтылатындығына» мотив
іздеу т.б.
Фразеологизмдерді мазмұн тұрғысынан (в плане содержания) дұрыс
қолданбау да нормадан жөнсіз ауытқуға жатады. Бұл типтегі
ауытқулардың өзін үш топқа бөліп қараймыз: 1) фразеологиялық
мағынаның контекстен үйлеспей тұруы, 2) контекспен фразеологиялық
единицаны байланыстырып тұратын сөздерді дұрыс қолданбау, 3)
фразеологизмдердің стильдік-эмоционалдық реңктерінің контекспен
үйлеспеуі.
Қайсыбір контекстерде фразеологизмдер форма тұрғысынан (в плане
выражения) өзінің жалпытілдік нұскасына сәйкес қолданылады да,
олардың лексикалық құрамы, морфологиялық тұлғалары ешбір өзгеріске
түспейді. Алайда фразеологизмдердің мағынасы мәтіннің мазмұнымен
үйлеспей тұрады.

жүктеу/скачать 0,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: