Творческое наследие А.В.Затаевича: новые аспекты изучения

ISSN 2224-5294                                                                                        Серия общественных и гуманитарных наук. № 3. 2015  
 
 
313 
N E W S 
OF THE NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN 
SERIES OF SOCIAL AND HUMAN SCIENCES 
ISSN 2224-5294 
Volume 3, Number 301 (2015) 
 
Poetics works of Oralkhan Bokey 
 
Rakhatova M.S. 
 
Kazakh national pedagogical university Abai, Almaty, Kazakhstan 
 
Key words: kazakh prose, writer, work, poetics, feature, skill, world image, human life.  
Abstract:  In  this  article  says  about  famous  writer,  publicist,  dramatist  Oralkhan  Bokey  which  will  be 
considered his poetics of work and features. The author tries to show his writing skills by giving examples from the 
writers works.In article says about the problem of harmony between nature and human, mystical and philosophical 
view of works. 
 
Ә К 821.512.122-31 (092) 
 
ОРАЛХАН БӨКЕЙ 
ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ ПОЭТИКАСЫ 
 
М.С. Рахатова 
 
Абай атындағы қазақ ұлттық педагогикалық университеті, 
Алматы, Қазақстан 
 
 
Тірек  сөздер:  қазақ  прозасы,  жазушы,  шығарма,  поэтика,  ерекшелік,  шеберлік,  әлем  бейнесі,  адами 
болмыс  
Аннотация:  Мақалада  танымал  жазушы,  публицист,  драматург  Оралхан  Бөкей  шығармаларының 
поэтикасы мен ерекшелігі қарастырылған. Автор жазушының өз шығармаларынан мысалдар келтіре отырып, 
жазушылық  шеберлігін  барынша  аша  білуге  тырысқан.  Мақалада  жазушы  шығармаларындағы  табиғат  пен 
адам арасындағы өзара үндестік мәселесі, мифтік, фольклорлық көріністер жайлы айтылған.     
 
XX ғасырдың 70-жылдары қазақ прозасында әдебиет жанрларының бірі  – повесть қарқынды түрде 
дамыды.  Бұл  тұста  көркем  сөз  шеберлерінің  әрқайсысы  әдебиет  әлеміне  өзіндік  тың  тақырыбы  мен 
өзіндік  ерекшелігін  ала  келді.  Көркем  сөз  шеберлерінің  көтерген  тың  тақырыптары  мен  келелі 
мәселелері, өзіндік кейіпкерлері мен көркем ойлауы шығармашылық толысудың бейнесі іспеттес.   
Әлем  бейнесі  мен  адамды  танудағы  өзіндік  ерекшелік  қара  сөздің  хас  шебері  –  Оралхан  Бөкей 
прозасының басты айырмашылығы болып табылады.  
Бүгінде  біз  қазақ  прозасында  әлем  бейнесі  мен  адами  болмысты  тануда  О.Бөкей  ешкімге 
ұқсамайтын өзіндік қолтаңба қалдырды деп нық сеніммен айта аламыз. Себебі жазушының қандай да 
бір шығармасын алсақ та, олардың өн бойынан О.Бөкейдің өзіне ғана тән жазушылық шеберлігі бірден 
сезіледі.  
Бойында  ұлттық  бейнесі  айқын  аңғарылатын,  жандүниесі  ерекше  еңбекке  құмар,  еңбекті  жаны 
сүйетін  жандар  жазушы  шығармаларының  басты  кейіпкерлері  болып  табылады.  Сонымен  қатар 
жазушыға  тән  келесі  бір  басты  ерекшелік  –  табиғат  пен  адамның  егіз  ұғым  ретінде  бейнеленуі.  Бұл 
ретте жазушының өз сөзімен айтар болсақ, «Дала! Адам! Егіз ұғым. Бір-ақ ұғым. Құба жонында сағым 
жатқан,  шың-құздарына  қақ  қатып,  шыт-шыт  айрылған  сортаң  мен  шөлейтінің  жал-жал  құм  төбелі 
бедері,  арындай  аққан  өзен,  үдете  соққан  дауыл  мен  жел;  қалың  қарағайлы  барағы  орман  тоғай; 
жүгірген аң, ұшқан құс...Сыбай атты жолаушы: Дала мен Адам. Қазақ сахарасы  – қазақ халқы. Біздің 
тарих  осы  екеуінен  жасалды.  Тарих  бетін  парақтап,  кейінгі  ұрпаққа  мирасқа  елдік  қасиетін,  ерлік 
намыс-жігерін,  қаны  мен  тілін  қалдырған  бабаларымыздың  бейнесі  әмісе  биіктен  көрінеді»  [1,  162]. 
Жазушы  табиғат  пен  адамның  бір-бірімен  өзара  үндестігі  жайлы  осылайша  пікір  таныта  келе,  дала 
төсінде  адам  қолының  да  салған  таңбасы  бар  екендігі  турасында  былай  дейді:  «...Дала!  Адам!  Дала 
төсінде Адам қолының бедері бар, адам салған таңба бар. Даланың нағыз халықтық екендігін баршаға 

Известия Национальной академии наук Республики Казахстан  
 
 
   
314  
паш  ететін  де сол  – қолтаңба. Ол қолтаңба:  мазарлар  мен мұнаралар,  мешіттер  мен  ғимараттар,  төбе-
төбе боп қалған шаһарлардың жұрнақтары. Біздің дала қазақтың құба жоны мұндай ата аманаттарына 
бай  екен.  Батудың  қанды  жорығы,  небір  дауылды  да  нөсерлі  жылдар  бабаларымыздың  рухындай 
мәңгілік  ескерткіштерін  жоқ  ете  алмады.  Қайта  халайық  жүрегінде  маздап  тұр.  Ендеше  шалқар 
сахарамыздағы бүгінгі таңда еңсе көтерген сәулетті қалалар мен мұнаралар жанында тұрған көненің – 
архитектуралық ескерткіштер олардың көркіне көлеңке түсірмесе керек. Қайта кейінгі ұрпақтың заңды 
мақтанышына  айналмақ»  [1,  167]. Жазушының бұл пікірінен біз  табиғатта  адамның да  өз қолтаңбасы 
болатындығын және олардың болашақ ұрпақ үшін зор мақтаныш екендігін аңғарамыз.  
О. Бөкей өз туындыларында туып-өскен өңірі мен балалық шағы өткен ғажап мекен – өр Алтайдың 
сұлу  табиғаты  мен  сол  өңірді  мекендейтін  тұрғындардың  күнделікті  тыныс-тіршілігін,  олардың 
қуаныш-қасіреттерін,  бойларындағы  адами  асыл  қасиеттері  мен  құндылықтарын  айшықты  сөзбен 
бейнелей  отырып,  жалпыадами маңыздылық  дәрежесіне  көтере білген.  Мәселен,  жазушы  «Қар  қызы» 
повесінде қаһарлы қыс бейнесін келесідей сөз өрнектерімен оқырман қауымға жеткізе білген: «Айнала 
аппақ  қар:  ақ  түтек  боран,  сеңдей  сірестіріп  қасаттап  тастаған  ақсіреу  кіреуке:  қарасаң  көз 
қарықтыратын шаңқан бел-белестер әлдеқайда...Алысқа бірін-бірі қуа жарысады: ербең етер тіршіліксіз 
салқын  бедірейген қарлы адырлар  ұлы  өмір  шуылынан  бейхабар  –  айқара жамылған  ақшағи көрпесін 
бұйығы  бүркенеді;  табиғаттың  күні  кешелер  ғана  маздаған  тіршілігіне  мекен-жай  болған  жазира 
жоталар  өлім  тыныштығына  бой  алдырған  да,  дүниенің  бар  қызығынан  әбден  жалыққан  құмарпаз 
адамның жалқы сәт талықсып кетерін еске салғандай болады; күн таласа шыққанда осына қайғы жұтып, 
қар тұтқында жатқан бейкүнә аязды аймақ мың-миллион күміс ұшқындарын сәулелендіріп, тоғыз қабат 
торқа астында қалтыраған Жер-Ананың ертең туар базарлы шағының үміт отындай жарқырайтын; бүгін 
аспанды саңылаусыз тұтастыра жауып тұрған қарлы жота-қыраттардың осы сұлулығын қызғанғандай, 
тартып  алып  талақ  тастапты;  көкжиек  жоқ;  аспан  да,  байтақ  өңір  де  ақ  сұр;  жер  жоқ,  бір  өңкей  боп 
суытып, жүрек мұздатар сұмпайы қар; еріксіз жалықтырады, еріксіз жалғызсыратады, жүз жылға бір-ақ 
қартайтып  кеткендей  қажытады,  құлазыған  осына  бір  түске,  бір  мінезге  қарап  тұрып,  көңіліңді 
аяныштың  аязы  буып,  ботадай  боздап  жылағың  келеді;  ботадай  боздап  жылап  тұрып,  жаратылыстың 
осыншалық  қатыгездігіне  налығандай  әлемдегі  бүкіл  жақсылық  пен  жамандық  атаулыдан  безінесің; 
ақша  қардың  ортасында  меңдей  қарайып  тұрған  жалғыз  трактор  –  аппақ  дастарқанның  үстінде 
жорғалаған қоңыздан-ақ  қауқарсыз»  [2,  139-140].  Бұл  үзіндіден  оқырманның көз  алдына  қаһарлы  қыс 
бейнесі еріксіз елестейтіні анық. 
Оралхан  Бөкей  шығармаларынан  адам  жанының  жалғыздығын,  адамның  өзі  өмір  сүріп  отырған 
қоғамнан  алшақтап,  жырақта  өмір  кешкісі  келетіндігін  де  байқауға  болады.  Жазушының  «Қар  қызы» 
повесінің басты кейіпкерлерінің бірі Қоңқайдың келесі сөздері соның дәлелі. «Адамдар мінезіне мен де 
қайранмын, шырақ! Солардан, ұлардай шулаған адамдардан қанша жан ұшыра қашсаң да, қыр соңына 
түсіп  тауып  алады.  Тып-тыныш  оңаша  өміріңнің  айдынына  тас  лақтырады.  Мен  –  өзіммін,  басқа 
емеспін, ендеше, өзімше өмір сүріп, өз мекенімді, яғни өз мемлекетімді құрғым келеді. Мынау қараша 
үй – менің кішкентай ғана, қарлығаштың ұясындай мемлекетім, қара басымның жалғыз еркіндігі....Сол 
қарлығаштың ұясындай мекенімнің қауіпсіздігін көзімнің қарашығындай күзетіп, суверенитетін сақтау 
үшін  елу  жыл  алысқанмен  –  алыстым,  атысқанмен  –  атыстым.  Бұл  –  менің  жанымның,  рухымның, 
жүрегімнің,  тіпті  бүкіл  бостандығымның  Отаны.  Ал  сол  титімдей  мемлекет,  от  жаққан  отанымның 
шекара  –  табалдырығын  бұзғандарға  қасық  қаным  қалғанша  аямаймын, майдандасамын»  [2,  163-164]. 
Жазушы повестің басты кейіпкері Қоңқайдың шағын да болса өз мемлекетінің бар екендігін және сол өз 
ұясын қорғау үшін оның кіммен болса да, жан аянбай күресетіндігін баса айтады.  
Жазушы  шығармаларының  басты  кейіпкерлері:  шопандар,  жылқышылар,  механизаторлар, 
орманшылар,  ересектер  мен  жастар.  Бұл  адамдардың  барлығының  бойынан  ұлттық  болмыс  бірден 
аңғарылады.    Жазушы  кейіпкерлерінің  барлығы,  мейлі  ол  ер  адам  болсын  немесе  әйел  адам  болсын, 
мейлі  жас,  мейлі  кәрі  адам  болсын,  барлығы  ғалам-жұмбақтың,  адам-жұмбақтың  сырын  ашуға 
талпынады.  
О.Бөкей  прозасының  келесі  бір  ерекшелігі  оның  шығармаларының  барлық  кейіпкерлерінің 
табиғатқа деген ортақ көзқарасы, табиғатқа деген жақындығы мен табиғат пен адамның өзара үндестігі 
болып табылады. Жазушы жоғарыда аталған «Қар қызы» повесінде қыстың аязды күні шөп алып келуге 
шыққан  үш  жігіт  –  Нұржан,  Бақытжан,  Аманжан  бейнелерін  «аппақ  қардың  үстіндегі  көктемгідей 
жапырағын  жайған  әлі  жас,  әлі  арманшыл  әрі  күнәсіз  көк  өрім  үш  қайыңға»  теңесе,  олардың 
«әрқайсысының жүрегінен  сағыныш,  өкініштің  белгісіз,  бұдан бұрын  еш жерде,  ешқашан  айтылмаған 
мұңлы  да  сырлы  әнінің  қалтырап  барып,  сыңси  айтылуын  –  сол  ақша  қардың  үстіндегі  ақ  қайыңның 

ISSN 2224-5294                                                                                        Серия общественных и гуманитарных наук. № 3. 2015  
 
 
315 
сұп-суық  жел  тербегенде  шыдай  алмай  жылауы  шығар»  деген  пікір  танытады.  Бұл  мысалдардан  біз 
жазушы  шығармаларындағы  табиғат  пен  адамның  арасындағы  үндестікті,  адам  бейнесін  табиғатпен 
байланыстыра суреттеу шеберлігін жіті аңғарамыз.  Бұл ретте ғалым Ж.А. Жақыпов өзінің «Көркем сөз 
мәдениетінің  үлгісі  (О.Бөкейдің  «Атау  кере»  повесі  мысалында)»  атты  мақаласында  О.Бөкейдің 
оқырманды  тылсымға  ендіру  үшін  параллелизм  құбылысын,  кейіптеуді  жиі  пайдаланатындығын, 
жазушы прозасында  адамның табиғатпен астастырыла қаралатындығын, одан тысқары қаралған күннің 
өзінде оны адам мен табиғаттағы жатсыну құбылысы ретінде көрініс беретіндігін айта келіп, мынадай 
мысал  келтіреді:  «Бұл  шақта  таудың  ұшар  басындағы  ұшпа  бұлт  етекке  қарай  жөңкіле  көшіп,  аяқ 
астынан жел тұрды. Жапырақ жайған ағаш басы арпалыса суылдап, сабалақ жүнді бірді-екілі ешкі қора-
қораның ығына қарай тырағайлап барады. Желіккен желмен бірге жарыса түскен жаңбырдың хабаршы 
тамшылары жетіп, әлгінде ғана будақтай көтерілген қара жолдың шаңын жерге шегелей бастаған. Қара 
бурадай  құтырына  жөңкілген  бұлт  бір-бірінен  жерігендей  үрке  орналасқан  бытыраңқы  үйлердің 
жиналмай қалған кірін желпілдетіп албастыдай апай-топайын шығарды. Тамшының арты бұжыр-бұжыр 
бұршаққа  айналып,  тақтай  шатыр,  қаңылтыр  пештерді  таңқылдатып,  төбеңді  оярдай  пәрменмен 
сабалаған,  барабандап  бастаған  бұршақ  қара  қошқыл  бұлттың  құсығындай,  далада  жүрген  тіршілік 
иесін бұрыш-бұрышқа, ықтасын-қуысқа қуалап тықты. Жер беті аппақ маржанға бөгіп, Алтайдың алты 
айрығынан  саулап  бұлақ  ақты.  Бұлақтың  іші  толған  –  ақ  моншақ,  әрі  суық  әрі  сұлу  көрініске  есік-
терезеден  сығалай  мәз  балалардың  кейбір  шыдамсыздары  жалаң  аяқ,  жалаң  бас  далаға  шапқылап 
шығып, шекесін ісіріп қайта оралады. Ең ғажабы, дәл сол күні – бір жағы ақ, бір жағы қызыл бұршақ 
жауды» [3, 13]. 
Жазушы  шығармаларының  ерекшелігі  танылар  келесі  бір  тұс  –  оның  шығармаларында  мифтік, 
фольклорлық  сарындардың  жиі  орын  алуы.  Бұған  «Қар  қызы»  повесіндегі  Қар  қызының  бейнесі, 
«Мұзтау» повесіндегі Асан шалдың бейнесі нақты дәлел бола алады.  
Жазушының «Қар қызы» повесінің сюжеттік желісі қыстың қарлы боранында шөп алып келу үшін 
үш  тракторшы  жігіттің  жолға  шығуына  құрылған.  Шығарма  арқауы  –  Қар  қызы  жайлы  ел  арасына 
кеңінен  тараған  аңыз.  Үш  жігіттің  бірі  –  Нұржан  жолға  шығар  алдында  түсінде  ме  әлде  өңінде  ме, 
белгісіз  Қар  қызын  көреді.  Қар  қызы  Нұржанға  келіп,  «Нұржан,  сен  кет  бұл  ауылдан,  мүлдем  кет, 
мәңгілікке  кет...бұл  жерде  адамдар  көбейіп  барады...саған  еркіндік  жоқ...Еркін  өмір  жоқ...Кеңістікке 
кет...ер  менің  соңымнан...ер»  дейді  [2,139].  Сол  мезетте  Нұржанның  құлағына  алыстан  Қар  қызының 
боздап  салған  әні  келеді. Үш  жігіттің  ішіндегі  ең  мықтысы  осы Нұржан  болғандықтан,  Қар  қызы  тек 
соған  ғана  көрінеді.  Қоңқай  шал  Нұржанды  алғаш  көргенде,  «үш  жігіттің  ішіндегі  ең  қауіптісі  – 
Нұржан» деген ой түйеді. Нұржан шалдың әңгімесін тыңдағаннан кейін ол «...бәлкім, шалдың Қар қызы 
деп сандырақтап жүргені жалғыздыққа шыдай алмай күйіп-жанған соң, жалаң аяқ, жалаң бас, аппақ іш 
көйлегімен далаға атып шығып, тізеден қар кешіп, алаулаған ыстық жалынын мұздатып, ән салатын өз 
қызы – Алмажан шығар...Ол да мүмкін; бұл әлемде мүмкін емес нәрсе бар ма, тәйірі» [2, 234]. Одан әрі 
оқиға желісі Нұржан мен Алмажан арасындағы өзара диалогке құрылған. 
Жалпы,  Оралхан  Бөкей  прозасында  мифтік,  философиялық  сарын  басым  болып  келеді. 
Жазушының әрбір шығармасынан біз уақыт жайлы өзіндік ой-тұжырымын немесе адамзат пен әлемді 
сөз еткенде, уақытты сөз етпей кете алмайтындығын байқаймыз.   
О.Бөкейдің  әрбір  шығармасы  –  жазушының  өзінің  туып-өскен  жеріне  деген  ыстық  ықыласы  мен 
шексіз  махаббатынан  өрілген  сөз  өрнектері.  Жазушы  прозасы  жақсылық  пен  жамандықты  тануға, 
олардың  ара  жігін  ажырата  білуге,  табиғаттың  тылсым  күштерінің  сырын  тани  білуге  құрылған. 
О.Бөкей  шығармаларына  туған  жерге,  туған  елге  деген  кіршіксіз  махаббат,  табиғат  пен  адамзат 
арасындағы  үйлесім,  рухани  тазалық,  өзі  өмір  сүрген  заман  мен  замандастар  бейнесі,  адамдардың 
бойындағы  жан  сұлулығы  мен  адами  ізгі  қасиеттер,  жалғыздық, өткен  мен бүгінгі  күннің  арасындағы 
сабақтастықты басты арқау етеді.    
  Оралхан  Бөкей  шығармалары  қазақ  әдебиетінің  озық  үлгілерінің  бірі  болғандықтан,  болашақта 
жазушы шығармалары одан әрі тереңірек зерттеледі деп сенеміз.  
 
ӘДЕБИЕТТЕР 
 
[1] Бөкей Оралхан. Б78 Шығармалары. Очерктер, публицистикалық мақалалар.  – Алматы: «Ел-шежіре», – 2013 Т.7. 
– 384 б. 
[2]  Бөкей  О.  Қар  қызы:  хикаяттар/Құраст.Р.  Мәженқызы.  –  Алматы:  Раритет,    2008.  –  280  б.  –  «Алтын  қор» 
кітапханасы» 
[3]  Жақыпов  Ж.А.  Көркем  сөз  мәдениетінің  үлгісі  (О.Бөкейдің  «Атау  кере»  повесінің  мысалында)//Қарағанды 
университетінің хабаршысы. Филология сериясы. №2 (70)/2013 ж. – 10-15-бб.  

Известия Национальной академии наук Республики Казахстан  
 
 
   
316  
[4] Бөкей О. Екі томдық таңдамалы шығармалар. Бірінші том. Повестер. – Алматы: Жазушы, 1994. – 496 б. 
[5] Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. – Алматы: «Аруна». ЖШС, 2005. – 576 б.  
 
Поэтика произведений Оралхана Бокей 
 
Рахатова М.С. 
 
Казахский национальный педагогический университет имени Абая, 
Алматы, Казахстан 
 
Ключевые  слова:  казахская  проза,  писатель,  произведение,  поэтика,    особенность,  мастерство,  образ  мира, 
человеческое бытие  
Аннотация:  В  статье  рассматривается  поэтика  и  особенности  произведений  известного  писателя,  публициста, 
драматурга  Оралхана  Бокей.  Автор  приведя  примеры  из  произведений  писателя  как  можно  более  старается  раскрыть 
мастерство  писателя.  В  статье  говорится  о  проблеме  гармонии  между  природой  и  человеком,  о  мифических, 
философских картинах в произведениях писателя.  
 
 
N E W S 
OF THE NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN 
SERIES OF SOCIAL AND HUMAN SCIENCES 
ISSN 2224-5294 
Volume 3, Number 301 (2015) 
 
UDC 801.55 (5k) 
 
Descriptions metaphor names of dishes in comparative aspect 
 
O.A.Zhumagulova,  I.S.Kairbekova 
j_omirgul_a@mail.ru 
 
Kokshetau State University named after Sh.Ualikhanov, Kazakhstan 
 
Key  words:  name  meals,  metaphor,  metaphorization,  similarity,  imagery,  figurative  meanings,  derivational 
paradigm, universal, information, ethno-cultural unit. 
Abstract. The aim of the research work of the names of food metaphor Kazakh any language recognized as a 
universal tool for the study of the specificity of metaphor for comparison with the data in Russian, the word potential 
in the study of language. To do this, yeast, honey, sour cream, and food of the names, Russian and Kazakh languages 
studied are shown. The names of the food label often abstract concepts, quality paradigm would have been revealed. 
Linguistic  analysis  of  the  data,  the  names  of  the  Kazakh  language,  food  metaphor  symbolic  names  generated 
formative  paradigm  than  the  volume  of  the  Russian  language  varies  widely.  This  is  due  to  the  peculiarities  of  the 
Kazakh people most symbolic thinking. Metaphor recognized words are different in each, despite the general notion 
that each nation is different and metaphor to be determined depending on the specific national thinking. Tegen and 
kurt  titles  kazakh  names  of  people  considered  the  cultural  vocabulary,  specific  linguistic  and  extralinguistic 
information  field  based  on  semantic  data  structures  into  account.  Currently,  the  names  of  the  food  metaphor  of 
Kazakhstan  in  the  field  of  information  and  semantic  structure  of  linguistic  and  cultural  dictionary  of  words  in  the 
form of articles. Metaphor language, the name of each dish with the education of the population is connected to the 
consumer to determine. 
 
UDC 801.55 (5Қ) 
 
Тағам атауларының метафоралануын   салғастырмалы аспектіде сипаттау 
 
Ө.А.Жұмағұлова, И.С.Қайырбекова 
 
J_Omirgul_A @mail.ru 
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті, Қазақстан 
 
Кілт  сөздер:  тағам  атаулары,  метафора,  метафоралану,  ұқсастық,  бейнелік,  бейнелі  мағына, 
сөзжасамдық парадигма, әмбебап, ақпарат, этномәдени бірлік. 
Аннотация.  Ғылыми  жұмыстың  мақсаты  қазіргі  қазақ  тіліндегі  тағам  атауларының  метафоралану 

ISSN 2224-5294                                                                                        Серия общественных и гуманитарных наук. № 3. 2015  
 
 
317 
ерекшелігін зерделеп, кез келген тілде әмбебап құрал ретінде танылып жүрген метафораның  сөзжасамдық 
әлеуетін орыс тілінің тілдік деректері арқылы салғастыра отырып зерттеу болып табылады.    Осы мақсатта 
ашытқы, бал, қаймақ сияқты  тағам атаулары алынып, орыс және қазақ тілдерінде салғастырыла зерделенді. 
Аталған тағам атаулары көбінесе дерексіз ұғымдарды таңбалап, сапалық парадигманы түзейтіні анықталды. 
Тілдік  деректерді  саралай  келе,  қазақ  тілінде  тағам  атауларының  метафоралануы  арқылы  жасалған  бейнелі 
атаулардың  сөзжасамдық  парадигмасының  көлемі  орыс  тіліне  қарағанда  ауқымдылығымен  ерекшеленеді. 
Бұл қазақ халқының бейнелі ойлау ерекшелігінің басымдылығымен түсіндіріледі.  Метафоралану барысында 
негіз  сөздердің      түрлі  белгілері  әр  қырынан  танылып,  ұғым  ортақтығына  қарамай,  әр  халықта  түрліше 
танылуы және метафоралану ерекшелігі ұлттық танымға негізделгені айқындалды. Тегене мен құрт атаулары 
таза  қазақ  халқының  этномәдени  лексикасы  ретінде  қарастырылып,  нақты  лингвистикалық  және 
экстралингвистикалық  деректердің  негізінде  ақпараттық  өрісінің  семантикалық  құрылымы  айшықталды. 
Қазіргі қазақ тіліндегі тағам атауларының метафоралану үдерісінің ақпараттық құрылымының семантикалық 
өрісі  лингвомәдениеттану  сөздігінен  алынған  сөздік  мақала  түрінде  берілді.  Әрбір  тағам  атауының 
метафоралануы тіл тұтынушы халықтың білім қорымен астасып жататыны анықталды. 
Қазіргі  қазақ  тіліндегі  тағам  атауларының  метафоралануын  ұлттық  ерекшелігіне  байланысты 
сипаттау тілдің ішкі мүмкіндіктерін жаңа қырынан танудың бір жолы болып табылады.  
Орыс  тілінің  бейнелі  жүйесін  зерттеуші  Е.А.Юринаның  «Вкусные  метафоры»  атты 
монографиясында: «Мы увидим себя и свою жизнь в зеркале кулинарных образов: глаза – миндалины, 
нос  –  картошкой,  губки  –  ягодки,  волосы  –  спагетти  (это  у  итальянцев),  щёчки  –  баурсаки  (такие 
пончики  у  казахов).  Мы  увидим,  как  варимся  в  собственном  соку,  бурлим  в  кипящем  котле 
повседневных  дел,  обстряпываем  делишки,  сбрасываем  лапшу  с  ушей  и  сияем  как  масленый  блин, 
урвав свой кусок пирога. Так говорит наш язык о нас посредством кулинарной метафоры. Так говорим 
мы  о  себе,  глядя  в  зеркало  пищевых  образов»,  –  деген  пікірі  тағам  атауларының  образ  тудырудағы 
әлеуетінің  маңыздылығының  айғағы  [1,7].  Бұл  бір  жағынан  метафораның  әмбебаптық  сипатымен 
байланысты  болса,  екінші  жағынан  тағам  атауларының  этнолингвистикалық  табиғатымен  астасып 
жатады.  Бұны  этнолингвист-ғалым  А.Жылқыбаеваның:  «Ұлттық  ерекшеліктің  басқа  салалармен 
салыстырғанда  ұзағырақ  сақталатын  материалдық  мәдениетінің  бір  саласы  тағам  атаулары»,  –  деген 
пікірі жоғарыда берілген пікірмен  үндеседі[2].   
 Қазіргі  қазақ  тіліндегі  тағам  атауларының    метафоралануы  болмыстың  кез  келген  нысанын 
таңбалауда  бейнелі  сипатымен  ерекшеленеді.  Мысалы,  Ашытқы  (Белгілі  бір  істің  себепшісі, 
ұйымдастырушысы).    -  Тауда  Тоқаш  маңына  жиналған  ел  жігіттеріне  бұлар  ашытқы  болды 
(З.Шашкин, Тоқаш Бокин);  Мұндай бейнелі мәнді орыс тілінен де табуға  болады.  Дрожжи. ЯМ.  То, 
что является источником бурного развития, причиной изменений.  – Дрожжи нетерпеливой ненависти 
взращивали  в  ее  душе  страсть  к  большим  деньгам…  к  пачкам,  кошелкам,  мешкам  больших  денег… 
(Д.Рубина.  На  солнечной  стороне  улицы).  Однако  зоркие  российские  интеллигенты  понимали‚  какие 
смертоносные  дрожжи  бросаются  в  российское  общество.  Были  в  этом  обществе  революционеры‚ 
которые  вместе  с  горьковским  Буревестником  радостно  предвкушали:  «Буря!  Скоро  грянет  буря! 
Пусть сильнее грянет буря!» (Г. Горелик. А. Сахаров. Наука и свобода). 
Қос  тілден  алынған  тілдік  деректерді  салғастырып  қарағанда  тағам  атауларының  метафоралануы 
екі тілге де ортақ екені анықталды. Олардың семантикалық ерекшелігі әр халықтың ұлттық танымымен 
астасып жатады. 
Метафораның  тілдік  және  танымдық  қызметінің  маңыздылығын  профессор  Б.Хасанов  көрсеткен:  «Тіл 
тарихын  зерттеуде  метафораның  мәні  зор,  оны  сөйлеу  мәдениетіміздің  бір  көрінісі  ретінде,  образды 
ойымыздың дамуы мен қалыптасуын көрсететін элемент түрінде арнайы қарастыру қажет» [3,4].  
Қазіргі  қазақ  тіліндегі  бал  атауы  метафораланып,    сүйкімді,  дәмді,  тәтті,  таза,  құнарлы  деген 
бейнелі  мағыналарды  тудырады.  -  Ай,  бал  бөбек,    бал  бөбек  балдайсың,  Атқан  жазғы  арайлы 
таңдайсың.  Күлгеніңде  көктемгі  күндейсің,  Күн  нұрымен  құлпырып  гуілдейсің  (Қ.Аманжолов  Шығ.). 
Көк  жайлауға  жақын  жоқ  осы  бізден,  Бал  қымызы    кетпейді-ау  есімізден  (Қ.Мырзалиев).    Айлап, 
жылдап  қонақтады  сол  қайғы,  Орта  түскен  көңіл  бір  сәт  толмайды.  Тыста  самал,  жағадағы  бал 
бұлақ. Сағыныштың қоңыр күйін толғайды (Ж.Сәтібеков.Сорлы қайың). Асыға қимылдаған қыруар ел 
ылдидағы  масағы  кере  қарыс    қалың  бал  қурай  көмкерген  айдын  көлге  қарай  беттеді  (І.Есенберлин, 
Қаһар).    Тасбұлақтың  жағасы  Көкорай  шалғын  бал  құрақ.  Көрікті  жеміс  ағашы,  Пісіп  тұрған 
балбырап  (Ш.Смаханұлы,  Тотияйын).  Тәтті  тағам  мен  бал  шырынға  тойған  балаларды  ертеңгілік 
ұйымдастырушылары  жануарлар  бағына   апарып,  хайуанаттар  әлемімен  таныстырды 
(http://bko.gov.kz/aima-zhaalytary-arau/article/esten-ketpes-ertegilik.  html).  Бүгінгі  күннің  жастары  бал 
айын шетелде өткізуге құмар-ақ (Ауызекі тіл).   

Известия Национальной академии наук Республики Казахстан  
 
 
   
318  
Келтірілген деректерден қазақ халқында  бал→сүйкімді (бал бөбек) → дәмді (бал қымыз) → таза 
(бал бұлақ) → құнарлы (бал құрай, бал құрақ) → тәтті (бал айы, бал шырын) деген бес түрлі мәндегі 
сапалық парадигмада жұмсалатынын айғақтайды. 
Орыс тілінде бал сөзі бейнелі мағынада қанағаттанушылық, ләззат тудыратын жағымды бір нәрсе деген 
мәнде қолданылады:  – За то время, что Монька с аппетитом вкушала мед семейных утех и продолжала, 
трепеща, неутолимо алкать его, – иными словами, за эту ее медовую пятилетку Гертруда Борисовна успела 
обменяться  с  Карла  Маркса  в  Бармалеев  переулок  (М.  Палей.  Кабирия  с  Обводного  канала).  Они  думают, 
власть – это мед, – размышлял Сталин (Ф. Искандер. Сандро из Чегема).  
Келтірілген  деректерден    орыс  тілінде  бал  сөзінің  бейнелі  парадигмасы  қазақ  тіліне  қарағанда 
шектеулі екендігі байқалады.  
Қаймақ (Көптің ішіндегі бетке ұстары, таңдаулысы). – Ғаламат  ғажап жастардың,  иналған 
мұнда  қаймағы,  Бұл  өлке  –  тамған  терменен,   айнаған  еңбек  аймағы  (О.Сүлейменов,  Атамекен). 
 аншайым  қонағына  барын  аянбапты:  жинап  жүрген  кішкентай  кілегейін  қайнатып  балқаймақ 
жасапты (Ш.Құмарова, Қос шынар).  Ақын-жазушылар толғамынан туған әдеби туындылардың қай-
қайсы  да  сүттің  бетіндегі қаймақтай  (vk.com/wall166417149?offset=60).  Менің  бұл  ұсынысымды 
бақытты  да  берекелі қаймақтай ұйып  отырған   азақстанның  әрбір  саналы  ұлы  жақтайды  деп 
ойлаймын  ( www.azattyq.mobi/comments/).  Демек,  уәкілетті  органдардың  арасында  бірлескен  жұмыс 
жүргізілмейтіні сүт бетіндегі қаймақтай қалқып шығып отыр (kz.zaman.com.tr/kz/newsDetail).  азақ 
еліне  бір  оралман  көшіп  келсе,    ол  өз  елімізге  сүтке  қосқан қаймақтай  болады 
(www.minber.kz/2012/04/).  Қаймақтай жұқа  еріндері  шаршағандықтан  ба,  әйтеуір  шыт-шыт  болып 
жырылып  кеткен  (kaz2.docdat.com/docs/index158281.html?page).  Күн  тас  төбеге  өрлеп  белмен  шикіл 
сағымды кілегей қаймақша жүздірді (www.writers.kz/journals/). 
Қазіргі  қазақ  тілінде      қаймақ  →  таңдаулы  (халықтың  қаймағы)  →  дәмді  (балқаймақ)  →  құтты, 
берекелі  (қаймақтай  ұю)  →  анық,  айқын  (қаймақтай  қалқу)  →  маңызды  (қаймақтай  болу)  →  нәзік 
(қаймақ  ерін)  →қою(  кілегей  қаймақша)  деген  жеті  түрлі  мәндегі  сапалық  парадигмада  қолданыс 
тапқан. 
Ал орыс тілінде ақ түсті, қою  заттарды бейнелеу үшін жұмсалады:  
–  Цира,  побелев,  как  сметана,  шагнула  ко  мне  навстречу  и  вдруг  преклонила  колени  (Е. 
Хаецкая.Синие  стрекозы  Вавилона  /Обретение  Энкиду).  Худенькая,  тоненькая  и  белая-белая,  как 
сметана, – не льнет солнце (Ф.Абрамов. Пелагея). Как известно, молодой дождевик на ощупь тверд и 
крепок,  а на  разрезе  бел, как  сметана  (В.Солоухин.  Третья  охота).  Так: теперь  поставить на  плиту 
воду для кофе, достать из подпола баночку сливок, густых, как сметана, а пока то да сё, взять ружье 
и  сходить  по  малой  нужде  на  двор  (В.Пьецух.  Деревенские  дневники).  Тысячи  людей  месили 
покрывшую  территорию  рынка  горчичного  цвета  грязь,  густую,  как  сметана  (Е.Рубин.  Пан  или 
пропал.  Жизнеописание).  Снаружи  был  туман,  густой,  как  сметана  (А. Лазарчук.  Все,  способные 
держать оружие...). 
Қаймақ  сөзі  орыс  тілінде    екі      сапалық  парадигмада  жұмсалады.    Қос  тілде  де  тағам  атаулары 
метафораланып, болмыстың түрлі нысандарын таңбалау үшін қолданылған. 
Тіл  білімінде  метафора  деп    белгілерінің  ұқсастығына  қарай  бір  заттың  не  құбылыстың  атауы  
екінші бір зат не құбылысқа атау болып ауысуын көрсетеді.  
Метафораның ғылыми айналысқа енуі ерте кезеңнен басталса керек. Мәселен философ Аристотель 
метафораны    ұқсату  негізінде  өзгеру  деп  бағаласа  [4,66],  Цицерон  метафораның  бейнелі  сөз  тудыру  
ерекшелігін  атаған [5,55]. Ал Неаполитан ойшылы Джамбатиста Вико (1663-1744) метафораны мифпен 
тығыз  байланысты  деп  санаған  [5,83].  Метафораны  қолданғанда    санада  екі  түрлі  зат  турлы  екі  түрлі 
ойдың  қалыптасатыны  жөнінде    шетелдік  ғалым  А.Ричардс  атап  өтеді.  Метафораның    нәтижесінде   
жаңа мағына пайда  болатынын ескерте келе, бұл құбылысты  қолдана білудің өзі өнер деген шешімге 
келген  [5,46].  Ғалым  Ф.Уилрайт  метафораларды  заттар  мен  құбылыстардың  адам  санасындағы 
символдары  деп  пайымдайды  [6,100],  батыс  ғалымдары  Дж.Лакофф  және  М.Джонсон  метафораны 
когнитивтік  феномен  деп  сипаттап,  бейнелі    ойлауда  метафора    мен      метонимия    тәжірибеде  
дәлелдебеген      ұғымдарды  таңбалайды  деп  шешеді  [7,87].  Осы  ретте  тағам  атаулары  мен  ыдыс-аяқ 
түрлерінің  метафоралануы негізінде қазақ халқының таным ерекшелігі  анықталады. Қазақ халқының 
танымал  ақыны Қ.Мырзалиев: 
 ымыз қылып  құяды, 
Алғысын ел тегенге  деген  өлең жолдарында қазақтың этникалық ерекшелігін танытатын мәдени 
лексиканы  ауыспалы  мағынада  қолданған.    Мысалда  берілген  тегене  атауының  негізгі  мағынасы    –  

ISSN 2224-5294                                                                                        Серия общественных и гуманитарных наук. № 3. 2015  
 
 
319 
ағаштан, темірден әшекейленіп істелген қымыз, ас құятын шұңғыл ыдыс. Бұл атаудың шығу тегі тілші 
Ж.Манкееваның еңбегінде  сарапталған: «Тегене > тегеш, тегершік (диал.); tegira – айнала,    tegirmȁ – 
дөңгелек,  tegirmȁn  –  диірмен,  tegrȁk  –  шеңбер,  сақина»  [8,296].  Байқап  қарасақ,  бұл  атаулардың  бәрі  
дөңгелек формаға негізделіп аталған. Сонда ыдыс атауының  пайда болуына негіз болған тіршілік көзі 
күннің сыртқы формасы деген пікір туады. 
Енді осы атаудың бейнелі мағынада жұмсалуына  назар аударайық: 
–  Осы кезде ол үлкендігі тегенедей, салмағы он килограмнан кем түспейтін бір алып бақаның әлгі 
екі 
жәндікке 
баспалап 
келе 
жатқанын 
байқап 
қалды 
(massaget.kz/alemtanu/syrly-
alem/10533?rates=down).  Бұрынғыдан  әлдеқайда  аласарып,  қол  созымда  ғана тегенедей төңкеріліп 
тұрған  аспан,  ол  да  бір  түрлі  көңілсіз,  өз-өзінен  жүдеу,  өз-өзінен  жабыңқы (alashainasy.kz/proza/-
oralhan-bokey-kar-kyizyi-52406/). Бес тайдың терісінен тіккен қара сабаны піспекпен күрпілдетіп пісіп, 
тегенедей-тегенедей ағаш аяқтарға қымыз құя бастаған (І.Есенберлин). 
Қазіргі қазақ тілінде  тегене → көлемді, салмақты (тегенедей бақа ) → аумақты (тегенедей аспан) 
→ сыйымды (тегенедей ағаш аяқ) деген үш түрлі мәндегі сапалық парадигмада жұмсалады. 
Қазақ  тіліндегі  тағам  атауларының      метафоралану    үдерісі  нақты  тілдік  деректер  негізінде 
зерделеніп,    көптеген  бейнелі  атауларға  негіз  болатыны  анықталды.  Себебі  адам  өзінің  өмір  бойы 
жинаған  тәжірибесін  тілдік  бірліктерді  жасауда  молынан  пайдаланады.  Белгілі  бір  тілдік  таңбада  сол 
нысан туралы  ұлт өкіліне таныс білім қоры  жинақталады.  
Орыс тіл білімінде ғалым В.Г.Гак метафораның қызметін екі жақты қарастырған жөн деп санаған. 
Біріншісі оның нысанға атау болуы, екіншісі көркем сөзді қалыптастыру тәсілі ретінде танылуы [9,11]. 
Тілдің бейнелігін арттыруда метафора қаншалықты маңызды болса, оның аталым жасаудағы қызметі де 
өте маңызды.   
Тіл біліміндегі когнитивті бағыттың өкілі В.Н.Телия: «Метафоралану үдерісі  –  әрқашан көптеген 
айнымалы факторлары болатын күрделі когнитивті-аталымдық жағдаят», – деп тұжырымдайды [10,34].          
Адам    өз  тәжірибесіне  қарай  заттар  мен  құбылыстарға  өзіндік  бағасын  береді  және  санасында 
қалыптасқан  бейнелерді,  нақты  немесе  абстрактілі  ұғымдарды  өзара  салыстырып  отырады,    ұқсастық 
іздеуге бейім болады. Метафоралануда пайдаланатын лексикалық құралдар тілдік, онтологиялық және 
мәдени факторлармен тығыз байланысты болады.  
 ХХ  ғасырдың  басында  қазақтың  біртуар  ұлы  А.Байтұрсынұлы:  «Сөздің  дұрыс,  таза,  анық,  дәл 
айтылуының үстінде талғау сөздің көрнекі болуын да керек қылады. Адамға дерексіз заттан гөрі деректі 
зат түсініктірек, жансыз заттың күйінен жанды заттың күйі танысырақ. Сондықтан адам сөйлегенде сөзі 
толық  түсінікті  болу  үшін  дерексіз  заттарды  деректі  затша,  бернесіз  заттарды  бернелі  затша 
сипаттайды, жанды затты жанды заттай ғамалайды. Шолақ ақыл, найзағай ойнайды, қазанның құлағы, 
ошақтың  бұты  деу  дерексіз  заттарды  деректі  затша,  жансыз  заттарды  жанды  затша,  бейнесіз  затты 
бейнелі  затша  қалыптау,  ғамалдау,  бернелеуден  шығып,  әдетті  сөзге  айналып  кеткен.  Осы  сияқты  өң 
берілген  сөздер,  көрнекі  тіл  делінеді.  Тіл  көрнекі  болу  үшін  дерексіз  нәрсе  деректі  нәрседей,  жансыз 
нәрсе  жанды  нәрседей  суреттеліп,  адамның  сана-саңылауына  келіп  түсерлік  дәрежеге  жетуі  керек»,  - 
деп көрсеткенмен    [11,  239],    бүгінгі күні метафораланудың  тілдік  сипаты   толық шешімін  тапты деп 
айту қиын. Бұл ойымызды тілші Б.Қасымның  пікірі де қуаттай түседі: «Тілдегі сөзжасам мен аталымды 
метафора тұрғысынан зерделеу тілде кенжелеу, назардан тыс қалып келеді. Метафораны зерттеушілер 
көбінесе бейнелеу, көркемдеу құралы, тәсілі ретінде қарастырады» [12,255].  Ғалым  Ж.Манкееваның: 
«Әр ұлттың айналадағы дүниені танып-білуі, әлемді тану тәсілі, рухани санасы, бүкіл болмыс-бітімі сол 
ұлттың  тілімен  тығыз  байланысты  екені  анық.  Осымен  байланысты  ұлттық  дүниетанымның  тілдің 
терең  құрылымдарынан,  оның  бай  сөздік  қорынан,  лексикасынан  көрініс  табуы  заңды»,-  деп  санайды 
[8,276]. Осындай  ұлттық  дүниетанымның тілдік  сипатын  «Тілдік  бейнелер аясындағы қазақ  халқының 
тағамдық дәстүрі» атты лингвомәдениеттану сөздігінен алынған сөздік мақаладан байқап көрелік: 

жүктеу/скачать 5,06 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: