Наурыз- жылдың әрі көктемнің бірінші айы. Парсының Нау /жаңа/, руз /күн/ деген, яғни жаңа күн деген сөзінен шыққан. Демек Наурыз аты бір-ақ күнді бейнелесе де ол толық ай атын иеленген

Биыл көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері, ұлт азаттық қозғалысының теориялық негізiн сaлушы әрі көсeмі, қазақтың тұңғыш саяси партиясын ұйымдастырушы және Алашорда үкіметінің төрағасы Әлихан Бөкейханның туғанына 156 жыл толып отыр.

Әлихан Бөкейханов Дала өлкесіндегі Семей облысының Қарқаралы уезінде, Тоқырауын болысының №7 ауылында өмірге келген. Кеңес өкіметі тұсында ол жер Жезқазған облысының Ақтоғай ауданындағы Қаратал кеңшарының аумағына кірді. Тәуелсіздік кезінен бері оның туған жері – Қарағанды облысындағы Ақтоғай ауданының Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан атындағы ауыл.

Ол Нұрмұхамед отбасында туып-өскен бес ұл, бір қыздың ішіндегі тұңғыш бала еді. Сауатын молда алдынан мұсылманша ашты. Зерек те алғыр жеткіншек уақыт талабына сай білім алуды аңсайды. Баласының тауын шағылтпай, Нұрмұхамед сұлтан оны уезд орталығындағы орыс оқуына кіргізеді.

1822 жылығы «Сібір қазақтары туралы Жарғы» бойынша, араға екі жыл салып, Батыс-Сібір шекара басқармасының құрамындағы Омбы облысының екі округінің бірі ретінде Қарқаралы округі аталады. Оның орталығы ретінде Қарқаралы тауының етегіне, Қарқаралы өзенінің алабындағы қыраттың үстіне қала салына бастайды. Осында ат басын тіреген империялық отарлаушы әскери жасақ пен округті басқару үшін арнайы құрылған мекеменің шенеуніктері және соларды сағалап қоныстанушылар күшімен, Қарқаралының іргесіне қаланған болатын.

«Алашорда» Уақытша Халық Кеңесінің Төрағасы болып Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейханов сайланды. 47 жасар көрнекті саяси қайраткер, ғалым, көсемсөз майталманы. Ресей демократтарымен үзеңгілес болып, иық тірестіріп еңбек етіп жүрген азамат. Оны делегаттар үш үміткер қатысқан баламалы сайлауда көпшілік дауыспен таңдап алды. Ол алғашқы Қазақ автономиясының тұңғыш та жалғыз басшысы болды. Сол лауазымымен тарихта қалды.

Әлихан Қарқаралыда жеткіншек шағынан жасөспірім жасына іліккенге шейін тұрып, балғын шәкірттік кезеңінің жеті жылын өткізді. Бастауыш мектепте, қалалық училищеде оқыды. Орыстың тілін үйренді. Орысша оқытылған пәндер бойынша, сол кезгі мектеп бағдарламасына сәйкес, ғылым негіздерін игерді. Нақты кәсіпкер – етікшілік өнерге де үйренді.

Білім жолындағы жанкештілігі

Әлихан Қарқаралы училещесін 1886 жылы маусымда тәмамдады. Он алты жасар Әлихан оқуын жалғастырғысы келеді. Ата-ана, әрине қарсы емес. Талапты, алғыр бозбаланың оқуға деген ынтасы уезд орталығындағы әкімшілік тарапынан да қолдау тапты. Көп ұзамай шағын Қарқаралыдағы үш сыныпты қалалық училищенің түбіт мұрт түлегі білімін орта оқу орнына түсіп тереңдетуді аңсап, байтақ қазақ даласының Сібірдегі кіндігіне айналған алып шаһарға аттанады.

1886 жылдың күзінде Әлихан Омбыға келді. Қазақ уәлаятындағы бас қалаға, бір қиырда жатқанына қарамастан, жұрт түрлі шаруамен сапар шегеді. Өйткені ол астана. Биліктің қазақ тағдырын шешетін бір тұтқасы сонда. Өлкедегі тәуір мектептер де сол қалаға шоғырланған. Сондықтан да, шалғайда жоқ білім ордасын, ел сияқты, Әлихан да осы жерден іздейді.

Әлихан оқуға келген кезде – Омбы уезіндегі қазақтар жалпы халық санының үштен бірін ғана құрайтын. Ал шаһардың өзінде тұратындар тіпті аз еді.

Әлихан құжаттарын Омбы техникалық училищесіне тапсырды. Қабылдау емтиханын ойдағыдай тапсырып, сынақтан мүдірмей өтеді. Осылайша мемлекеттік оқу-тәрбие орнының киім-кешек, жатақхана, және оқуақы-жәрдемпұлымен толық қамтамасыз етілген тәрбиеленушісі ретінде білім айдынына құлаш созады. Төрт жыл білім алады.

Орыс тілі өзінің бай мүмкіндіктерін алдына жайып салды. Орыс тілі арқылы ұлы орыс әдебиетімен тереңірек таныса түсті. Әлем әдебиеті інжу-маржандарымен сусындады. Ал орыс тарихын оқу және училище курсы дәрежесінде болса да жалпы адамзат тарихынан мағлұмат алу деген оны тіпті ғажайып сезімдерге бөлей түсті.

Ол тек оқытушылардың дәрістерін санасына сіңіріп қана қойған жоқ, оның сусаған көңілі тоқығандарын толықтырар дәйектерді қыр өмірінен тауып жатты. Ұлы Пушкиннің сырлы поэзиясы қазақ ақындарынан үндестік іздетті. Ұлы Шекспирдің драмалары қазақ дастандарын қайта тыңдауға құмарттырды. Ресей қолбасшыларының жеңімпаз жорықтарын оқу – қазақ батырларының кіммен, қашан шайқасқандары жайында нақтырақ білуге ұмтылдырды.

Бір кездері қазақтың да орыс секілді өз мемлекеті, хан деп аталған өз патшасы болғанын – орыс тарихынан іштей салыстырар деректерді кезіктірген сайын ойлай түсті. Өзінің де хан ұрпағы екеніне мән берді. Содан, бабаларымен сабақтастық белгісі ретінде, фамилиясын өзгертіп алу жөнінде ниет етіп, идеясы училищені бітірер мерзім тақалған сайын тез пісіп жетіле бастады.

Қары қалың, аязды қаңтардағы каникулда қалада қалғанмен, жазғы демалыста ол елге жеткенше асығатын. Өйткені ауыл арасындағы әңгімешілер, шежірешілер мен жыршылар тағылымы өзгеше еді, орыс білімін игеріп жүрген жасөспірім санасына олар біртүрлі жаңаша әсер беретін-ді.

Әлихан Омбы Техникалық училищесін 1890 жылы тәмамдады. Білімін жоғарылатуды мақсат тұтып, Санкт-Петербургтегі Императорлық Орман институтында жалғастыруды көздейді. Бірақ бұл үшін белгілі бір дәрежеде көмек керек. Жоспарын, тілегін ұстазына – училище директоры Доброхотовқа білдіреді.

Студенттік шағы

1890 жылы күзде қабылдау емтихандарын ойдағыдай тапсырып, Әлихан Санкт-Петербург Орман институтына оқуға түсті. Сол тұста фамилиясын бабасының атынан жаздыруға да рұқсат алды. Сонымен сұлтан Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхановтың ғұмырындағы маңызды белес – Питерде өткізген төрт жылдық студенттік кезең басталды.

Әлихан Бөкейханов жоғары оқуға кірген жылы қазақтың тағы бір болашақ аяулы ұлы жоғары оқуды бітірген еді. Ол – Бақытжан Бисәліұлы Қаратаев, әйгілі Әбілқайыр ханның ұрпағы, орыс үкіметінің отарлаушылық әрекетіне қарсы көтерілген 1805-1816 жылдарғы қозғалыстың жетекшісі болған Қаратай сұлтанның шөбересі, Императорлық Санкт-Петербург университеті заң факультетінің түлегі.

Астанаға алыстан келген жиырма жасар жас Әлихан студенттік өмірдің алғашқы жылдарында, сөз жоқ, Бақытжан сынды аға буын қандастарына еліктей қарады. Мазасыз ой-пікірлері бұрқ-сарқ қайнаған жаңа қауыммен бауырласып кетуіне сол секілді ересек азаматтар оң ықпал етті деп әбден айтуға болады.

Көп ұзамай Бақытжан Қаратаев Кутаисиге қызметке жіберіледі. Соған байланысты астанадан кеткенге дейін, екеуі сөз жоқ, ағалы-інілі жылы қарым-қатынаста болды. Әрі бұл шақта, қараңғы қазақ халқы туралы ағартушылық тұрғыда ой толғайтын барша көзі ашық азаматтар секілді, олар пікірлес-тін. Сондықтан да, көзқарастарындағы кейін айқын көрінген елеулі айырмашылықтың тап сол питерлік кезеңде орын алуы әсте мүмкін де емес еді. Дегенмен араға ширек ғасыр салып барып – бұл екеуі бірін бірі мойындамайтын, тіпті тыңдай қоймайтын жағдайға жетті. Екеуі екі үлкен саяси ағым басына шықты.

Буырқанған Питердің саяси мектебінен жастай өту – оның болашақ қайраткерлік қызметіне көп жәрдемдесті.

Ғылыми-публицистік еңбек жолы

Дала өлкесінің орталығы Омбы қаласында күн сайын шығып тұрған «Акмолинские областные ведомости» атты ресми газетке қосымша ретінде, қазақ тілінде, 1888 жылдан 1902 жылға дейін «Дала уәлаятының газеті» атты апталық жарық көріп тұрды.

Үкімет тарапынан шыққан ресми басылым. Міндеті – ел-жұртқа аса жоғары пәрмен, жарлық, бұйрықтарды жеткізіп отыру. Газет ағымдағы тыныс-тіршілікті, қоғами ахуалды, саяси-әлеуметтік өмір мәселелерін, тарихты, ауыз әдебиеті үлгілерін, ел мүддесін көздеген сан-қырлы сөздерді жазды. Мақалалар патша цензурасы мүмкіндік берген мөлшерде, сол кезгі сауат деңгейінде, саяси, мәдени, іліми өре жеткен дәрежеде жазылды.

Ол кезде қазақ журналистикасы енді ғана қаз тұра бастаған шақ. Соған қарамастан, алғашқы газетшілеріміз елдегі орын алған саяси-әлеуметтік ахуалды дәл ажыратып, өткір тұстарын көтеріп, жұртшылық назарына ұсынып жатты.

Уәлаят ортылығы болғандықтан да Дала генерал-губернаторы кеңсесіне сол кездегі ең ықтимал шапшаңдықпен тез жеткен құжат барлық демократиялық көңіл-күйдегі қауым арасына бірден әйгілі болды. Қол қойылғанына бар болғаны екі-ақ күн толар-толмаста, 19 қазан күні, Омбыда қала жұртшылығы қатысқан үлкен митинг болды. Оған Әлихан Нұрмұхамедұлы мен оның пікірлес жолдастары да қытысты. Олар манифест мәтінін зор шабытпен неше мәрте оқиды. Алғашқы жиынның ізінше, қыр қалаларындағы белгілі азаматтарға қуанышты жеделхаттар жолдады. Ақ патшаның халыққа әркімнің ешкім қол сұқпас дербестігін, жеке бас амандығын, ар-ождан, сөз, жиналыс және одақтасулар бостандығын тарту екенін хабарлады олар бұл жеделхаттарында.