«Наука и образование в современных реалиях»
жүктеу/скачать 2,78 Mb. Pdf көрінісі
|
6-.-
| Түрлі қозғалыс қызетіндегі шыдамдылықтың кӛрінісін қамтамасыз
ететін факторлар. Тҥрлі қозғалыс қызметіндегі шыдамдылықтың кӛрінісі кӛп факторларға тәуелді болады: биоэнегетикалық, қызметтік және биохимиялық ҥнемдеу, қызметтік беріктілікке, жеке жҥйкелік, генотипен (тҧқым қуалаушылық), ортаға және т.б. Биоэнергетикалық факторлар ағзада болатын және оның мҥщелерінің (тыныс алу, жҥрек-қан тамырлары, бӛлініп шығару және т.б.) қызметтік мҥмкіндіктерінен, зат алмасуын қамтамасыз ететін, жҧмыс барысында қуатын қалпына келтіретін энергетикалық ресурстар мӛлшерінен тҧрады. Шыдамдылыққа қажетті қуаттың жинақталуы химиялық тҥрлендірудің нәтижесінде іске асырылады. Бҧна негізгі қуат жинақтау кӛзіне аэробты, аноэробты гликолитикалық және аноэробты алактатты реакциялар жатады. Шыдамдылықтың физиологиялық негізіне ағзаның аэробты мҥмкіндіктері жатады, олар нақты энергия мӛлшерін жҧмыс барысында қамтамасыз етеді және ағзаның кез келген ҧзақтықтағы және қуаттылықтағы жҧмыс жасау қабілеттілігін жылдам қалпына келтіреді, метаболиялық зат алмасу ӛнімдерінің жылдам жойылуын қамтамасыз етеді. Анаэробты алактатты қуат кӛздері 15-20 с дейінгі ҧзақтықтағы жаттығулармен жҧмыс жасау қабілеттілігінде маңызды роль атқарады. Анаэробты гликолитикалық қуат кӛздері 20 с –тан 5-6 минутқа дейін созылатын жҧмыс жасауда қуат кӛзімен қамтамасыз етуде негізгі болып табылады. Қызметтік және биохимиялық ҥнемдеу факторлары жаттығуды орындау нәтижесімен оған қол жеткізу шығындарының қатынасын анықтайды. Әдетте қуат ресурстары (субшығындар) ағзада іс жҥзінде әрқашан шектеулі немесе олардың аз мӛлшерінен немесе олардың шығындарын қиындататын факторлар есебінен ҥнемдеуді ағзаның жҧмыс кезіндегі қуат кӛзімен қамтамасыз етумен байланыстырады, біресе адам ағазыс қуат кӛзін шығындауды азайту арқылы орындауға ҧмтылады. Әсіресе, шыдамдылықтың кӛрінісі талап етілетін спорт тҥрінде спортшының біліктілігі жоғары болған сайын, жасалынатын жҧмысты ҥнемделуі соншалықты жоғары болады. Ҥнемдеудің екі жағы бар: техниканы меңгеру немесе жарыс қызметінің рациональды тактикасының деңгейіне тәуелді механикалық (немесе биомеханикалық); физиология- биохимиялық (немесе қызметтік). Қызметтік беріктіліктің факторлары оның ішкі ортадағы қолайсыз ауытқуларына ағзаның қызметтік жҥйелерінің белсенділігін сақтауға мҥмкіндік береді. Ӛсіп келе жатқан шаршауға қарамастан қызметік беріктіліктен адамның қабілеті берілген техникалық және тактикалық қызмет параметрлеріне тәуелді болады. Жеке-жҥйке факторлары, әсіресе кҥрделі шарттарда шыдамдылықтың кӛрінуіне ҥлкен әсерін тигізеді. Бҧған жоғары жетістікке қол жеткізуге ҧмтылуы, процестер мен ҧзақ қызметтің нәтижелерін, сондай-ақ мақсатқа ҧмтылғыштық, тҧрақтылық, табандылық, шыдам мен ағзаның ішкі 99 ортасындағы қолайсыз ауытқуларға шыдау, жҧмысты «жасай алмаймын» дегенге дейін орындауды жатқызады. Орта мен генотип (тұқым қуалаушылық) факторы. Жалпы (аэробты) шыдамдылық орта щамада тҧқымқуалаушылық факторларының (тҧқымқуалаушылық коээфициентін 0,4 тен 0,8-ге дейін) әсерлеріне негізделген. Генетикалық факторлар ағзаның анаэробты мҥмкіндіктерінің дамуына айтарлықтай әсерін береді. Жоғары тҧқымқуалаушылық коэффициенті (0,62-0,75) статикалық шыдамдылықта байқалған; динамикалық кҥш шыдамдылығында тҧқым қуалаушылық пен ортаның әсерлері шамамен бірдей. Тҧқымқуалаушылық факторлары әйел ағзасына субмаксимальды қуатпен, ал ерлерде – қалыпты қуатпен жҧмыс жасағанда кӛбірек әсер етеді. Арнайы жаттығулар мен ӛмір шарттары шыдамдылықтың артуына айтарлықтай әсерін тигізеді. Спорттың әр тҥрлерімен айналысушылардың шыдамдылық кӛрсеткіші спортпен айналыспайтындармен салыстырғанда қозғалыс сапасының аналогиялық қорытындылары айтарлықтай (кейде 2-ге және одан да) жоғары. Мәселен, жҥгірудегі шыдамдылыққа жаттығушы спортшыда оттегіні пайдаланудың максималь кӛрсеткішісі (ОПМК) қарапайым адамдармен салыстырғанда 80% және одан жоғары. Максималь зонадағы жылдамдық шыдамдылығы анаэробты креатипфосфатты қуат кӛзінің қызметтік мҥмкіндіктерімен келісілген. Шекті жҧмыс істеу ҧзақтығы 15-20 с-тен артпайды. Бҧған тәрбиелеуде интервал әдісін қолданады. Жарыс дистанциясын максималь интенсивтілікпен ӛту жиі қолданылады. Беріктік запасын ҧлғайту мақсатында жарыс дистанциясынан да ҧзын дистанцияны максималь интенсивтілікпен ӛту практикасы қолданылады. Субмаксималь жҥктемедегі жылдамдық шыдамдылығы негізінен анаэробты-гликолитикалық механизмнің қуат кӛзін қамтамасыз етілуімен және жиі аэробты тҥрде қамтамасыз етіледі, сондықтан да жҧмыс аэробты- анаэробты режимде жасалынады деп айтуымызға болады. Жҧмыс ҧзақтығы 2,5-3 мин артпайды. Жылдамдық шыдамдылығын дамытудағы негізгі критерий берілген жылдамдық не қозғалыс темпі сақталынатын уақыт мерзімі болып табылады. Күштік шыдамдылық кҥштік жҧмыстарды олардың тиімділігін тӛмендетпей ҧзақ уақыт бойы орындау қабілетінен кӛрінеді. Қозғалыс қызметі бҧнда ациклдік, циклдік және аралас болуы мҥмкін. Кҥштік жҧмыстарға шыдамдылықты тәрбиелеу ҥшін салмақ салумен тҥрлі жаттығуларды қайтадан кҥш беру әдісімен, кӛп ретті шексіз кедергілерді жеңумен, айтарлықтай шаршаумен немесе «қарсы болғанға» дейін, сондай-ақ шеңбер бойы жаттығу әдісін қолданумен жаттығу жасалынады. Кҥштік жҧмыстарға шыдамдылықты бҧлшық еттің статикалық режимінде тәрбиелегісі келген жағдайларда статикалық кҥш салу әдісін қолданады. Жаттығулар қандай да бір буында оптималь бҧрышпен таңдалынып алынады. 100 Кҥштік шыдамдылықтың дамуы туралы айтуға болатын белгілердің бірі: «қарсы болғанға» дейін орындалған қайталау саны салмақ тҥсіруі -30- 75% максимумнан қҧрайтын бақылау жаттығуларын қайталау саны. Үйлесімділік шыдамдылығы. Негізінен кҥрделі техника-тактикалық кӛпқырлылығымен сипатталатын қозғалыс қызметтерінде кӛрінеді. (спорттық гимнастика, спорттық ойындар, конькимен тҥрлі жаттығулар жасауда және т.с.с.) Ҥйлесімдік шыдамдылықты жоғарылатудың әдістемелік аспектілері жеткілікті тҥрде сан тҥрлі. Мәселен, комбинацияны ҧзартады, демалыс интервалын қысқартады, комбинацияларды орындаудың арасында ҥзіліс жасалмайды. Ойын түрлері мен жекпе-жекте шыдамдылыққа тәрбиелеу ҥшін осы спорт тҥрлеріне тән қозғалыс қызметтерінде негізгі жаттығулардың ҧзақтығын арттырады (периодты, раундты, ҧстасуды), интенсивтілікті жоғарылатады, демалыс интервалын қысқартады. Мәселен, баскетболдағы шыдамдылықтың жоғары деңгейіне қол жеткізу ҥшін тӛмендегіні орындаған жӛн. Баскетбол ойынының барлығын (2×20 мин) 5 мин-тан 8 периодқа бӛледі. Ойыншылар ӛте жоғары интенсивтілікпен ойнауға тапсырма алады. Ойыншылардың жаттығуларының бірте-бірте ӛсуімен периодтар арасындағы ҥзіліс қысқарады да периодтардың саны да азаяды. Шыдамдылықтың даму деңгейін анықтауға арналған тесттер. Шыдамдылықтың ең басты критериі адам берілген интенсивтілікті қызметте ҧстап тҧруға қабілетті болатын уақыт болып табылады. Осы критерийдің негізінде шыдамдылықты ӛлшеудің тура және жанама тәсілдері жасалынған. жүктеу/скачать 2,78 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|