Несіпбаев Іөлеутай биология гылымдарының докторы, профессор, Кдзақстан
жүктеу/скачать 13,53 Mb. Pdf көрінісі
|
nesipbaev t adam zhne zhanuarlar fiziologiiasy
| лымдық ерекшеліктер тән?
Соңғы кезге дейін адам мен жануарлардың нерв аппараты бір- біріне төуелсіз, дербес екі жүйеден - анималдық (animal - жануар) жөне вегетативтік (vegetativus - өсімдік) құралған деген түжырым 232 қалыптасқан болатын. Бұл ұғымның негізін XVIII-ғасырдың со- ңында француз дөрігері, өрі физиолог Мари Франсуа Биша салған. Организмге тон қызметтерді де ол екі топқа бөлген. Бірінші топты тек жануарларға тон қызметтер қүраса, екінші топқа жануарларға да, өсімдіктерге де ортақ қызметтер, немесе вегегативтік функция- лар, жатқызылған. Биша жікгеуіне сөйкес түйсік, қимыл-өрекет, сөйлеу қабілеті ани- малдық функциялар тобын қүрайды, ал қоректену, өсу, көбею - вегетативтік қызметтерге жатады. Осыдан жануарларға тән қызметтерді ретгейтін жүйке бөлігін - анимальдық, ал өсімдікгерге тән қызметгер- ді ретгейтін жүйке бөлігін-вегетативтік деп атаған. Анимальдық қызметгерді ОНЖ-сі, ал вегетативтік қызметгерді - арнаулы жүйке түйін- дерінен құралған вегетативтік жүйке жүйесі реттейді деп саналған. Үзақ уақыт вегетативтік нерв жүйесі ми мен жүлынға тәуелсіз автономды жүйе ретінде танылып келді. Оның негізгі қызметі ас қорыту, қан айналым, тыныс алу, зөр бөлу, көбею т.с.с. қызметтерді реттеу деп есептелді. Сонымен, анимальдық, немесе тәндік (сомалық) жүйке жүйесі организмнің сезім-қимыл өрекеттерін қамтамасыз етсе, вегетативтік жүйке жүйесі бүкіл ішкі ағзалардың, қан тамырларының, тер бездерініңжүйкеленуін, жеке ағзалардың нөрленуін қамтамасыз етеді. Қазіргі кезде организмнің вегетативтік қызметінің тұлғалық-ани- мальдық функциялар сияқты орталық жүйке жүйесімен басқарьша- тыны дөлелденді. Осының нөтижесінде вегетативтік жүйке жүйесінің автономиясы туралы ұғым жойылып, оның біртүтас жүйке аппара- тының бір ғана бөлімі екендігі туралы көзқарас қалыптасты, шеткі жүйке жүйесін тұлғалық жөне вегетативтік жүйкелерге бөлу принципі қабылданды. Тұлғалық жүйке организмнің сыртқы ортамен афферентгік жөне эфференпік байланыстарын, ал вегетативтік жүйке ішкі ортаның түрақтылығын, зат алмасу процесінің қарқынын, организмнің бейімделу реакцияларын қамтамасыз етеді. 247-сүрақ. Вегетативтік жэне тәндік (самалық) жүйке болімдерінің қандай айырмашылықтары бар? Төндік жүйке бөлімінің эффекторы қаңқа еті болса, вегетативтік нервтер эффекторы ішкі ағзалардың бірыңғай салалы етгері, жүрек еті, өр түрлі бездер болып табылады. Вегетативтік нервтердің басты қызметі - қозу толқынын орталық нерв жүйесінен ішкі ағзаларға өткізу. Вегетативтік жүйке бөліміне тәңдік жүкемен салысгырғанда бірнеше морфологиялық ерекшелікгер тән. 1. Вегетативтік жүйкелер орталық жүйке жүйесінің тек қана белгілі бір бөлікгерінен ғана - ортащы жөне сопақша мидан, жұлынның құйым- 233 іішқ бөліпнен, басталады. Ал, төндік (тұлғалық) жүйкелер орталықтары мидың бағаңцық бөлігі мен бүкіл жүлын бойында орналасады. 2. Түлғалық жүйкелермен салыстырғанда вегетативтік жүйкелердің қозғы ш ты ғы жөне қозуды өткізу жылдамдығы төмен болады. Вегетативтік жүйкелерге қозу толқыны секундына 1-30 м жылдам- дықпен, ал тұлғалық жүйкелерде - 60-120 м жылдамдықпен тарайды. 3. Вегетативтік жүйке тамырларда миелин қабығы болмайды, олар үлпексіз жүйкелер, ал түлғалық жүйке тамырлар - үлпекті, миелинді қүрылым. 4. Вегетативтік жүйке бөлімінің шеткей бөлігі екі нейроннан құрал- са, түлғалық жүйке бөлімі жалғыз нейронды құрылым. Вегетативтік жүйке тамырлар өздері жүйкелендіретін мүшелерге жетпей арнау- лы түйіндерде үзіледі. Сондықтан олар түйін алды (преганглийлік) жөне түйіннен сощ ы (постганглийлік) талшықтарға бөлінеді. Түлға- л ы қ жүйке тамырлар өздері жүйкелендіретін мүшелерге еш жерде үзілмей жетеді. жүктеу/скачать 13,53 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|