Нақты сандар облысында нольдің мынадай қасиеті бар екенін білеміз, ноль мен кез
жүктеу/скачать 1,67 Mb. Pdf көрінісі
|
1-том, 113-240
| ӘӨЖ 256
СУДЫ ТҰЗДАУ ДЕҢГЕЙІНЕ ГИДРОБИОНТЫҢ АҒЗАЛАРДЫҢ РЕАКЦИЯСЫ Жаныұзақ Г. (БГғ 11.) Ғылыми жетекшісі: Исаева А.Ө., б.ғ.д., профессор Арал теңізінің жағдайының өзгеруіне байланысты экологиялық проблемалар тек Қазақстан үшін ғана емес, сонымен қатар көрші мемлекеттер үшін де маңызды. Қазіргі уақытта Арал теңізінің деңгейі 1957 жылғы деңгеймен салыстырғанда төмендеді. (ол кезде абсолюттік белгі 54 м) 14 м-ден астамға азайды, оның ауданы 66,5 мың км2-ден шамамен 36 мың км2-ге, су көлемі 1000 км3-ден 320 км3-ге дейін азайды. Осы уақытта судың тұздылығы 8-14 г дейін жоғарылады. Сульфаттың мөлшері 31% -дан асады (тұздардың жалпы көлемінен), ал натрий хлориді тек 54% құрайды. Тұздардың иондық құрамы келесідей: натрий - 2,83-тен 13,73% дейін; сульфат ионы - 7.5-30.14; кальций - 1,08 дейін; магний - 3,03; калий - 0,93; карбонатты ион - 0,18; хлор - 2,09; су - 55,23% дейін. Зерттеулерге сәйкес (Aladin соавт. 2008 ж.) Арал теңізі суларының 27-32% -ы полихалин, 47-52% -ы гипергалин, тек 0,5-3,0% -ы тұщы су. Тұздану негізінен топырақта натрийдің көп болуына байланысты. Жеке натрий тұздарының артық жиналуына байланысты тұздылық сульфат, хлорид, сода немесе аралас болуы мүмкін. Неғұрлым зиянды әсер Na + және CI - иондармен әсер етеді. Тұзданудың өсімдіктер организміне әсері екі себепке байланысты: су балансының нашарлауы және жоғары тұз концентрациясының уытты әсері. Тұздардың әсерінен жасушалардың ультра- структурасындағы бұзылулар, атап айтқанда, хлоропласттардың құрылымында өзгерістер болады. Бұл әсіресе хлоридтің тұздануымен айқын көрінеді. Тұздың жоғары концентра- циясының зиянды әсері мембраналық құрылымдардың, атап айтқанда плазмалемманың зақымдалуымен байланысты, нәтижесінде оның өткізгіштігі жоғарылайды, заттарды іріктеп жинақтау мүмкіндігі жоғалады. Судың тұздануы - бұл су организмдерінің бейімделуінің шешуші факторықоршаған орта жағдайларына байланысты. Бейімделу тетіктері жасушаішілік сұйықтықтағы иондардың концентрациясын және оның осмотикалық қысымын реттеуге негізделген (Рыжков соавт., 2009). Сулы ортадағы бейорганикалық иондардың концен- трациясы өте кең диапазонда өзгеруі мүмкін (су организмдеріндегі жасушаішілік деңгейден жүзден бірнеше есе жоғары). Бұл дене мен ол орналасқан қоршаған орта арасындағы иондық градиенттің жоғары болуы мүмкіндігіне әкеледі. Су ортасы мен ағзадағы осмотикалық концентрация арасындағы айырмашылық неғұрлым көп болса, гидробионттардың әсеріне соғұрлым қарсы тұру керек. Сонымен қатар, бейімделу мәселесі организм мен қоршаған орта жасушаларының иондық құрамындағы тек сандық ғана емес, сонымен қатар сапалық айырмашылықтарды реттеуден тұрады.Әр түрлі жағдайларда цитоплазманың осмотикалық қысымын ұстап тұрусулы ортаның тұздануы екі механизммен жүзеге асырылады: өзгеруорганикалық осмотикалық белсенді заттардың (амин қышқылдары, мочевина, метиламиндер және басқа да қосылыстар) цитоплазмасындағы шоғырлану және ондағы бейорганикалық иондардың құрамының өзгеруі (Ван соавт., 2001). Тұщы судағы шаян тәрізділер үшін NaCl-нің оңтайлы концентрациясы 0 ден 2 ‰ -ге дейін өзгеруі мүмкін (Jeppesen et al., 1994). (Horrigan et al.,2005) сәйкес, концентрациядағы NaCl оңтайлы деңгейден жоғары немесе төмен, бірақ әлі де қолайлы шектерде, организмдердің физиологиясында, ~ 137 ~ морфологиясында және мінез-құлқында өзгерістер тудыруы мүмкін стресс факторының рөлін атқара алады. Су объектілерінің тұздылығының гидробионты организмдердің популяциялық құрылымының тұрақтылығы мен өзгеруіне әсері көрсетілген (Ejsmont-Karabin J and Karabin A., 2013, Haberman J, Haldna M 2014,О Derevenskaya and N Urazaeva, 2017).Тұздылықтың жоғарылауымен су омыртқасыздар көбейуі мүмкінглутамат дегидрогеназаның ферментативті белсенділігі - фермент, олглютамин мен басқа аминқышқылдарының синтезін катализдейді (Weider, Hebert, 1987). Мидияларда тұздылығы 35 ‰ дейін жоғарылағанда, құрамында азот баржасуша цитоплазмасындағы қосылыстар 5-6 есе артады, ал бейорганикалық электролиттер 1,1-1,2 есе. Өтемді ұлғайтунегізінен органикалық әсерінен жасушаішілік қысымзаттар су организмдерінің бейімделуінің маңызды факторы ретінде қарастырыладыгипергалиндік орта (Wang et al.,2001). Су ортасының тұздылығының өзгеруі Дафния магнасына едәуір әсер етеді: өмір сүру ұзақтығына (Casey et al., 2000), олардың өсу қарқыны (Hall,Burns, 2002), мөлшері (Teschner, 1995) және ұрпақтар санына (Sarma et al.,2005;Martinez-Jeronimo et al., 2005;Martinez-Jeronimo, Espinosa-Chavez, 2005). Екінші жағынан, әдебиетте тұзды гидробионт ағзаларына әсері туралы ақпарат жеткіліксіз. Осыған байланысты зерттеудің мақсаты Арал өңірінің тұзды шикізатына организмдер-гидробионттардың реакциясын зерттеу болды. жүктеу/скачать 1,67 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|