ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ САБАҒЫ АРҚЫЛЫ ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫН ОН

102 
 
іс-әрекет  қабілетін  дамытуды  ең  биік  деңгейге  жеткізуге,  таңдаған  спорт 
тҥрінің  әдіс-тәсілдерін  меңгеруге  бағытталған  спорт  сабақтарының  бір 
тҥрі.Спорт  жаттықтыруларында  дене  тәрбиесі  мен  спорт  сабақтарындағы 
міндеттер  толық  орындалады.  Алайда  онда  бҧл  міндеттердің  әрқайсысы 
оның  биік  спорт  нәтижелеріне  жету  мен  жарыстарда  жеңу  сияқты 
мақсаттарына жетуді қамтамассыз ететін сипатқа ие болады. 
Спорт  жаттықтыруы  спортшының  жарысқа  қатысуға  дайындығын 
қамтамассыз ететін бір ғана фактор болып табылады. Спортшының жарысқа 
қатысуына  дайындығын  қамтамассыз  ететін  шаралар  кешенін  спорт 
дайындығы  деп  атайды.  Ол  дене,  тәсілдік,  тактикалық,  теориялық  және 
психологиялық  тәрізді  сәйкес  дайындық  тҥрлерін  жҥзеге  асыруды  немесе 
дайындық:  тҥрлерін  қамтамассыз  етуді  қарастырады.  Дене  дайындығы  - 
ағзаның  вегетативті  қызметін,  тҧлғаның  іс-әрекет  сапасы  мен  пішінін, 
сондай-ақ  адамның  игерген  іс-әрекет  дағдысының  байлығын  дамыту 
деңгейімен  сипатталады.  Тәсілдік  дайындық  -  таңдаған  спорт  тҥрі 
барысында  іс-әрекетті  орындауды  жетілдіру  деңгейімен  сипатталады. 
Тактикалық  дайындық  спорт  жекпе-жегінің  жағдайлары  мен  талаптарына 
сай  мінез-қҧлықты,  қимыл  мен  іс-әрекетті  ӛзгерту  қабілеттілігімен 
сипатталады.  Теориялық  дайындық  таңдаған  спорт  жарыстарына  қатысу 
сабақтарының  табыстылығы  ҥшін  қажетті  алынған  білімдер  кӛлемімен 
сипатталады.  Психологиялық  дайындық-адамның  спорт  жаттықтыру  мен 
жарыстардағы  табысын  айқындайтын  интелектуалдық,  ерік  пен  кӛңіл-кҥй 
жақтарының 
дамуымен 
және 
жағдайымен 
сипатталады.Спорт 
дайындығының  аталған  барлық  тҥрлері  ӛзара  бірлік  пен  байланыста 
кӛрінеді, 
бірақ 
олардың 
әрқайсының 
айырмашылығы 
спорттық 
мамандандырылу  пәніне  байланысты  болады.  Мысалы,  гимнастикада, 
конькимен мәнерлеп сырғанауда, суға секіру мен басқа да спорт тҥрлерінде 
басты міндет тәсілдік міндет, яғни қимыл ӛнерін меңгеру болып табылады, 
ал  ауыр  атлетика  мен  тҥрлі  қашықтықтарға  жҥгіруде  дене  дайындығы  
(сәйкес қимыл сапасын дамыту), спорт ойындары мен бірсайыс тәрізді спорт 
тҥрлерінде тәсілдік-тактикалық дайындық басты міндет болып саналады т.б. 
аталған  дайындық  тҥрлерінің  маңызы  мен  қарым-қатынасы  жаттықтыру 
кезеңіне,  дайындық  деңгейіне,  спортшының  мамандығына  сәйкес  ӛзгеріп 
отырады.Дене тәрбиесі және спорт сабақтары әсерінен пайда болатын және 
қимыл-қозғалыс  кӛрсеткіштерін  жақсартуда  кӛрінетін  ағзадағы  ӛзгерістер 
жаттықтырылу  жағдайы  ретінде  анықталады.  Спорт  сабақтарындағы 
жаттықтырылудың  жоғарғы  деңгейі  спорт  пішіні  деп  аталады.Спорттық 
пішін  белгілі  бір  спорт  тҥрінің  талаптарына  сәйкес  денелік,  тәсілдік-
тактикалық  және  психологиялық  дайындықты  қамтамассыз  ету  нәтижесі 
болып  табылады.  Бҧл  спортшының  барынша  жоғары  нәтижелерге  жетуге 
қабілетті жаттықтыру жағдайы болып табылады. 
Жаттығуға  қойылған  талаптар  ағзаның  икемделіп,  бейімделуінен 
туындайды, яғни ағзаның жаттығуы нәтижесі жалпы биологиялық қҧбылыс 
болып  саналады.  Адамның  жаттығуы  шексіз  жҥйелі  жаттығулар 
нәтижесінде адам кейде ӛз қозғалыс мҥмкіндігін бірнеше есе ҧлғайта алады. 

103 
 
Сабақтардағы  дене  мәдениеті  мен  спорттың  педагогикалық 
принциптерінің  бҧзылуы  кері  әсерлерге  әкелуі  мҥмкін,  кейде  жҥйелі 
жаттығулар  нәтижесінде  ағзада  болатын  ілгерішіл  ӛзгерістердің  кҥрт 
бҧзылуымен кӛрінетін артық жаттықтырылу жағдайы туындайды. 
Дене  тәрбиесі  мен  спорттың  педагогикалық  принциптерін  сақтаған 
жағдайда бірдей тҥрдегі спорт сабақтарындағы жаттықтыруды дамытудағы 
ілгерлеушілік  орындалатын  қимыл  кҥрделілігіне  байланыстын  болады. 
Шағын  бҧлшықет  тобынның  қатысуымен  жасалған  қимылдар  кҥрделі 
шоғырланған  қимылдарға  қарағанда  тез  нәтижеге  жетеді.  Дене  мәдениеті 
мен  спортпен  жҥйелі  айналысу  сабақтарында  жаттығуды  ҧлғайту  шегі  жас 
шамасына  байланысты.  Ӛз   сипаты жағынан  тӛзімділік пен  ептілікті  қажет 
ететін  спорт  тҥрлеріне  қарағанда,  жылдамдықты  талап  ететін  спорт 
тҥрлерінде  жас  шамасы  кӛп  жағдайда  жаттықтырудың  дамуын  шектейді. 
жаттықтырудың  дамуын  шектейді.  Қысқа  қашықтыққа  жҥгіруде  30  жастан 
асқан адамдар жоғары спорт нәтижелеріне жетуі сирек, ал алыс қашықтыққа 
жҥгіретіндер,  семсерлесушілер  арасында 40 жастан  асқан  жоғары  дәрежелі 
спортшылар  кӛп  кездеседі.Қҧралдар  тек  сабақ  барысында  қолданылып, 
оның  міндеттерін  орындауға  бағытталған,  оқытушы  мен  оқушының  іс-
әрекет  қимылдарымен  олардың  тҥрлерін  атаймыз.  Әдіс-бҧл  нақты 
тапсырмаларды орындау ҥшін қолданылатын амалдардың қосындысы. Дене 
тәрбиесі  мен  спорт  сабақтары  тапсырмаларын  орындаудың  қҧралдары  мен 
әдістеріне  дене  жаттығулары  мен  тҥрлі  ақпарат  тҥрлері  жатады.Дене 
тәрбиесі мен спорт сабақтарының қҧралдары мен әдістері ажырамас бірлікте 
болады. 
Барлық  жаттығулар  қозғалыс  қҧрылымы  бойынша  айналымдық  және 
айналымдық  емес  болып  бӛлінеді.  Айналымдық  деп,  белгілі  бір  қимыл 
топтамасы  барлық  іс-әрекет  барысында  дерлік  тҥгелдей  қайталанып 
отыратын  дене  жаттығуларын  айтамыз  (мысалы, жҥгіру,  жҥру,  жҥзу,  ескек 
елу,  шаңғы  тебу,  коньки  тебу).  Айналымдық  емес  деп  қимыл  тҥрлері 
қайталанбайтын  дене  жаттығуларын  айтамыз  (секіру,  лақтыру  бокс,  кҥрес, 
ойындар, семсерлесу, т.б.). Аталған әр бӛлімдер топтар мен шағын топтарға 
бӛлінеді.Бҧдан бҧрын да айтылғандай дене жаттығуларын негізгі тӛрт топқа 
бӛлеміз: 1) спорт жаттығулары; 2) гимнастикалық жаттығулар; 3) ойындар; 
4)  туристік  шаралар.  Спорт  жаттығулары,  бҧл  –  дене  дайындығы 
дәрежесімен,  қимыл  ӛнерін  меңгеруімен,  психиканың  кей  жақтарын 
дамытумен  жарыс  пәні  ретінде  кӛрінетін  қимыл  іс-әрекеті.  Гимнастикалық 
жаттығулары еңбек, әскери, спорт және табыну іс-әрекеттері мен солардың 
ҥйлесуінен  қҧралады.  Ойындар  ойыншыларды  ролдерге,  олардың 
орындайтын  қимыл-қозғалыстарына  бӛлуді  анықтайтын  фабуламен 
сипатталады.  Туристік  шаралар  (серуен,  экскурсия,  жорық  және  саяхат) 
қозғалыстың 
белсенді 
қҧралдарымен 
елді 
мекендері 
аз 
жерде 
орындалады.Дене  жаттығуларын  олардың  кӛмегімен  қандай  тапсырмалар 
орындалатынына  қарай  мынандай  топтарға  бӛлуге  болады:  Реттік  дене 
жаттығулары  деп  -  дайындалушыларды  ҧйымдастыруға,  оларды  сапқа 
тҧрғызуға  арналған  жаттығуларды  айтамыз.  Дайындық  дене  жаттығулары 

104 
 
тірек-қимыл  аппараты  мен  қимыл  сапаларын  дамыту  ҥшін  қолданылады. 
Дене жаттығуларының бҧл тҥрі ӛз ішінде қимыл сапасына, яғни оның әсер 
ету мҥмкіндігіне қарай бірнеше тҥрге бӛлінеді (кҥшті, тездікті, тӛзімділікті, 
т.б.  дамытуға  арналған  жаттығулар).  Дайындық  жаттығуларына  тыныс  алу 
жаттығулары  да  жатады.  Жҥргізілетін  жаттығулар  ҥйреніп  жатқан  қимыл 
туралы бейне қалыптастыру, оның қҧрылымын меңгеруді жеңілдету қатені 
дҧрыстау  тактикалық  дағдыны  игеру  ҥшін  пайдаланылады.  Кіріспе 
жаттығулары  белсенді  демалыс  және  сабаққа  қызығушылығын  арттыру 
ҥшін  қолданылады.  Сымбат  жаттығулары  дене  кемшілігін  дҧрыстау  ҥшін 
жҥргізіледі.  Тәрбиелік  жаттығулар  кӛмегімен  белгілі  бір  мінез-қҧлық 
сипатына, психикалық процестерге  ықпал  ету  ҥшін  қолданылады  (мысалы, 
батылдыққа  шешімталдыққа,  аптықпауға,  байқампаздыққа,  есте  ҧстау  мен 
зейінге).Дене  жаттығуларының  бҧлай  болу  оқытушы  мен  оқушының  дене 
тәрбиесі  мен  спорт  сабақтарындағы  кез-келген  тапсырманы  орындау  ҥшін 
қолданылуы  мҥмкін.  Ӛзіне  тән  қимыл  іс-әрекеттерін  білуі  ҥшін  қажет. 
Алайда  дене  жаттығуларын  аталған  топтарға  бӛлуді  оларды  жіктеуге 
талаптану  деп  қарастыру  дҧрыс  емес,  себебі  дене  тәрбиесінің  ешқандай  да 
қимыл  қҧралдарын  тек  бір  ғана  топқа  жатқызып  қоюға  болмайды.  Дене 
жаттығуларының  кӛпшілігі  дене  тәрбиесі  мен  спорт  сабақтарының  барлық 
тапсырмаларын орындауға арналған. 
Жаттығу (дене тәрбиесі мен спорт сабақтарының әдісі ретінде)  – бҧл 
нақты  тапсырмаларды  орындауға  арналған,  (қойылған  мақсатқа  жету) 
мақсатты бағытталған белгілі қимыл іс-әрекетінің жҥйелі қайталануы. 
Олардың  мағынасына  қарай  (ҥлкен  немесе  кіші  міндеттерді  атқару 
мҥмкіндігіне қарай) жаттығуларды (әдістерді) екі топқа бӛлеміз: негізгі және 
кӛмекші.  Негізгі  әдістерге  дене  тәрбиесі  мен  спорт  сабақтарының  барлық 
міндеттерін  орындайтын,  ал  кӛмекші  жаттығуларда  дене  жаттығуларын 
ҥйретуде ғана қолданылатын жаттығулар жатады. 
Қолдану аясының белгілеріне қарай жаттығу әдістері пайдаланылатын 
айналымдық және айналымдық емес дене жаттығуларына бӛлінеді. 
Негізгі  әдістер  жҧмыс  сипатына  қарай  ҥздіксіз  және  интервалды 
болып  бӛлінеді.  Ҥздіксіз  жаттығулар  (әдістер)  ҧзақ  уақыт  ішінде  орташа 
қарқынмен белгілі бір қимылды орындау арқылы жасалады (мысалы, 800м-
ге жҥгіруге дайындалған спортшы ҥшін – 3-5 км-ге біркелкі жылдамдықпен 
тоқтамай  жҥгіру).  Ҥздіксіз  жаттығулар  негізінен  айналымдық  спорт 
тҥрлерінде,  сондай-ақ  қимыл  ҧзақтығы  белгіленген  уақытпен  шектелетін 
айналымдық  емес  тҥрлерінде  де  қолданылады  (мысалы,  бокста,  кҥресте, 
спорт ойындарының кӛпшілігінде). Спорттың айналымдық емес тҥрлерінде 
ҥздіксіз  жаттығулар  қҧрылымы  бойынша  ӛзгеретін  немесе  ӛзгермей 
орындалатын  спорт  жаттығуларын  бҥтіндей  немесе  оның  жеке  топтарын 
демалыссыз  орындау  арқылы  жҥзеге  асырылады  (мысалы,  бокстағы  қапты 
ҧру  топтама  жаттығулары,  футболшылар  мен  баскетболшылардың  допты 
алып жҥру жаттығулары). Ҥздіксіз жаттығуларда сабақтан сабаққа жаттығу 
кӛлемі бірте-бірте ҧлғая береді. 

жүктеу/скачать 2,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: