Несіпбаев Іөлеутай биология гылымдарының докторы, профессор, Кдзақстан
жүктеу/скачать 13,53 Mb. Pdf көрінісі
|
nesipbaev t adam zhne zhanuarlar fiziologiiasy
| 244-сурақ. Рецепторлар деген не, олар қалай ж іктеледі?
Рецепторлар деп ішкі жөне сыртқы орта тітіркендіргіпггерінің өсерін қабылдап, түрлендіріп, оларды ерекше электрохимиялық сигналдар- га - тітіркеніске (нерв импульстеріне), айналдырып, нерв орталықта- рына багьптап отыратын, өте күшті машьщтанған сезімтал нерв ұшта- рын айтады. Рецепторлар - сезім жүйесінің бастапқы буынын құрай- ды, соңцықтан олар жануарлар организміндегі әр түрлі ақпарлардың - сигнадцардың, көзі больш табылады. Рецепторларда туыңцаган тітіркеніс нерв талшықтары арқылы шартты белгі — импульс, түрінде орталық нерв жүйесінің нейрондарьша жетеді де, сол жерде талдаудан өтеді. Рецепторлар орналасқан орш>ша, морфологиялық ерекшеліктеріие, қабылдайтын тітіркендіргіш сипатына қарай бірнеше топқа бөлінеді’ Орналасқан орнына қарай рецепторлар сыртқы (экстеро-), ішкі (ин- теро-) жөне буъш-бүлшық ет рецепторлары (проприорецепторлар) болып бөлінеді. Экстерорецепторлар тітіркендіруді қабы лдау ерекшеліктеріне байланысты алшьіқтық (дистанциялық) жөне жа- наспалы (контактылық) болып жіктеледі. Алшақтық рецепторлар тітіркендіргіш әсерін онымен түйіспей-ақ белгілі бір ара қаш ықтық- тан қабылдай береді. Оларға көру, есту, иіс талдағыштарының ре цепторлары жатады. Жанаспалы рецепторлар тітіркендіргіш өсерін олармен тікелей түйіскенде ғана қабылдайды. Қабылдайтын тітіркендіргііитерінің табигатына байланысты рецепторлар фото-, механо-, хемо-(химио-), ноци-(ауырсышу өсерлерін қабылдайтьш) рецепторлар болып жікгеледі. Қозу ерекшеліктеріне қарай рецепторлар негізгі, немесе тікелей сезінетін, және жанама, немесе сатылы сезінетін, болып бөлінеді. Тікелей сезінетін рецепторлар (тері, бұлш ық ет-буын, ішкі ағзалар, иіс талдағышының рецепторлары) өсерді тікелей қабылдайды, ал са тылы сезінетін рецепторлар тітіркендіргіш осерін арнаулы мамандан- ған эпителиальдық немесе глиялық торшалар арқылы қабылдайды. Бүл торшалар өсерді алғашқы қабылдаушы құрылымдар болып табыла ды. Олар рецепциялық торшалармен синапс түзіп, сол арқылы олар- ға тітіркеністі бағыттаңды. Рецепторлардың бүл түріне есту, көру, та- тым (цәм сезу), тепе-тендік тадцағьшггарының сезімтал үштары жагады. Модальдылыгына (сезім жүйесі арқьшы туындайтьш ұқсас түйсіктер жиынтығына) қарай рецепторлар мономодальды жөне полимодальды болып бөлінеді. Мономональды рецепторлар (иіс, дөм, кору, есту, вестибулалық аппарат рецепторлары ) нақты лы бір модальды тітіркендіргішті қабылдайды. Полимодальды рецепторлар бірнеше модальды тітіркендіргіштер өсерін қабылдайды. Оларға механика- льж. жөне ауырсынту әсерлерін қабылдайтын тері рецепторлары, сүйек рецепторлары жатады. 23? Тітіркендіргіш әсеріне бейімделу шапшаңдыгына қарай рецептор- лар жылдам бейімделгіш, немесе фазалық, жөне баяу бейімделгіш, немесе тонустық, болып екіге бөлінеді. 245-сурақ. Қозу рецепторларда қалай туындайды және ол қалай таралады? Рецепторлардың барлық түрлерінде сыртқы орта энергиясы (жа- рық, механикалық эсер, жылу т.б.) түрленіп, рецепторлық торшалар “тіліне” айналады. Тітіркендіргіш өсерімен рецептор мембранасыньщ иондарға өтімділігі жоғарылап, нерв ұшына натрий иондары өтеді де, мембрана үйексізденіп, рецепторлық потенциал (РП) іуьшдайды. РП мембраналық потенциал деңгейі 80-нен 30 мВ-қа дейін төмендеген кезде, демек мембрана жартылай үйексізденгенде пайда болады. Тікелей сезінетін рецепторларда РП алдымен генераторлық (қоз- дырушы потенциалға -ГП), содан соң нерв талшығының өрекет по- тенциалына айналады. Сатылы сезінетін рецепторларда РП нерв ұшы- ның артқы шептік мембранасында үйексіздену процесін тудыратын химиялық медиаторлардың бөлінуіне себепші болады. Осының нәтижесінде негізгі рецепторлық торшалар өсінділерінің ұшында ГП пайда болып, ол бірден нерв талшығының өрекет потенциалына ай налады. Сатылы сезінетін рецепторларда РП нерв ұшының артқы шептік мембранасында үйексіздену процесін тудыратын химиялық медиаторлардьщ бөлінуіне себепші болады. Осының нөтижесінде негізгі рецепторлық торшалар өсінділерінің ұшында ГП пайда болып, ол бірден нерв талшығының өрекет потенциалына айналады. Аталған жайлардың қайсысьшда болмасын генераторлық потенциал әсерімен туындаған үйексіздену нөтижесінде сезімтал нервтерде тітіркеніс (нерв импульсі) пайда болады. Тітіркеніс өрекет потенциалы түрінде аксонның қозу табалдырығы томен бастапқы сегментіне бағытгалады да, одан әрі нерв талшығы бойымен таралады. Сезімтал нерв ұштары қабылдаған әсерлер ОНЖ-не кодпен (шартты белгілермен) хабарла- нады. Тітіркендіру қарқыны РП амплитудасы түрінде белгіленеді (кодқа айналады). РП мөлшері тітіркендіргіш күшіне байланысты. Өз кезегінде сезімтал нервтердегі импульстер жиілігі РП жиілілігіне тікелей төуелді болғандықтан, орталыққа тепкіш тітіркеністер жиілілігі де тітіркендіргіш күшіне байланысты болады. • 246-сурақ. Вегетативтік жуйке жүйесі деген не, оган қандай қүры- жүктеу/скачать 13,53 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|